Sintetik yarpaq oksigen problemini aradan qaldıracaq

Yeri yaşamağımız üçün əlverişli sferaya çevirən bitkilərdir. Onlar, bizim nəfəs verdikdə buraxdığımız karbon qazını udaraq, onu oksigenə çevirirlər. Lakin kosmosda və yad planetlərdə bitki yetişdirməyin bir sıra çətilikləri var. Yeni nailiyyət isə belə problemləri aradan qaldıraraq, qarşıya tamamilə yeni oksigen mənbəyi qoyur.

Marsda meşə yetişdirmək istədiyimiz qədər asan olmayacaq. Çəkisizlikdə də bitkilər çox çətin yetişir. Belə halda köməyə yalnız onların sintetik analoqu gələ bilər.

Krallıq İncəsənət Kolleci məzunu Culian Melçiorri yetişdirdiyi ilk süni bioloji yarpağı təqdim edib. Yarpaq bitkilərdə fotosintez prosesinə cavabdeh olan həqiqi xloroplastlardan və ipək zülallarından hazırlanmışdır.

"Xloroplastları bitki hüceyrələrindən çıxarıb ipək materiya içərisinə yerləşdirdim. İdeyam bundan ibarətdir ki, təbiətin effektivliyini texnogen mühitdə istifadə etmək fikrindəyəm", - Culian Melçiorri qeyd edir.

Melçiorri adi bir yarpaq kimi nəfəs alaraq yaşayan ilk fotosintetik materialı yaratdığını hesab edir. Mütəxəssislər bildirirlər ki, sintetik yarpaq həm otaqların havasını təmizləyən dekorativ interyer elementi kimi, həm də kosmik gəmilərin kayutasında oksigen generatoru kimi istifadə ediləcək. Hətta başqa planetləri koloniyalaşdırmağımızda da yardım təmin edə bilər. Material bundan başqa ventilyasiya texnologiyalarında yeni söz deyir. Yarpaq küçənin havasını udub, nəmliyi və karbon qazını oksigenə bərpa edərək, təmiz havanı ofis və yaşayış evi otaqlarına yayacaq.

Həmçinin oxuyun:

Nanomühərriklər canlı hüceyrə içərisində işlədi
Dini tərbiyə almış uşaqlar reallıqla xülyanı ayırd edə bilmir
Minikompüter yaddaş pozğunluğunu müalicə edəcək

daha ətraflı...

Dinozavrların "bəxti gətirmədi"

Milyon illər ərzində Yerdə hökmranlıq etmiş dinozavrlar nəhəng asteroidin planetimizlə toqquşmasından sonra məhv oldular. Əldə edilmiş yeni nəticələrə əsasən, əgər həmin toqquşma başqa bir dövrdə baş versəydi, dinozavrlar hələ də Yer üzünün hakimi idilər.

Ən son tapıntılar və analitik məlumatlara əsaslanan tədqiqat sayəsində paleontoloqlar təxminən 66 milyon il əvvəl baş vermiş dinozavrların "soyqırımı" hadisəsini bərpa etməyə nail olublar.

10 km uzunluğundaki asteroidin Yerə, hal-hazırki Meksika ərazisinə düşməsindən bir neçə milyon il əvvəl planetimizdə böyük geoloji dəyişikliklər müşahidə edilirdi: vulkanik aktivlik artırdı, dünya okeanının səviyyəsi dəyişilirdi, temperaturda ani sıçrayışlar baş verirdi. Qədim kərtənkələlərin qida zənciri bu dövrdə zəifləmişdi: iqlim dəyişikliyi səbəbindən bitki ilə qidalanan dinozavrların növ müxtəlifliyi ani azalmalara məruz qalmışdı, dolayısı ilə ət yeyən yırtıcı dinozavrların da qida qaynaqları xeyli tükənməli idi. Bu səbəbdən "qatil-asteroidin" yaxınlaşma anına qədər dinozavrlar zəifləmişdi - qida qıtlığı, sağ qalmaq uğrunda davamlı mübarizələr və s. onların həqiqi mənada "əldən düşməsinə" yol açmışdı. Kosmik fəlakətin nəticəsində də milyon illər ərzində planetə hökmranlıq etmiş dinozavrlar məhvə məhkum oldular.

Asteorid toqquşması nəhəng sunami, zəlzələlər, yanğınlar və ani temperatur dəyişikliklərinə gətirib çıxardı. Qlobal qida zənciri nəhayət tənəzzül etdikdə dinozavrlar son sağ qalmaq şanslarını da itirmiş oldular. Sağ qalıb nəsli artırmış növlər isə yalnız uçmağı bacaranlar idi ki, onlar da müasir quşların meydana gəlməsinə səbəb oldular.

Paleontoloqların gəldiyi qənaətə görə, həmin asteroid Yeri cəmi bir neçə milyon il əvvəl, dinozavrların növ müxtəlifliyi baxımından zəngin olduqları dövrdə və ya bir qədər gec, yeni dinozavr növlərinin peyda olduğu dövrdə vursaydı, kosmik fəlakətin nəticələri qədim sürünənlər üçün bir o qədər ölümcül olmazdı və bir çox növlər yaşamağa davam edərdi. Beləliklə, dinozavrları Yer üzünün ən şanssız canlıları adlandırmaq olar.

Həmçinin oxuyun:

Dinozavrların yaşadığı şərtlərdə insanlar nəfəs ala bilməzdi
Dinozavrlar soyuqqanlı deyildi
Ən böyük dördqanadlı lələkli dinozavra aid qalıqlar tapıldı

daha ətraflı...

Yer tarixinin ən böyük quşu tapıldı

Alimlər 1983-cü ildə aşkar edilmiş qalıqları araşdıraraq onların Yer tarixində mövcud olmuş ən böyük quşa aid olduğu qənaətinə gəliblər. Quş yeni Pelagornis sandersi növünə aid edilib.

Uçan dəniz quşunun qanadlarının açılması 6-7,5 metr təşkil edirdi, bu da müasir Yerin ən uzun qanadlı quşu olan albatrosdakından 2 dəfə uzundur.

Mütəxəssislər bu quş növünün paleogen dövründə meydana çıxdığı, təxminən 4 milyon il əvvəl isə nəslinin kəsildiyi qənaətindədirlər. Quş havada rahat uça bilsə də, bədən və qanad ölçülərinin uçuşda və enişdə maneələr törətdiyi istisna olunmur.

Flight 1.25 proqramlı kompüter modeli növün çəkisi, forması və qanad strukturu xüsusiyyətləri nəticələri əsasında P. sandersi-nin böyük ehtimalla uçuşa cəhd etdikdə qanadlarından faydalanmadığını göstərib: uçmaq üçün bu quş, eynən deltaplaneristlər kimi qaçaraq hündür sıldırım qayalardan tullanırdı. Ardından isə hava axınları köməyilə irəliyə istiqamətlənirdi.

Bununla yanaşı alimlər növün suda uçuşa cəhd edə bilmədiyini qeyd edirlər. Bu səbəbdən dəniz quşu qida axtarışına çıxdıqda suya sürətli eniş etməyib, su səthindəki balıq və kalmarları ələ keçirərək yoluna davam edirdi.

Həmçinin oxuyun:

Lələklərin sirli mənşəyi: uçuş yoxsa "cazibədarlıq"?
Ən qədim pterodaktil tapıldı
Quşların qanadlarının təkamülü aydınlaşdırıldı

daha ətraflı...

İbtidai cinsi bölünmə geni aşkar edildi

Alimlər yosunlarda canlı orqanizmləri erkək və dişi cinslərinə bölən ibtidai geni aşkar etməyə nail olublar. Məlum olub ki, çoxhüceyrəli yosunların cinsini müəyyən edən yeganə gen cinsi bölünməyə sahib olmayan təkhüceyrəli yosunlarda tapılmış daha primitiv versiyadan inkişaf edib.

Vaşinqton Universitetindən olan təkamülçü bioloq Ceyms Yumen qeyd edir ki, çoxhüceyrəli orqanizmdə erkək və dişi cinsləri təkhüceyrəli analoqlarındaki iki fərqli tipdən təkmilləşib. Lakin belə bir hipotezi təsdiq etmək heç də asan deyil, çünki heyvanlar və bitkilərin cinsləri yarım milyard ildən bir qədər artıq müddət əvvəl bölünüb və cinslərin delimitasiya izləri qorunmayıb.

Xoşbəxtlikdən Volvox carteri növündən olan çoxhüceyrəli yosunlar mövcuddur, hansıların ki erkək və dişi fərdləri təkhüceyrəli əcdadları olan Chlamydomonas reinhardtii-dən cəmi 200 milyon il əvvəl bölünüb.

Alimlər MID deyə işarə edilən bir geni diqqət mərkəzində saxlayıblar, hansı ki C. reinhardtii növünün "plyus" tipli cütləşməsində iştirak edir, "minus" tiplidə isə etmir. V. carteri növünün dişilərindən fərqli olaraq, erkək fərdlərində də həmçinin MID versiyası var.

Mütəxəssislər nəticələri genetik sekvensiyalardaki (ardıcıllıqlar) cüzi fərqliliklər üzərində toplayaraq MID-genin C. reinhardtii-dən qaynaqlandığını aydınlaşdırdılar. Onlar, MID-i V. carteri dişisinin orqanizminə yeritdikdən sonra, dişinin cinsi hüceyrələrinin bu prosesdə "erkəkləşdiyini" aşkar etdilər.

"Faktiki olaraq bircə geni manipulə edərək orqanizmin cinsini dəyişdirməyə nail olduq", - Yumen deyir.

Həmçinin oxuyun:

Cinsi seçmə
Çoxhüceyrəlilər inkişaf üçün oksigenə ehtiyac duymurdu
Təkamül nəzəriyyəsinə əlavələr edilə bilər

daha ətraflı...

Bitkilər sizi eşidir

Missuri Universitetindən olan alimlər vegetarianların narazı qalacağı nəticələr əldə ediblər: bitkilər eşidə bilirlər. Sözsüz ki eşitmə mexanizmləri insanlardakından kəskin dərəcədə fərqlənsə də, misal üçün, tırtıllar onları yedikdə eşidir və müdafiə olunmaq üçün daha artıq xardal yağı buraxaraq reaksiya verirlər. Xardal yağı bitkini tırtıl üçün bir qədər dadsız edir.

Tədqiqatda alimlər arabidopsis yarpaqları üzərinə tırtıl yerləşdirərək, bitkinin çıxardığı xardal yağı miqdarını hesablayıblar. Məlum olub ki, tırtıl peyda olduqda buraxılan yağın miqdarı sürətlə artır.

Məhz bu amil bitkilərin səsləri ayırd edə bildiyini göstərir. Məsələn, onlar küləyin hənirtisini eşidə bilir, amma bu vaxt xardal yağı istehsalı miqdarını artırmırlar. Bundan başqa bitkilərin akustik enerji və musiqiyə reaksiya verə bildiklərini deməyə əsas yaradan tədqiqatlar da var.

Bu o deməkdir ki, salat, tərəvəzlər və digər bitki mənşəli məhsulları yedikdə onların hər şeyi eşidə bildiklərini unutmamaq lazımdır. Yeri gəlmişkən, Bonndan olan alimlər hətta bitkilərin hücuma məruz qaldıqda etilen qazı buraxaraq danışa bildiklərini iddia edirlər. Bitkilərə hücum edilən mühitdə yüksək həssaslığa malik mikrofonlar tərəfindən zəif lıqqıltıya bənzər səslər qeydə alınıb, hansılar ki getdikcə daha da güclənərək sanki şiddətli fəryadı xatırladıb.

Həmçinin oxuyun:

Yeni fotosintez üsulu
NASA Ayda bitkilər yetişdirəcək
Bal pətəklərinin sirri açılır

daha ətraflı...

Neandertallar mərhələlərlə təkamülləşib

İspaniyanın şimalında yerləşən Sima de los Huesos adlı mağarada aşkar edilmiş kəllə sümükləri şüurlu insanın Avropaya köç etməsindən xeyli əvvəl orada hökm sürmüş ovçu növlərin erkən təkamülünü anlamaq üçün imkan yaradıb. Bələ ki, fərqləndirici üz cizgilərinin mərhələlərlə təkamülləşdiyi məlum olub.

Tədqiqatda Madriddə yerləşən Komplutense Universitetindən olan Xuan Luis Arsuaqa Ferreras və həmkarları 17 kəllə sümüyünü ətraflı araşdıraraq, onları əldə olan həm neandertallara, həm də insan əcdadlarına aid fosillərlə müqayisə ediblər.

Nəticədə beyinlərinin eynən qədim heydelberq adamı formasında olduğu aydın olub. Lakin alın qövsləri və kiçik iti kök dişləri artıq neandertalı daha çox xatırladırdı ki, bu da qədim neandertalların çənələrini hələlik naməlum bir vəfizə üçün istifadə etdiklərini göstərir. Xuan Luis Arsuaqa Ferreras özü hesab edir ki, onlar dişlərini ələ keçirmə aləti kimi istifadə etmiş ola bilər.

Əldə edilən başqa bir maraqlı nəticəyə görə, neandertallar öz fərqləndirici cizgilərini uzun müddət ərzində mərhələlərlə təkamülləşdiriblər.

Alimlər Sima de los Huesos mağarasının unikallığından bəhs edirlər, çünki bu mağara özü ilə birlikdə qədim insan növlərinə aid nəhəng fosil kolleksiyası təqdim edir. Tapıldığı 1980-ci illərdən bəri, neandertallarda da daxil olmaqla, nəsli kəsilmiş növlərə aid dəyərli məlumatlar qazandıran əsas mağara hesab olunur. Son 30 il ərzində buradan insan və digər qohum növlərə aid təxminən 7 min sümük çıxarılıb.

Həmçinin oxuyun:

Neandertallar danışa bilirdi?
Neandertallar bizə genlərinin 20%-i verdi
Tapılmış əl sümüyü təkamül boşluğunu doldurur

daha ətraflı...

Dinozavrlar soyuqqanlı deyildi

Alimlər yaşayan və nəsli kəsilmiş yüzlərlə növün inkişaf sürətini müqayisə edərək, dinozavrların maddələr mübadiləsi sürətini dəqiqləşdiriblər. Bu faktor sayəsində əvvəllər soyuqqanlı olduqları hesab edilən qədim sürünənlər bu sinifdən xaric edilib.

Aparılmış tədqiqatın nəticələrinə əsasən, milyon illər əvvəl Yer üzündə hökm sürmüş dinozavrlar nə soyuqqanlı, nə də istiqanlı canlılara aiddir. Heyvanların maddələr mübadiləsi və inkişaf sürəti arasındaki əlaqənin tapılması ilə dinozavrlar üçün tamamilə yeni "ara keçid" sinfi yaratmaq lazım olub. Fauna nümayəndələrini istiqanlı və soyuqqanlı sinflərinə ayırd etmədə əsas rolu məhz maddələr mübadiləsi yerinə yetirir.

Məməlilər və quşlar kimi istiqanlı heyvanlar tez-tez qidalanmaq məcburiyyətindədir. Qida da öz növbəsində enerjiyə çevrilərək, bədənin davamlı temperatur saxlanması, hərəkət və beyin fəaliyyətinə sərf edilir.

"Əgər ancaq buterbrodla qidalansaydım, mənə gün ərzində beş buterbrod lazım olardı. Mənim ölçülərimə malik olan sürünən isə həftəni iki buterbrodla yola verə bilərdi", - Nyu-Meksiko Universitetindən olan Con Qreydi qeyd edir.

Bioloqlar heyvanların qida istehlakını "endotermik" (istiqanlılar üçün) və "ektotermik" (soyuqqanlılar üçün) strategiyalarına bölür. Con Qreydi isə hesab edir ki, hər iki sinfdən də fərqlənən dinozavrlar üçün orta "mezotermik" strategiyanı hazırlamaq lazımdır.

İçərisində 21 dinozavr növü olmaqla, ümumilikdə 381 növün inkişaf sürəti müqayisəsi və öyrənilməsi bu iddianı sübut etmək üçün kifayət edib. Tapılmış yetkin və gənc canlılara aid sümüklərin ölçü müqayisəsi işi sayəsində təqiqat üçün əsas yaranıb. Nəsli kəsilmiş növlərin inkişaf sürəti həm də onların maddələr mübadiləsi sürətini öyrənməyə yardım təmin edib. Nəticələrə əsasən, belə parametrlərə görə dinozavrlar təkamüldə soyuqqanlılar və istiqanlılar arasındaki keçid sinfini təmsil edir.

Bəzi mütəxəssislərin rəyinə görə, yeni "mezotermik" sinfə həmçinin tunes balığı, bəzi köpəkbalıqları və yexidna kimi növləri də aid etmək olar.

Həmçinin oxuyun:

Dinozavrlar istiqanlı idilər?
Dinozavrların yaşadığı şərtlərdə insanlar nəfəs ala bilməzdi
Təkamül nəzəriyyəsinə əlavələr edilə bilər

daha ətraflı...

Təkamül nəzəriyyəsinə əlavələr edilə bilər

Amerikalı alimlər ilk dəfə dəniz daraqlılarının genetik şifrəsini oxuyaraq, təkamül nəzəriyyəsinin təməl qanunlarını şübhə altına salıblar.

Florida Universitetindən olan alimlər "dəniz gəlmələri" adlanan daraqlıların strukturunu araşdıraraq, onların genetik şifrəsini oxumağa nail olublar. Tədqiqatın nəticələri göstərib ki, daraqlılar təkamül prosesində unikal sinir sistemi formalaşdırıblar, hansına ki heç bir digər növdə rast gəlinmir.

İndiyəcən hesab edilirdi ki, heyvanlar aləmi nümayəndələrinin sinir sistemi sıravi sinir hüceyrəsindən mürəkkəb beynə qədər inkişaf edib. Lakin daraqlıların yenicə əldə edilmiş genetik məlumatı təkamülün onlar üçün fərqli istiqamət seçdiyini göstərir. "Dəniz gəlmələri" neyronların formalaşmasına cavabdeh olan genlərə sahib deyil. Bununla yanaşı orqanizmlərində sinir impulslarının ötürülməsini təmin edə biləcək kimyəvi maddələr də yoxdur. Onların sinir sistemi digər mexanizmlərlə işləyir.

Bir çox mütəxəssislər əldə edilmiş nəticələrlə heyvanlar aləminin yenidən təsnif edilə biləcəyini bildirir, çünki daraqlıların genetik informasiyası ənənəvi təkamül nəzəriyyəsinə bir sıra dəyişikliklər edilməsinin vacib olduğunu göstərir. Bundan başqa aparılmış tədqiqat sayəsində neyronların formalaşması üçün lazımlı olan və elmə məlum olmayan müxtəlif maddələr kəşf edilmiş ola bilər, bu da tibb sahəsində Altshaymer və Parkinson kimi xəstəliklərin müalicəsində əhəmiyyətli irəliləyişlər etməyimizə gətirib çıxara bilər.

Alimlər əlavə edir ki, daraqlılar həm də möhtəşəm regenerasiya bacarığına malikdir. Onlar, sinir hüceyrələrini bərpa edərək hətta ən güclü zədələri belə sağalda bilirlər.

Həmçinin oxuyun:

Çoxhüceyrəlilərin yeni əcdadı məlum oldu
Çoxhüceyrəlilər inkişaf üçün oksigenə ehtiyac duymurdu
İnsanlar və kalmarların gözü niyə oxşardır?

daha ətraflı...

Yer orqanizmləri Marsda yaşamağa qadirdir

Bioloqlar laboratoriyada Mars şərtlərinə oxşar mühit yaradaraq, oraya metan istehsal edən Yer mikroorqanizmlərini yerləşdiriblər. Tədqiqatın nəticələrinə əsasən Yerin ən qədim və primitiv orqanizmlərindən olan metanogenlər Marsda yaşamağa qadirdir.

Metanogenlər - enerji qaynağı kimi hidrogen və karbondioksid köməyilə metan istehsal edən arxeylərdir. Bu təkhüceyrəli orqanizmlərə bataqlıqlarda, iri buynuzlu mal-qara bağırsağında və ayrılan orqanik materiallarda rast gəlmək olar. Anaerob metanogenlər nə oksigenə, nə də orqanik qida maddələrinə ehtiyac duyur. Onlar həmçinin yerin altında yaşamağa qadirdir, bu səbəbdən də Marsda yaşamağa ən ideal namizədlərdəndir.

Arkanzas Universitetindən olan aspirant Rebekka Mikkol laboratoriyada iki metanogen növünün süni Mars şərtlərindəki davranışını araşdırıb. Mikkolu, hər şeydən əvvəl, Marsın donma və ərimə tsikllarında bu orqanizmlərin sağ qalıb-qala bilməyəcəyi maraqlandırırdı. Təcrübədə arxeylər, onların artması üçün təhlükəli olan aşağı temperaturlara tab gətirməli oldular.

"Marsın səth temperaturu Mars sutkaları ərzində ani dəyişikliklərə məruz qalır: -90°C və 27°C arası. Marsa düşmüş istənilən orqanizm sağ qalmaq üçün bu cür temperatur dəyişikliklərinə uyğunlaşmalıdır. Araşdırılan hər iki metanogen növü Marsın ənənəvi donma və ərimə tsikllarından sağ çıxmağı bacardı, bu isə o deməkdir ki, onlar Qırmızı planetin səthinin altında yaşamağa qadirdir", - Rebekka Mikkol izah edir.

Hipotezlərə əsasən, bu gün də Marsda metan istehsal edən orqanizmlər yaşayır. 2004-cü ildə alimlər Mars atmosferi tərkibində metan tapmışdılar, onun mənşəyi isə hələ də mübahisə mövzusudur. Bioloq Timoti Kral bu versiyalara əsaslanaraq, Mars səthi altında metanogen kimi yadplanetli orqanizmlərin aşkar ediləcəyinin istisna olunmadığını qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

Qədim Mars gölləri həyatı tam dəstəkləyirdi
Marsa aid ən qədim meteoritlər
Marsın ilk sakinləri uşaq doğmayacaq

daha ətraflı...

Təkamül, təsadüf və xaos

Təkamüllə əlaqədar ən çox irəli sürülən iddialardan biri, onun tamamilə təsadüfi olduğu istiqamətindədir. Təkamülü təsadüfi adlandırmaq və digər təbiət qanunlarından ayırmaq böyük bir səhvdir. Təkamül, digər təbiət qanunları nə qədər təsadüfidirsə, o qədər təsadüfidir. Bu yazımızda təsadüf və xaos sözlərinin təriflərini doğru bir şəkildə izah edib, elmi şəkildə analiz edəcəyik. Bir qanunun təsadüfi olmasıyla, qanunun nəticələrinin təsadüfi olması arasındakı fərqləri görəcəyik. Beləcə kainatın təsadüfiliyi mövzusunda dəqiq bir görüşə sahib ola bilməyinizə yardımçı olmağa çalışacağıq.

Ətrafımızdakı bir çox hadisə çox sayda təbiət dəyişikliklərinə bağlı olduğu üçün "xaotikdir". Xaotik hadisələr, hadisəyə təsir edən proseslərin sayının çoxluğu və müxtəlifliyi səbəbindən belədir. Məsələn, iqlim dəyişməsi möhtəşəm mürəkkəb hadisədir, çünki minlərlə parametr bir yerdə olaraq nəticəyə təsir edir. Bu səbəblə 1 gün sonrasının hava durumunu məqsədəuyğun şəkildə təxmin edə bilərik; amma 1 həftəyə, 1 aya keçdiyimizdə hesablarımız gerçəyi əks etdirməməyə başlayar. Bu, əlimizdəki riyazi modellərin təbiətlə tam üst-üstə düşməməsinin nəticəsidir. Təkamül də, iqlim dəyişməsi kimi son dərəcə xaotik hadisədir. Bir növün təkamül cığırında keçdiyi mərhələlər çoxlu sayda proseslərə bağlıdır. Bu proseslərdəki ən kiçik dəyişmələr belə nəticəyə kökündən təsir edə bilər. Bir fərdin həyatda qalıb-qalmamasına təsir edəcək hər dəyişiklik, növün bütün uyğunlaşma müvəffəqiyyətinə təsir edəcək, başqa deyimlə, növün dəyişməsini istiqamətləndirəcək.

Xaos və təsadüf

Bir prosesin xaotik olmasıyla təsadüfi olması arasında böyük bir fərq var və bu fərq çox yaxşı başa düşülməlidir. Qeyd etdiyimiz təbiət qanunları və proseslər "təsadüfi" deyil, çünki hər biri keçmişdə, indiki vaxtda və gələcəkdə eyni şəkildə işləyirlər, buna görə təkamül və ya cazibə qüvvəsi bir "təbiət qanunu" hesab edilir. Təsadüf əsəri olan, "özbaşına" var olub sonra da yox olan prosesləri "təbiət qanunu" olaraq xarakterizə etmək mümkün deyil. Əgər bir canlının gen "hovuzunda" etdiyimiz analizlə bir başqasınınkı tamamilə və hər hansı bir səbəbə bağlı olmadan, köklü şəkildə fərqli olsaydı, onda təsadüfi bir hadisədən danışmağa haqqımız çatardı. Amma bu günə qədər analiz etdiyimiz bütün növlər təkamül qanunlarına tabedir. Eynilə kütləsi olan hər bir maddəyə cazibə qüvvəsinin təsir etdiyi kimi. "Amerikadakı almalara cazibə qüvvəsi təsir edir, amma Avropadakı armudlara təsir etmir" kimi bir vəziyyət müzakirə mövzusu deyil. Bütün bu səbəblərə görə xaosla təsadüf arasındakı fərq qəbul edilməlidir.

Hələlik bu təbiət qanunlarının necə və niyə bu gün olduqları şəkildə olduğunu bilmirik. Biz yalnız onları təyin etməklə kifayətlənirik. Bütün qanunların necə var olduğunu anlaya bilmək üçün Böyük Partlayışın (The Big Bang) hansı səbəbdən və necə meydana gəldiyini anlamaq lazımdır. Elmin araşdırdığı ən böyük suallar da elə budur. Ehtimalla, Böyük Partlayış səbəbiylə bu yaranışın kainat daxilindəki qanunlar üzərindəki təsirləri təyin edildiyində və təbii səbəblərlə açıqlandığında, hal-hazırki qanunların da niyə bu şəkildə mövcud olduğunu anlamağa başlayacağıq. O vaxt niyə almaların düşdüyünü və ya canlıların dəyişdiyini anlaya bilərik. O zamana qədər, əsassız mühakimə hücumları etmədən, elmin nəticələr çıxarmasını gözləməyimiz, elmə və alimlərə dəstək verməyimiz lazımdır.

Bu qanunlar bir dəfə var olduqdan sonra hər hansı bir şəkildə nəzarət edilmir, tamamilə şüursuz şəkildə işləyirlər. Lakin özlərini davamlı olaraq eyni şəkildə təkrar etdikləri üçün xaosdan nizam yarada biləcək gücə sahibdirlər. Əgər təbiət qanunları təsadüfi olsaydılar, kainat içərisində nizamlı strukturlar görə bilməzdik. Kainatda olan canlılıq və ya qalaktika sistemləri kimi nizamlı strukturlar davamlı olaraq eyni cür təsir edən qanunların nəticəsidir. Bunu özünüz də təcrübədən keçirə bilərsiniz: çimərliyə getdiyinizdə bir vedrə dolu qumu dalğaların vurduğu yerə təsadüfi şəkildə tökün. Bir neçə dəqiqə gözlədiyinizdə görəcəksiniz ki, tamamilə şüursuz şəkildə təsir edən dalğalar, tökdüyünüz qum yığınlarını müəyyən bir nizama salacaq. Dalğalar bunu bilərək ya da istəyərək etmir. Dalğaların tabe olmaq məcburiyyətində olduğu fizika qanunlarından ötəri hərəkət etmələri nəticəsində, qumlara təsir edən fiziki qüvvələr müəyyən naxışlar meydana gətirir. Yəni qarmaqarışıq quruluşdakı qum da, öz üzərinə təsir edən qüvvələrə tabe olur və nizamsızlıqdan nizam meydana gəlir. Bunu qar kristallarında, səhrada qum təpələrində, qalaktika sistemlərində və ətrafımızdakı hər canlıda görə bilərik. Bütün canlılar davamlı olaraq eyni şəkildə işləyən bir qrup təbiət qanununun təsirilə müxtəlif formalara təkamülləşə bilər. Məhz bu qanunlar toplusuna "təkamül" deyirik. Əgər təkamül təsadüfi şəkildə baş versəydi, yəqin ki, ətrafımızda heç bir mürəkkəb canlı görə bilməyəcəkdik. Bu yerdə təkamülü və elmi təhrif etmək üçün istifadə edilən "qasırğa nəticəsində yaranan Boinq" müqayisəsinin bir başqa səhvini görürük: qasırğa nizamlı və özünü təkrar edən qüvvə deyil! Bu müqayisə xətaları haqda daha ətraflı məlumat almaq üçün buraya klikləyə bilərsiniz.

Təbiət qanunları təsadüfi deyil, amma nəticələri təsadüfi ola bilər

Burada bir qeyd əlavə etməyə ehtiyac var: qanunların özləri təsadüfü deyil və həmişə eyni şəkildə işləyirlər, lakin bu qanunların sistemlər üzərində yaratdığı təsir tamamilə təsadüfü ola bilər. Məsələn, bütün obyektlər yerə düşür - bu, təsadüf deyil, cazibənin nəticəsidir. Amma o almanın sizin başınızamı, yoxsa yeni bir alma ağacı çıxaracaq şəkildə nəmli torpağamı düşəcəyi təsadüfi hadisədir. Təsadüfi hadisələrin də nə məna verdiyini yaxşı anlamaq lazımdır: təsadüfi hadisələri meydana gəlmədən təhlil etmək çox çətindir, çünki təsadüfi meydana gəlirlər. Ancaq o təsadüf reallaşdıqdan sonra analiz edilə bilər. Məsələn, başınıza düşən bir almanın niyə başınıza düşdüyünü aerodinamik, cazibə, kainat-zaman içərisindəki mövqeyiniz kimi məlumatlardan faydalanaraq analiz edə bilərik. Lakin nə vaxt başınıza alma düşəcəyini bilə bilməzsiniz. Almanın yerə düşməsinə səbəb olan qüvvələr şüurlu şəkildə işləmir. Alma da, şüurlu şəkildə yerə düşmür. Lakin bir almanın yerə düşməsinə səbəb olan proseslərin və ona təsir edən qüvvələrin hər biri elmi olaraq analiz edilə bilər.

Veriləcək bir başqa nümunə suyun, axarkən dönəcəyi istiqamətləri bilərək və hesablayaraq dönməməsi, önündəki maneələrin, yəni təbii hadisələrin bu gedişə istiqamət verməsidir. Suyun hara dəyib, hansı istiqamətə gedəcəyi tamamilə təsadüfdür. Çünki suyun önünə çıxacaq maneələri bilməsi mümkün deyil. Amma su bir yerə vurduqdan sonra onun hansı istiqamətə doğru axacağını tamamilə elmi üsullarla hesablaya bilərik. Çünki su, fizika qanunlarına tabe olmaq məcburiyyətindədir. Cazibə və ya ümumiyyətlə cisimlər arasındakı qarşılıqlı təsir tamamilə təsadüfü deyil; kainatın yaranışından qaynaqlanan fiziki qüvvələrə tabedir və bu qüvvələr şüurlu şəkildə nəzarət edilmir. Lakin bu qüvvələrin səbəb olduğu hadisələr çoxlu təsadüf meydana gətirir.

Təkamül də eynilə bu şəkildədir. Canlılara təsir edən qüvvələr hər zaman sabitdir və özünü təkrar edir. Yalnız sistemin mürəkkəblik səviyyəsindən asılı olaraq, nəticələr əvvəldən bilinməyə bilər. Sadələşdirilmiş nümunələrdə analizlərimiz doğru çalışır, amma sistemi kompleksləşdirərək real həyatdakına yaxınlaşdıqca, modellərimiz səhvlər etməyə başlayır və bu səhvlər gedərək artır. Əslində bu vəziyyəti riyazi olaraq "bilinənlər" və "bilinməyənlər" çərçivəsində də analiz edə bilərsiniz. Bildiyimiz və təyin etdiyimiz təbiət qanunlarının sayı, o qanunların təsir etdiyi sistemlərdəki bilinməyənlərlə müqayisədə çox azdır. Bu səbəbdən əlimizdə bütün sistemi modelləşdirə biləcək bir riyazi analiz yoxdur. Çünki bir növün var ola biləcək yüz minlərlə fərdinin hər birinin ömrü ərzində hər bir saniyə yaşadığı hadisələrin, bədənindəki hər bir komponentə təsirini hesablayaraq növün gələcəyini nəzərdə tutmağımız qeyri-mümkündür. Amma təbiət riyazi ardıcıllıqla irəliləmədiyi və xaotik bir quruluşda olduğu üçün, bu hesablara ehtiyac olmur. Əgər təbiət xaotik olmasaydı, içində əvvəldən hesablanmış amillər olduğu düşünülə bilərdi. Lakin təbiətdə gördüyümüz bu deyil; üstəlik kvant səviyyəsinə endikcə, sistemlərin deterministik xüsusiyyətləri azalır və ehtimalçı (probabilistik) xüsusiyyətləri artır.

Canlıların hər birinə təsir edən sonsuz sayda dəyişikliklər olduğu üçün, bir-birinə çox yaxın olan canlılarda belə olduqca fərqli xüsusiyyətlər təkamülləşə bilər. Ancaq buna baxmayaraq, coğrafi olaraq bir-birinə yaxın bölgələrdə olub, bir-biriylə əlaqəli təsirlər altında qalan növlərdə, bu coğrafi qohumluğun izlərini görə bilirik. Məsələn, balina ilə akulada çox oxşar üzmə strukturlarının təkamülləşmiş olması təsadüf deyil. Buna baxmayaraq, aralarındakı fərqlər (quyruq hərəkətlərindəki fərq kimi), təkamül müddətinin təsadüfü nəticələrini bizlərə göstərir. Əslində iki növün nəsil xəttinə eyni qüvvələr təsir edir: ov, ovçu, həyat sahəsi və s. Amma bir qrupda, digərindəkinin tamamilə eyni müxtəliflik səviyyəsi olmadığından, eyni xüsusiyyətlərin eyni şəkildə təkamülləşməsi qeyri-mümkün olur. Düzdür, sonda çox oxşar strukturlar təkamülləşir, lakin həm anatomik, həm fizioloji, həm də davranış baxımından canlılarda bir-birindən müstəqil olaraq eyni xüsusiyyətlərin təkamülləşdiyini göstərən aşkar izlər var. Qurudan dənizə dönən məməlilərin, bunu edən nəsil xəttlərində hansı variasiyaların tapılacağı, həddindən artıq xaotik bir müddətə görə təyin olunduğu üçün, bu müddəti artıq "təsadüfi" olaraq təyin edə bilərik. Lakin bu təkamül cığırında olan canlılara hər vaxt eyni təbiət qanunları (Təbii seçmə kimi), eyni şəkildə təsir etmişdir. Qanunlar təsadüfü deyil, amma nəticə daxilində təsadüfi amillər var.

Təkamülün xaotikliyi, təsadüfiliyi və alt mexanizmləri

Təkamülün xaotik, amma təsadüfi olmayan bir proses olduğundan bəhs etdik. Təkamülün bir növ "qanunlar toplusu" olduğunu da qeyd etdik. Başqa sözlərlər bu hissəni biraz açıqlamaq istəyirik. Əgər təkamül nəzəriyyəsini meydana gətirən qanunların nələr olduğunu oxumaq və ya xatırlamaq istəyirsinizsə, bloqumuzdaki "Təkamül üçün əhəmiyyətli olan mexanizmlər" başlıqlı bölməyə göz gəzdirə bilərsiniz.

Təkamül nəzəriyyəsi daxilində, eynilə həyatımızda olduğu kimi, tamamilə təsadüfi olan və ya heç təsadüfi olmayan mexanizmlər var. Məsələn, genetik mutasiyalar, krossinqover, transpozonal sıçrayışlar; yəni ümumiyyətlə Təkamülün Müxtəliflik Mexanizmləri dediyimiz təbiət qanunları, demək olar ki, tamamilə təsadüfi işləyir. Lakin bir mutasiya meydana gəldikdən sonra, onun hansı səbəbdən meydana gəldiyini analiz etməyimiz mümkündür. Hətta yeni aparılan tədqiqatlar mutasiyaların qabaqcadan bilinəcəyinə dair ümidlər də verir. Bu hələ də araşdırılmaqda olan bir mövzudur, amma müasir elmdə çox yaxşı bildiyimiz bir məsələ, mutasiyaların tezliyini artıra biləcək bəzi digər mutasiyaların da ola bildiyidir. Başqa deyimlə, əslində mutasiyalar kimi tamamilə təsadüfi olduğu düşünülən amillər belə başqa faktorlardan təsirlənirlər. Ehtimalla, gələcəkdə mutasiyaları da, eynilə təkamül kimi, "təsadüfi" olaraq deyil "xaotik" olaraq tərif edəcəyik. Lakin bunun üçün daha çox tədqiqat aparmaq lazımdır. Çünki mutasiyalar, cazibə qüvvəsi və ya təkamülün əksinə, hər vaxt özünü təkrar edərək işləmir. Eyni mühitdə olan eyni canlılarda mutasiyalar tamamilə eyni şəkildə meydana gəlmir. Bu vəziyyət bizə bunu göstərir: bir prosesin xaotiklik miqdarı artdıqca o proses, təsadüfi olma səviyyəsinə yaxınlaşır. Yəni, xaotizmin təsadüfiliyi əhatə etdiyini deyə bilərik. Təsadüflər, xaosun ən uc nöqtəsidir.

Ancaq təkamülün yalnız müxtəliflik mexanizmlərinə diqqət ayırmaq səhv olar. Çünki təkamül, müxtəliflik yaratmaqdan ibarət deyil. Əsl təkamül müddəti, müxtəliflik mexanizmləri sayəsində yaradılan bu variasiyaların, o anda mövcud olan mühitə uyğunluğuna görə həyatda qalıb-məğlub olması ilə əlaqəlidir. Eynilə suyun, o anda axdığı bölgədəki coğrafi şərtlərin suyun gediş istiqamətini təyin etmiş olması kimi. Bunlar heç də təsadüf əsəri deyil və qabaqcadan müəyyən oluna bilər. Qara fonda yaşayan ağ və qara siçanlardan qara olanları, demək olar ki, hər zaman üstün olacaqlar. Seçmə mexanizmləri davamlı olaraq özünü təkrar edir. Xaos səviyyələri olduqca aşağıdır. Əlbəttə bir miqdarda xaos görmək mümkündür, amma bunun səbəbi qanunların özlərinin xaotik olmasından çox, təsir etdikləri canlıların kompleks olmasından qaynaqlanır. Məsələn, qara siçan nümunəsində həyatda qalmağa təsir edən tək amil rəng olmayacaq. Bu o demək deyil ki, təbii seçmə təsadüfidir. Tam əksinə, təbii seçmə hər vaxt eyni şəkildə təsir edir. Lakin çox sayda fərqli faktorun, çox sayda ekoloji dəyişikliklərə bağlı olaraq təbii seçmə təsirləri yaratması təkamülün xaos səviyyəsini artırır.

Bütün bunlara baxmayaraq, Riyazi Təkamül adlı elm sahəsinin olması belə, təkamülün hesab edildiyindən daha az xaotik olduğunu görməyimizə kifayət edir. Bu elm sahəsi vasitəsilə növlərin gələcəyini analiz edə bilərik. Bu faktorların varlığı növlərin dəyişməsini təmin edən proseslərin heç bir şəkildə təsadüfi olmadığını, tamamilə anlaşılan və mexaniki bir şablona görə irəlilədiyini göstərir. Bu, bir elmin xaotik olma səviyyəsini anlamağınızı təmin edən sadə testlərdən biridir. Əgər tək bir analizlə hər növün təkamül cığırını, bəzi ətraf şərtlərinin təsiri altında doğru şəkildə hesablaya bilirsinizsə, bu prosesə "təsadüf" deyə bilməzsiniz - bu, elmə ziddir. Eynilə hava proqnozunda olduğu kimi, daha uzaq gələcəyi hesablamağa çalışdıqca səhv ehtimalı da daha çox artır, amma bu, sistemin xaos səviyyəsinin aşağı olmaması səbəbindəndir. Yəni, təkamül orta hesablı xaos səviyyəsinə malikdir. 

Burada bu sadə testi özünüzə tətbiq edə bilərsiniz: əgər yerə düşən hər cismin bir şüurlu idarəetmədən keçərək bunu etdiyinə inanmırsınızsa, təkamülün də şüurlu və məqsədli şəkildə nəzarət edilmədiyini anlaya bilərsiniz. Əgər əksinə inanırsınızsa, demək ki, elmin özü ilə əlaqədar problemlər yaşayırsınız.


Təkamül biologiyası, içərisindəki xaotik komponentlərə baxmayaraq, elm tarixinin gördüyü ən güclü sahələrdən biridir, çünki həm keçmişi, həm bu günü, həm də gələcəyi vahid şəkildə izah edə bilmə gücünə malikdir. Həmçinin, təsadüflərdən bu qədər qorxmağa əsas yoxdur, çünki yaşadığımız kainat tamamilə xaotikdir. Bu səbəbdən riyaziyyatın ən güclü və təsirli araşdırma sahələrindən biri Xaos və Ehtimal nəzəriyyələridir. Bu nəzəriyyələr, kainatdakı öncədən bilinməyən və təsadüfi hadisələri riyazi olaraq modelləşdirmək üzərində qurulmuşdur. Yəni, kainatda nə qədər təsadüf varsa, təkamül də bir o qədər təsadüfə malikdir.

Orijinal məqalə buradadır

Həmçinin oxuyun:

Təbii seçmə
İnsan özü bir irqdir
Elmi və Dini düşüncə arasındaki fərqlər

daha ətraflı...

İnsanlar və kalmarların gözü niyə oxşardır?

İnsanlarla başıayaqlı molyuskların son ortaq əcdadı Yer üzündə 500 milyon il əvvəl yaşayırdı. Lakin təkamül inkişafı bir-birindən xeyli uzaq olan iki növün göz quruluşuna nəzarət edən genin eyni qərarlarına gətirib çıxarmışdır.

Gözlər və qanadlar - təkamülün ən böyük kəşflərindəndir. Bioloqlar artıq uzun müddətdir ki, fərqli siniflərdən olan heyvanların bu xüsusiyyətlərinin parallel, hətta çox oxşar inkişaf etdiyini fərq edirdilər. Nümunə olaraq quşlar və yarasaları qeyd etmək olar, hansılar ki fərqli təkamül cığırlarıyla yol aldıqlarına baxmayaraq, demək olar ki, eyni qanad strukturuna sahibdirlər.

İnsan və kalmarın göz oxşarlığından hər kəs xəbərdar deyil. Axı onurğarlı məməli ilə başıayaqlı molyusk arasında ortaq nə ola bilər? Necə oldu ki, bir-birindən bu qədər uzaq və fərqli canlıların təkamül inkişafı oxşar görmə orqanlarının meydana gəlməsinə səbəb oldu?

Nature Scientific Reports jurnalında dərc edilən məqaləyə əsasən, alimlər insanlar və kalmarlarda oxşar göz quruluşuna cavabdeh olan genin RNT splaysinqini (nukleotid ardıcıllıqlarının RNT molekulundan çıxarılması və "yetkin" molekulda qorunub qalmış ardıcıllıqların birləşməsi prosesi) kəşf etməyə nail olublar. Bütün digər orqanlar kimi, gözlər də müxtəlif genlərin fəaliyyətinin məhsuludur. Bu genlərin əksəriyyəti özündə görmə orqanının hər hansı bir hissəsinin strukturu ilə bağlı informasiya daşıyır. Bir gen işığahəssas piqmentə nəzarət edə bilər, digər bir gen isə kornea təbəqəsinə. Bundan başqa, orqanın hər hansı bir hissəsinin harada və nə vaxt yaradılması və bir yerdə yığılması lazım olduğu ilə bağlı informasiya daşıyan genlər də mövcuddur. Belə mühəndis-genlər əsasən "idarəetmə mərkəzləri" adlandırılır.

Bu mərkəzlərdən göz quruluşu üçün ən vacib olanı PAX6 genidir, hansına ki bütün görmə bacarığı olan heyvanlarda rast gəlinir. Naqahama Bio-elmlər və Texnologiyalar İnstitutundan olan Atsuşi Oqura və həmkarları tədqiqatda PAX6 geni RNT molekulu splaysinqinin kalmarlar, osminoqlar və mürəkkəb balıqları kimi başıayaqlıların kamera gözlərinin meydana gəlməsində rol oynadığını təsdiq etdilər.

Maraqlıdır ki, başıayaqlıların fərqli təkamül yolu keçmələrinə baxmayaraq, eynən belə kamera gözlərə onurğalılar da sahibdir. PAX6 geninin RNT splaysinqi təkamül biosistemləri fəaliyyətinin maraqlı nümunəsi olaraq qarşımıza çıxır. Bu proses bir-birindən müstəqil şəkildə təkamülləşmiş növlərdə praktiki olaraq eyni qərarların verilməsinə səbəb olur.

Həmçinin oxuyun:

Çoxhüceyrəlilərin yeni əcdadı məlum oldu
Çoxhüceyrəlilər inkişaf üçün oksigenə ehtiyac duymurdu
Arxa üzvlərin təkamülü aydınlaşdırıldı

daha ətraflı...

İnsan bədəninin yararsız rudimentləri

Əsrlər ərzində alimlər insanın orqanizmindəki, ilk baxışdan lazımsız kimi görünən müəyyən orqanların hansı funksional rolları oynadığını aydınlaşdırmağa çalışırdılar. Bunlar arasında ən yararsızları appendiks, büzdüm sümüyü, tük cildi və ya örtüyü, kişilərdəki məməcik və s. orqan və üzvlər hesab edilir.

Çarlz Darvin öz məşhur "Növlərin Mənşəyi" kitabında təkamül müddətində qorunub qalmış insan orqanizminin "rudimentlərini" qeyd etmişdir. Darvin bu rudimentar orqanların, banisi olduğu təkamül nəzəriyyəsinin ən parlaq dəlillərindən olduğunu iddia edirdi: bu orqanlar əcdadlarda sağ qalmaq üçün vacib idisə, zamanla funksionallıqları itmişdi.

Bioloqlar qeyd edir ki, müxtəlif növlərin orqanizmlərindəki oxşar orqanların varlığı, onların bir vaxtlar ortaq əcdadı bölüşdüklərini göstərir. Rudiment orqanlar növlərarası qohumluq əlaqəsini müəyyənləşdirməyə yardım təmin etməklə yanaşı, həm də hər bir növün təkamül tarixini izah edir.

Rudiment orqanizmin degenerativ və ya korlaşmış formada qorunub qalmış artıq orqan və strukturlarına deyilir. Rudimentlərin təzahürünü alimlər uzunmüddətli təkamül fəaliyyəti ilə açıqlayır: bu orqanlara olan ehtiyac itirilsə də, onların funksionallığına nəzarət edən genlər insan DNT-sində hələ də mövcudluğunu davam etdirir.

Tədqiqatçılar artıq uzun müddətdir ki belə orqanların sirlərini açmağa çalışırlar. Bir çox hipotez və nəzəriyyələr hazırlanır. Hər şeydən əvvəl alimləri rudiment orqanın hər hansı bir əlavə funksiyasının qalıb-qalmadığı ilə bağlı suallar maraqlandırır. Təkamülün müəyyən bir mərhələsində onların hansı rolları olduğunu aydınlaşdırmaq üçün də az zaman israf edilmir.

Appendiks

Otyeyən onurğalı heyvanlarda appendiks orqanı bizdəkindən daha iri və inkişaf etmiş formadadır. Əsas vəzifəsi heyvanlarda çoxlu bitki mənşəli qidaların həzminə yardım etməkdir. İnsan appendiksi isə nəzik bağırsağın yoğun bağırsağa keçidində yerləşən kiçik çıxıntıdan ibarətdir, hansı ki digər canlılardan fərqli olaraq, bizim həzm prosesində iştirak etmir.

Bioloqlar bu rudiment orqanın otyeyən əcdadlarımızdan miras qaldığına artıq əmindirlər. Paleontoloq Alfred Şervud Romerin "Onurğalıların Orqanizmi" kitabında qeyd etdiyi kimi, appendiksin əsas faydası hər il çoxlu sayda appendektomiya əməliyyatı edən cərrahlaradır.

Kişilərin məməciklərə nə ehtiyacı var?

Kişilərdə məməciklərin varlığı qədimdən zarafatlara səbəb olmuşdur. Bir çox skeptiklər, təkamül nəzəriyyəsini şübhə altına salaraq kinayə ilə deyir: "Bəs siz necə düşünürsünüz, əgər kişilərdə məməciklər varsa, bu o demək deyilmi ki, onlar qadınlardan yaranıb?"

Sözsüz ki, bu belə deyil. Sadəcə qadınlar kimi kişilər də embrionun erkən mərhələsində məməciklərə sahib olur. Bu mərhələdə uşağı cinsiyyətsiz hesab etmək olar, çünki yalnız sonraki embrional mərhələlərdə "hormon partlayışı" baş verir və cinsiyyət formalaşır. Lakin embriondaki məməciklər bundan əvvəlki mərhələlərdə meydana gəlir.

Ümumiyyətlə süd vəzilərinə, cinsiyyətdən asılı olmayaraq, bütün məməlilərdə rast gəlinir. Kişilərdəki məməcikləri rudiment hesab etmək olar, baxmayaraq ki onlar da seksual coşma prosesində müəyyən rol oynaya bilər. Həmçinin kişilərin sinəsinin süd istehsal etdiyi ilə bağlı hadisələr qeydə alınıb. Süd vəziləri səbəbinən həm də kişilərdə döş xərçəngi olur - təbii ki, çox nadir hallarda.

Büzdüm

Büzdüm insan və digər quyruqsuz heyvanların onurğasının aşağı hissəsində yerləşir və özü ilə birlikdə bağlı bir neçə rudimentar fəqərələr təqdim edir. Bu rudiment bizə quyruqlu meymunabənzər əcdadlarımızdan qalmışdır. Əcdadlar bu üzvü tarazlığı saxlamaq, ünsiyyət qurmaq və obyektləri tutmaq üçün istifadə edirdi.

Şüurlu insanın əcdadlarının düz yeriməyi öyrəndiklərindən bu yana quyruğa olan ehtiyac azalmış və çıxıntısı təbii seçmə prosesində zamanla yox olmuşdur. Bəzi alimlər büzdüm sümüyünün insan orqanizmindəki əlavə funksiyalarından bəhs edir: bu üzv fiziki yükün distribusiyası, əsasən də oturaq vəziyyətdəki insanın əyilməsində müəyyən rola malikdir. Lakin büzdümün uğurlu cərrahi çıxarılmasına dair kifayət qədər təcrübələr var və belə bir addım xəstələr üçün heç bir mənfi nəticələrə səbəb olmayıb.

Bəzən uşaqlar büzdümdə bir neçə artıq fəqərələrlə doğulur, yəni atavizm hesab edilən kiçik quyruqla. Belə hadisələr insanın sağlamlığına hər hansı bir təsir göstərmir. Buna baxmayaraq orta əsr Avropasında Kilsə belə uşaqlara "İblisin balası" adı verərək, onları anaları ilə birlikdə yandırmağı əmr edirdi.

Piloereksiya effekti

Piloereksiya periferik sinir sonluqlarının stimulyasiyasından yaranır, hansı ki tük follikullarının əzələ sıxılmasına nəzarət edir. Belə olduqda insan bədənindəki tüklər qalxaraq "qaz dərisi" effektini meydana gətirir.

Dərisi qatı tüklə örtülü heyvanlarda bu proses olduqca vacibdir: aqressiya və ya qorxunun səbəb olduğu stimullaşdırmada (təşviq etmə) heyvanın tükləri "biz-biz durur". Bu üsulla potensial rəqib və ya qurbanına sanki daha iri və güclü olduğunu göstərmiş olur.

Təkamül müddətində təbiətdən kənar çıxmış və tük cildinin böyük miqdarından azad olmuş insan isə artıq "tük ürpəşməsinə" və ya " biz-biz duran tüklərə" ehtiyac duymur, lakin rudimentar effekt öz reaksiyaları ilə hələ də qorunur.

Şübhəsiz ki, insan bədənindəki bəzi tüklü hissələr bu gün də əhəmiyyətlidir, bu səbəbdən funksionallıqları olduğu kimi qalır. Məsələn, qaşlar gözü tər damlalarından qoruyur, kişi üzündəki qatı tüklər isə təbii seçmə prosesində üstün seksual xüsusiyyət olaraq qalmışdır. Bundan başqa son tədqiqatların nəticələrinə görə üz tükləri soyuq və şüaya qarşı qoruyucu funksiya yerinə yetirir.

Orijinal məqalə buradadır

Həmçinin oxuyun:

Saqqal dəbi Darvinin təbii seçməsinə əsaslanır
Darvinin iki əsri: Onun və bizim səhvlərimiz
Y-xromosomu və kişilər yox olmayacaq

daha ətraflı...

Ən qədim pterodaktil tapıldı

Bir beynəlxalq tədqiqatçı qrup ən qədim pterodaktil qalıqlarına rast gəlib. Nəticədə pterodaktillərin kiçik uçan sürünənlər olduğu məlum olub, hansılar ki təkamül müddəti ərzində sonralar nəhəng heyvanlara çevriliblər.

Bu canlı milyon illər əvvəl, dinozavrların hökm sürdüyü dövrdə Çinin şimal-qərbində uçurdu. Fosilləri 2001-ci ildə Şişuqou formasiyası argillitində tapılmışdı. Əvvəlcə alimlər qalıqların ikiayaqlı dinozavrlar - teropodlara aid olduğunu düşündülər, lakin tam skelet əldə edildikdə fosilin pterozavra aid olduğunu anladılar. Zərif sümükləri səbəbindən bu heyvan dəstəsinin qədim tarixi haqda elmə çox şey məlum deyil.

"Tapıntımız erkən və primitiv pterodaktiloid pterozavrlar - uçan sürünənlərin formasını təqdim edir. Tədqiqat həmçinin göstərdi ki, pterodaktillər ən az 5 milyon il daha qədimdir. Uçan kərtənkələlərin təxminən 163 milyon il əvvəl meydana gəldiyini deyə bilərik", - tədqiqatın başında duran Kris Lyu qeyd edir.

Geniş qanadları ilə birlikdə 1,4 metr uzunluğu olan yeni sürünən Kryptodrakon progenitor (gizli əjdaha) adlandırıldı. Nəslinin davamçıları təkamül müddəti ərzində rahat uçuş üçün əksinə daha zərif qanadlar qazanıb. Yeni tapılmış növün forması onun uçaraq çox böyük məsafələri qətt edə bilmədiyini göstərir.

"Kriptodrakon - Şişuqou formasiyası ərazisində tapdığımız ikinci pterozavr növüdür və Yura dövrünün qarışıq ekosistemi haqda təsəvvürlərimizi dərinləşdirir. Qayalıqlarda qorunub qalmış bu nadir, kiçik, zərif qalıqlar, həmçinin Şişuqou faunası mamençizavr kimi nəhəng canlıların əhatəsində nələrin yaşadığını anlamaq imkanı təmin edir", - Vaşinqton Universitetindən olan Ceyms Klark əlavə edir.

Mamençizavrlar pterodaktillərin ilk əcdadları ilə eyni dövrdə yaşamış iri otyeyən dinozavrlar idi. 15 metr uzunluğu olan boyunları ilə hündür ağaclara boylanıb yarpaqları rahatlıqla qopara bilirdilər. Boyunları köməyilə həm də ətyeyən yırtıcı qohumlarını qorxutmaq üstünlüyünə sahib idilər.

Bundan başqa yaxınlıqda tapılmış digər qalıqlar qədim pterodaktilin zauropod, teropod, qədim tısbağa və digər bir çox canlılarla yaşayış mühitini bölüşdüyünü təsdiq etdi.

Həmçinin oxuyun:

Dinozavrların yaşadığı şərtlərdə insanlar nəfəs ala bilməzdi
İlk yırtıcılar dimetrodonlar idi
Dinozavrlar istiqanlı idilər?

daha ətraflı...

Saqqal dəbi Darvinin təbii seçməsinə əsaslanır

Yeni bir tədqiqatın nəticələrin görə saqqal saxlama dəbinin ardında Çarlz Darvinin təbii seçmə nəzəriyyəsi dayanır. Avstraliyalı alimlər saqqal çoxluğunun cəlbediciliyi azaltdığı və nəticədə marağın daha az saqqallı və ya təmiz qırxılmış üzlərə artdığı qənaətinə gəliblər.

Hipotezlərini təsdiqləmək üçün alimlər eksperiment keçirməyi qərara aldılar. Eksperimentdə qadın və kişilər üz cəlbediciliyini "dörd saqqal tipi" ilə qiymətləndirməli idilər. Nəticələr göstərdi ki, təmiz qırxılmış üzlər əgər nadirdirlərsə, daha cəlbedici görünürlər. Əldə edilən faktlar təkamül nəzəriyyəsinin əsas hadisələrindən birini - daha nadir xüsusiyyətlərin üstünlüyünü əks etdirir.

Tədqiqatda könüllü 1453 qadın və 213 kişi iştirak etdi. Onlardan müxtəlif kişi üzü tiplərini qiymətləndirmələri istənildi. Birinci qrupa qalın tüklü, ikinci qrupa təmiz qırxılmış kişi üzləri göstərildi. Üçüncü qrupa isə qarışıq üz tiplərini qiymətləndirmək təklif olundu - təmiz qırxılmış və ya az tüklü üzlərdən, saqqallı və ya uzun saqqallı üzlərə qədər.

Qadınlar kimi, kişilər də təmiz üzlərin çoxluq təşkil etdiyi mühitdə saqqallıların daha cəlbedici olduğunu bildirdilər. Eynən oxşar vəziyyət qalın saqqallı üzlərin çox olduğu mühitdə baş verdi - bu dəfə təmiz üzlülər üstünlüklü mövqeyə keçid aldılar. Alimlər belə nəticəyə gəldilər ki, nadir fenotipə meyl kişi bığı və saqqalı dəblərindəki davamlı dəyişikliklərdə vacib rol oynayır.

"Geniş və qalın saqqallar yenidən dəbə minir. Bəlkə də saqqal populyarlığı öz pik nöqtəsinə qədər qalxıb. Saqqal dəbini eksperimentin əsası kimi götürərək belə qənaətə gəldik ki, onun hərəkətverici qüvvəsi seçmənin tezlikli əks asılılığıdır", - Cənubi Uels Universitetindən olan Rob Bruks qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

Yaşanmış qorxu irsən ötürülür
Oksitosin kişilərdə bağlılıq yaradır
Körpələr sağ qalmaq üçün gecələr oyanır

daha ətraflı...

"Axı niyə insanlar təkamülə inanmır?"

Elm tarixində belə bir ikinci nəzəriyyə və yaxud bir fikir yoxdur ki, təkamül nəzəriyyəsi qədər mübahisə obyekti olsun, təkamül nəzəriyyəsi qədər tənqidlərə məruz qalsın. 1859-cu ildə Darvinin inqilabi xüsusiyyətdəki "Növlərin Mənşəyi" kitabının dərc edilməsindən bu yana ya dini qruplar, ya alimlər, hətta mövzuyla çox da maraqlanmayan adi insanlar belə təkamüllə əlaqədar müsbət və ya mənfi fikirlər irəli sürürlər. Hətta bəziləri bir addım daha irəli gedib fikirlərini hərəkətə çevirmək məqsədilə təşkilatlanır və təkamül düşüncəsinə qarşı sanki müharibə elan edirlər. Yaxşı bəs, eyni mübarizə əzminə, məsələn, kvant fizikasında niyə rast gəlinmir? Kvant fizikası da eynilə təkamül nəzəriyyəsi kimi elm ağacının minlərlə budağından sadəcə biri deyildirmi? Küçədə rast gəldiyimiz insanlardan demək olar ki hamısı təkamüllə əlaqədar elə ya belə bir münasibətə sahibkən, niyə kvant fizikası ilə əlaqədar suallar qarşısında susurlar? Belə suallar marağımızı təkamülün insanlar tərəfindən bu cür geniş şəkildə rədd edilmə səbəblərini araşdırmağa yönəldir.

New England Universiteti, Psixologiya bölməsindən olan K.J. Garvey təkamül faktının inkar edilməsinin altında yatan səbəbləri aydınlığa çıxarmaq üçün bir tədqiqat aparıb. Tədqiqata qatılan 62 universitet tələbəsindən bəzi psixoloji şkalaları doldurmaları istənilib. Etdiyi analizlər nəticəsində Garvey maraqlı nəticələr əldə edib.

• Kilsəyə gedənlər və Tanrıya inananlar kainatın və həyatın mənşəyilə əlaqədar təkamülə deyil, müqəddəs kitablara əsaslanan şərhləri daha rahat qəbul edir;
• Bioloji təhdidlər (itlər, ilanlar, alov və s.), tibbi təhdidlər (açıq yaralar, cəsədlər, qan və s.) və sosial ya da mənəvi təhdidlər (tək başına vacib qərarlar vermək, xarici ölkədə tək qalmaq, Tanrını təhqir etmək və s.) qarşısında daha çox qorxu reaksiyası verənlər təkamül nəzəriyyəsindən çox yaradılış versiyasını qəbul edir;
• Xoş olmayan xəbərlər qarşısında (xarab süd içmək, çılpaq ayaqla bir soxulcanı tapdalamaq, qəza sonrası bir insanın bağırsaqlarını görmək və s.) daha çox iyrənmə hissi duyanlar təkamül nəzəriyyəsindən çox yaradılış versiyasını qəbul edir.

Garvey'in araşdırması təkamülün inkar edilmə səbəblərilə əlaqədar qeydə dəyər məlumatlar təqdim edir, amma yenə də kafi miqdarda deyil. Qorxu və iyrənmə hissinə həssaslıq ilə müqəddəs kitab və Tanrı inancı arasındakı əlaqənin daha dəqiq izah edilməsi, bəlkə də, onun araşdırmasına nə qədər dəyər verməyimiz lazım olduğu mövzusunda bizi istiqamətləndirəcək.

Orijinal məqalə buradadır

Həmçinin oxuyun:

Darvinin iki əsri: Onun və bizim səhvlərimiz
Dinin insan təkamülündəki bazisi tapıldı
Elmi və Dini düşüncə arasındaki fərqlər

daha ətraflı...

Körpələr sağ qalmaq üçün gecələr oyanır

Gecələr yuxusuzluqdan əziyyət çəkən gənc analar bəzən belə düşünür ki, körpə sanki bilərəkdən valideynlərinin rahat yuxu almasına maneə olur. Məşhur bioloqun yeni nəzəriyyəsinə görə, analar belə düşünməkdə haqlıdır.

Harvard Universitetindən olan Devid Heyqin nəzəriyyəsinə əsasən, uşaqların gecələr daim oyanıb ağlaması təkamül taktikası ilə əlaqəlidir - ananın tez-tez oyanıb körpəni südlə
qidalandırması fertilliyi (uşaqtörətmə qabiliyyəti) müəyyən qədər azaldır. Bu da qadınların yenidən hamilə qalması ehtimalını aşağı salır. Uşağın yaxın zamanda qardaş və ya bacısı, təkamül dili ilə desək, "həyat və qida ehtiyatlarında rəqibləri" doğulmasa, sağ qalmaq şansı kifayət qədər arta bilər.

Devid Heyq hesab edir ki, körpə, onu döş südü ilə qidalandırması üçün ananı tez-tez oyadaraq faktiki olaraq kontrasepsiya mexanizmini gücləndirir, bu da həyat və qida ehtiyatları uğrunda mübarizədə körpənin sağ qalmaq şansını artırır.

Qardaş və bacıların dünyaya gəlmələri arasında qısa fasilələr olması əsasən uşaq ölümlərinin yüksək olması ilə əlaqəlidir. Bu səbəbdən təkamül prosesində balaların sağ qalmaları üçün yeni mexanizm yaranmış ola bilər: ananın yatmasına maneə ol, davamlı ana südü tələb et - rəqiblərin olan qardaş və bacıların doğulmasın.

"Təbii seçmə nəticəsində körpələrdə davranış stereotipi meydana gəlib. Bunun sayəsində ana orqanizmində uşaqtörətmə funksiyaları zəifləyərək, balaların doğulması arasındaki fasilələrin uzanmasına gətirib çıxarıb", - Devid Heyq qeyd edir.

Alimin hesablamalarına əsasən, körpələr daha çox doğuşdan 6 ay sonra gecələr tez-tez oyanmağa meyllidirlər. Bu müddət isə ananın fertilliyinin yenidən bərpa olunması ilə üst-üstə düşür.

Həmçinin oxuyun:

Mumiyalarda yüksək xolesterin və tatu aşkar edildi
Xərçəng xəstəliyi müalicəsinin yeni strategiyası təqdim edildi
Çoxhüceyrəlilər inkişaf üçün oksigenə ehtiyac duymurdu

daha ətraflı...

Dinozavrların yaşadığı şərtlərdə insanlar nəfəs ala bilməzdi

Geoloqlar seysmik tomoqrafiya köməyilə 250 milyon il əvvəlki Yerdə baş verən prosesləri aydınlaşdırmağa nail olublar. Belə ki, dinozavrların hökmranlıq etdiyi dövrdə atmosferdə insanların yaşaya bilməyəcəyi miqdarda karbon qazı olduğu məlum olub.

250 milyon il əvvəl dinozavrların nəfəs aldığı havadaki karbon qazı nisbəti indiki ilə müqayisədə 5 dəfə artıq idi. Bu günki vəziyyəti ilə insan o dövrdə ümumiyyətlə yaşaya bilməzdi.

Bu gün insanların rahat nəfəs ala bildiyi ekoloji baxımdan təmiz yerlərdə karbon qazı qatılığı təxminən 0,03%-dirsə, nəfəs almağın bir qədər çətin olduğu meqapolislərdə nisbət 0,1%-ə bərabərdir. Əgər belə atmosferdə daimi yaşamaq insan DNT strukturunda neqativ dəyişikliklərə səbəb olursa, 250 milyon il əvvəlki şərtləri insan üçün birbaşa ölümcül hesab etmək olar.

Yeni karbondioksid məzmunu qiymətləndirilməsi texnikası qədim Yerdə baş vermiş ekoloji prosesləri nəinki anlamaq, hətta gələcəkdəki iqlim dəyişikliklərini proqnozlaşdırmaq imkanı təmin edir.

Qədim Yer atmosferindəki yüksək karbon qazı nisbətinin səbəbi davamlı zəlzələ və vulkan püskürmələri idi. Közərmiş lava axınlarının torpaq və qayaları əritməsi və yandırması nəticəsində atmosferə minlərlə kubometr CO2 atılırdı, bu da planeti nəhəng istixanaya çevirirdi.

Yura dövründəki atmosferin öyrənilməsi üçün başda Hollandiyadan olan Duva van der Meyer olmaqla alimlərdən ibarət qrup tədqiqatda seysmik tomoqrafiyadan istifadə etdi. Alimlər texnikanın köməyilə seysmik dalğaların yayılmasını araşdıraraq Yer səthindəki tektonik plitələrin strukturlarını daha yaxşı anlamağa nail oldular.

Tektonik hərəkətlərin atmosferə atdığı karbon qazı miqdarı hesablamalarının nəticələrinə görə 250 milyon il əvvəl Yer bu günki göstəricilərlə müqayisədə iki dəfə artıq CO2 istehsal edirdi.

Həmçinin oxuyun:

Dinozavr beyni rekonstruksiya edildi
Quşların qanadlarının təkamülü aydınlaşdırıldı
"Jurassic Park" reallığa çevrilə bilər

daha ətraflı...

Bal pətəklərinin sirri açılır

Darvin 1859-cu ildə Növlərin Mənşəyi kitabını nəşr etmədən əvvəl bilirdi ki, əgər belə bir nəzəriyyəni elan edəcəksə, nəzəriyyə bu tip əhəmiyyətli suallara da cavab verməli idi: Hər şey ümumiyyətlə sadədən mürəkkəbə doğru təkamülləşirsə, arılar pətəklərini necə altıbucaqlı və indiyə qədər bilinən ən münasib şəkildə inşa edə bilirlər? Bundan əvvəlki mərhələlər nələrdir? Bütün arılar altıbucaqlı evlər qurur?

Darvin, Down House adlandırılan evində bu mövzuda çoxlu sayda araşdırma aparmışdır. Darvinə qədər elm adamları bütün arıların altıbucaqlı pətəklər qurduqlarını düşünürdülər. Dövrün hörmətli bioloqlarından olan Lord Brougham Darvinin Təkamül Təlimini kiçiltmək üçün heç bir arının altıbucaqlıdan başqa pətək quruluşu hazırlamadığını, bu səbəbdən də arıların belə bir təkamül keçirməmiş olduğunu irəli sürdü. Darvin təbiətdə daha silindrik quruluşda və sadə nizamda olan pətəklər quran arılar olduğunu özünəməxsus uzaqgörənliyi sayəsində bilirdi; ancaq harada tapacağı haqqında bir fikri yox idi. Lakin Darvin uzun məktublaşmalar və araşdırmalar nəticəsində axtardığı canlını tapdı: Melipona domestica. Meksika Arısı adı ilə tanınan bu arı digər arılardan fərqli olaraq silindrik, dairəvi və daha kobud pətəklər qururdu. Bildiyiniz kimi, yumru və küncsüz bir quruluş tikmək, bucaqlı bir quruluş tikməkdən qat-qat asandır. Məsələn, quşların yuvaları da bu səbəbdən dairəvidir.

Darvin buradan yola çıxaraq, öz dövrünü çox qabaqlayan bir mülahizə irəli sürdü: əslində bütün arıların pətək oyuqları dairəvidir. Ancaq arılar bu pətəkləri bir-birinə o qədər yaxın və sıx qururlar ki, pətəklər fiziki təzyiq altında əyilib bükülür və nizamlı şəkildə altıbucaqlı və bir-birinə bitişik bir hörgü halını alırlar. Təbii ki, dövrün texniki şərtləri daxilində bu mülahizəni sübut etmək imkansız idi. Darvindən sonra da alimlər illərlə bal pətəklərinin quruluşundakı mükəmməlliyə heyrətlə baxmışdırlar, ancaq heç biri tam olaraq bu mexanizmi açıqlaya bilməmişdir. Nəhayət ki, 150 ildən də artıq bir müddət sonra bu dahi insanın fikirləri öz təsdiqini tapdı.

Bir vaxtlar "riyaziyyatçı" arıların ağlasığmaz bir müvəffəqiyyəti hesab edilən bal pətəklərindəki nizamlı altıbucaqlı quruluş olduqca sadə bir mexanizmlə izah edildi.

İngiltərə və Çin mühəndisləri bu sirri həll etmə yolunda ilk və əhəmiyyətli tədqiqatı apardılar. Qrup bal pətəklərində gözə xoş görünən bu altıbucaqlı şəklin əslində əvvəl dairəvi bir quruluşda olduğunu və saniyələr içərisində altıbucaqlı forma aldığını müəyyən etdi. Tədqiqatın nəticələri Journal of the Royal Society Interface jurnalında dərc edildi.

Qrup Pekindəki bir ərazidə bal arılarının pətəklərinin inşasını asanca müşahidə edə biləcəkləri bir kamera quraşdıraraq pətəklərin inşasının müxtəlif mərhələlərini fotoşəkil çəkərək qeydə aldılar. Müşahidələr nəticəsində pətəklərin ilk mərhələdə dairəvi quruluşda olduqları aşkar olundu. Pətəyin bu ilk dairəvi quruluşu yaradıldıqdan sonra bal arıları pətəyin divarlarını istiləndirirlər. Onlar bu əməliyyatda istifadə etdikləri istiliyi öz bədənləri vasitəsilə təmin edirlər. Pətəyi istilətdiklərində mum axıcı hala gəlir və ardından pətək ən dayanıqlı forma olan altıbucaqlıya çevrilir. Qrupu arıların bir pətəyi tam yoxsa qismən istilətdikləri sualı düşündürür.

"Mənim təxminim təbiətin qənaəti və ən qısa yolu seçməsindən yola çıxaraq pətəyin qismən, yəni yalnız müəyyən hissələrdən isidilməsidir. Amma digər tərəfdən arılara görə pətəyi bir dəfəyə istilətmək daha asan bir iş kimi görünə bilər", - Cardiff Universitetindən olan mühəndis və tədqiqatın müəlliflərindən biri Bhushan Karihaloo deyir.

Qrup hər iki variantın da nə qədər müddət çəkə biləcəyini hesabladı. Belə ki, bir pətək oyuğunu altıbucaqlıya çevirmək üçün tam istilətdiyinizdə 6 saniyə, müəyyən hissələrdən istilətdiyinizdə isə 36 saniyə keçir. Tədqiqatçılar işin növbəti mərhələlərində bu məlumatı da dəqiqləşdirəcəklərini qeyd edirlər.

Həmçinin oxuyun:

Meyvələr və heyvan məhsulları niyə dadlıdır?
Zəmilərdəki sirli dairələrin müəllifi tapıldı
Nəsli kəsilmiş növləri həyata qaytara biləcəyik

daha ətraflı...