İnsan-heyvan hibridləri yaratmağın faydası nədir?

2017-ci ilin yanvar ayında ABŞ-ın Salk İnstitutunda çalışan bir qrup alimin insan-donuz hibridi rüşeymi yaratdığı xəbəri böyük əks-səda yaratdı.

Hadisə barəsində geniş məlumat verilməyinə baxmayaraq bəzi KİV-lər çox şişirdilmiş və həyəcanlı xəbərlər verdi.

Sual yarana bilər ki, alimlər aslan, keçi və ilan xüsusiyyətlərinə sahib Yunan mifoloji varlıqlarından sonra "ximeralar" adlandırılan insan-heyvan hibridlərini nə üçün yaradır?

Məqsəd, yeni və qəribə məxluqlar yaratmaq deyil. Ximeralar heyvanların necə yarandığını və inkişaf etdiyini anlamaq üçün olduqca faydalıdır. Onlar nə vaxtsa insanlara köçürülə biləcək həyat verən orqanlar yaratmaq üçün istifadə edilə bilər.

Potent hüceyrələr

Juan Izpisua Belmonte, Jun Wu və yoldaşları tərəfindən yaradılan ximerik donuz rüşeymlərinin sona qədər inkişafına və insan hüceyrələrinin birdən çox toxumada olmasına imkan verilmirdi.

Jun Wu (öndə) və Juan Izpisua Belmonte

Ximeralardakı insan hüceyrələrinin həqiqi miqdarı çox az idi və onların varlığı inkişafa mane olurdu. Hər halda, tədqiqat, yeni ümid verən kök hüceyrə araşdırması yolunda ilk addım rolunu oynayır. Lakin eyni zamanda ciddi etik problemlər də yaradır.

Ximera, iki və ya daha çox canlının hüceyrələrindən ibarət olan orqanizmdir və nadir hallarda da olsa, təbiətdə onlara rast gəlinir.

Əntər meymunlar, hələ ana bətnində olarkən əkizlər arasında hüceyrələrin transferi nəticəsində qan və digər toxumalarında ximerliyi tez-tez göstərirlər. Leykemiya müalicəsində tətbiq edilən uğurlu sümük iliyi köçürülməsindən sonra, xəstələr özününkü kimi donorun da sümük iliyi hüceyrələrinə sahib olurlar.

Ximeralar, eyni və ya müxtəlif növlərin erkən embrion hüceyrələrinin birləşdirilməsi yolu ilə laboratoriyada süni şəkildə yaradıla bilər. Ximerik siçanların yaradılması, inkişaf biologiyası, genetika, fiziologiya və patologiya tədqiqatları üçün əsas olmuşdur.

Bu, alimlərə müəyyən genləri aktivləşdirmək və ya söndürməklə hüceyrələri dəyişmək imkanı verən siçan embrional kök hüceyrələrində gen təmiri nailiyyətləri sayəsində mümkün olmuşdur. Ximeraların inkişafında həmin hüceyrələri istifadə etmək bacarığı ilə yanaşı, bu, araşdırmaçılara genlərin sağlamlıq və xəstəliklərə necə təsir etdiyini öyrənmək üçün istifadə edilə bilən heyvanlar yaratmaq imkanı verdi.

Bu texnologiyanın yaradıcıları, apardıqları araşdırmalara görə 2007-ci ildə Tibb üzrə Nobel Mükafatı almış Oliver Smithies, Mario Cappechi və Martin Evans'dır.

Son dövrlərdə, alimlər insan embrionlarından və ya laboratoriyada bədən hüceyrələrindən yaradılmış olan insan pluripotent kök hüceyrələrinin - "ana hüceyrələrin" - ximerik heyvanların toxumalarına kömək etmək qabiliyyətini öyrənməyə başladılar.

İnsan pluripotent kök hüceyrələri (bütün embrional hüceyrələrə çevrilə bilən hüceyrələr) laboratoriyada sərhədsiz olaraq artırıla və siçanlarda olduğu kimi bədənin bütün toxumalarını təşkil edə bilər.

Bir çox araşdırmaçı indi sinir, ürək, qaraciyər və böyrək hüceyrələri kimi insan pluripotent hüceyrələrindən tibbi əhəmiyyətli funksional insan toxumaları yarada biləcəklərini göstərdi.

İnsan pluripotent kök hüceyrələrindən bəhrələnən hüceyrə terapiyası üsulları, onurğa sütunu yaralanması, şəkərli diabet və makulyar (gözün torlu qişasında yerləşən sarı ləkə) degenerasiya kimi xəstəliklərin müalicəsində tətbiq edilmək üçün klinik sınaq mərhələsindədir.

Lakin, 2007-ci ildən bəri heç bir pluripotent kök hüceyrə nümunəsinin olmadığı bəllidir. Hətta, fərqli üsullardan istifadə etməklə, siçan və insanlarda müxtəlif kök hüceyrə tipləri yaradılmışdır.

Bu hüceyrələr embrional inkişafın müxtəlif mərhələlərindəki hüceyrələrə uyğun gəlir və yəqin ki bu səbəbdən - hansı hüceyrələrin mənbəyinin ən yaxşı olduğu sualını doğuraraq - fərqli xüsusiyyətlərə sahib olurlar.

Ximeralar yaratmaq, pluripotent kök hüceyrələrin potensialını müəyyən etmək üçün araşdırmaçılar tərəfindən istifadə edilən qızıl standart olmuşdur. Heyvan kök hüceyrə araşdırmalarında geniş şəkildə istifadə edilərkən, insan pluripotent kök hüceyrələri istifadə edilən ximerik araşdırmalar, insan-heyvan ximeralarında çox az sayda insan hüceyrəsi həyatda qaldığı üçün çətinliklə üzləşmişdir.

Tibbi imkanlar

Ximerada insan hüceyrələrinin sayı az olsa da, Salk İnstitutu araşdırmaçılarının tapıntıları iki əhəmiyyətli hədəfə doğru yeni cığır açmaqdadır. Birincisi, biotibbi tədqiqatlarda istifadə ediləcək "insanlaşdırılmış" heyvanların yaradılması imkanıdır.

İnsan qanı daşıyan siçan yaratmaq artıq mümkün olsa da, qanımızın və immun sistemimizin necə fəaliyyət göstərməyi barəsində zəngin məlumatlar əldə etmək üçün, bu heyvanlar insan rüşeymi toxumasına sahib olmalıdır və bunu etmək çox çətindir.

İnsan-heyvan ximeralarında pluripotent kök hüceyrələrin istifadə edilməsi, insan qan hüceyrələrinə və ya qaraciyər, ürək kimi digər toxumalara sahib olan siçanların daha səmərəli yaradılmasını böyük olçüdə asanlaşdıra, xəstəliklərin yaranma səbəblərini öyrənmək və onları müalicə etmək üçün yeni dərmanlar yaratmaq qabiliyyətimizi əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər.

İnsan-heyvan ximeralarının ikinci potensial tətbiqi, 2010-cu ildə Yaponiyada aparılan cəlbedici araşdırmalardan irəli gəlir. Bu araşdırmalar nəticəsində, mədəaltı vəzi inkişafını tənzimləyən əsas genə sahib olmayan bir siçan embrionuna siçan pluripotent kök hüceyrələrinin yeridilməsindən sonra, növarası ximeralar yaradıldı.

Nəticədə, yenidoğulan siçanlar yalnız siçan hüceyrələrindən meydana gələn tam funksional mədəaltı vəziyə sahib oldular. Eyni nəticə bir donuz ximerasındakı insan kök hüceyrələri ilə əldə edilsə, orqan köçürmə qarşısında yeni üfüqlər açılar.

Etik sərhədlər

Bu kimi məqsədlərə elmi baxımdan nail olmaq uzunmüddətli bir yol olsa da, pluripotent kök hüceyrə biologiyası sahəsindəki irəliləyiş bu istiqamətdə uğurlu sınaqlara imkan verəcəkdir. Lakin bu araşdırmalar nə dərəcədə etik qəbul edilə bilər və sərhədlər harada bitir?

Bir çox insan donuzların qida məqsədi ilə və ya ürək qapaqlarının dəyişdirilmə mənbəyi olaraq istifadə edilməyini qəbul edir. Onlar, transplantasiya gözləyən insanlara mədəaltı vəzi və ya ürək istehsal etmək üçün donuz embrionlarını və ya döllərini inkubator olaraq istifadə etməyə də razı ola bilərlər. Ancaq insan-meymun ximeralarının istifadəsi çox mübahisəli ola bilər.

Araşdırmalar, insan embrional kök hüceyrələrindən yaranmış mərkəzi sinir sisteminin erkən hüceyrələrinin yeni doğulmuş bir siçan beynini ləngitdiyini və orada inkişaf etdiyini göstərmişdir. Bu, mümkün hüceyrə müalicələri üçün konsepsiya dəlili təqdim edir.

Bəs insan hüceyrələri meymun embrionuna yeridilsə nə baş verər? Beyni əsasən insan sinirlərindən ibarət olan yeni doğulmuş makaka meymununun etik və dərketmə statusu necə olardı? 

İnsan hüceyrələrinin səmərəli şəkildə donor orqanlara çevrilə bilməsi gen mühəndisliyi yolu ilə mümkün ola bilər. Lakin, insan hüceyrələrinin sahibin digər orqanlarına - məsələn, çoxalma orqanlarına - qarışmamağı üçün hansı tədbirlər görməliyik?

İnsan-donuz hibridi yaradılması xəbəri bir çaşqınlıq yaratmış olsa da, təşkilatçılar və tibbi araşdırmaçılar ximerik tədqiqatın heyvan araşdırmalarında olduğu kimi əlavə suallar doğuracağını çox yaxşı bilirlər.

Hər halda, bu tibbi tədqiqat sahəsinin ləğv edilməsi və ya maliyələşdirilməsinin məhdudlaşdırılması deyil, heyvanların müdafiə məsələlərini və mövcud normativləri tam şəkildə qəbul edən müstəqil nəzarət komitələri tərəfindən hər bir faktın diqqətlə araşdırılması tələb edilməlidir.  

Məsələn, Beynəlxalq Kök Hüceyrə Araşdırmaları Dərnəyinin 2016-cı il Təlimatları insan-heyvan ximeralarından insan qametləri yaradıla bilən araşdırmaları qadağan etməyə çağırsa da, insan-heyvan ximeralarının müvafiq yoxlama və nəzarət altında istifadə edildiyi araşdırmaları dəstəkləyir.  

Ximerik tədqiqatlar davam edəcək və davam etdirilməlidir. Eyni zamanda, bu sahədə çalışan alimlər araşdırmalarının nəticələrini daha geniş çərçivədə müzakirə etməyə davam etməlidirlər. Əks halda, ximeralar qorxu yaradan mifik varlıqlar kimi çox asanlıqla rədd edilə bilər.


Mənbə: theconversation.com/whats-the-benefit-in-making-human-animal-hybrids-72179

daha ətraflı...

Təkamülün 16 Əsas Qanunu

1) Bir canlının fenotipi (fiziki olaraq müşahidə edilə bilən əlamətləri), genotipindən (orqanizmdəki bütün genlərin məcmusu) fərqlidir. Fərdlər arasındakı fenotipik fərqliliklərin bir qismi genetik fərqliliklərdən, digər qismi isə ekoloji təsirlərdən irəli gəlir.

2) Bir fərdin fenotipinə təsir edən ekoloji amillər, onun övladlarına keçəcək genlərə təsir edə bilməz. Başqa sözlə, sonradan qazanılan əlamətlər gələcək nəsillərə ötürülmür. Bu səbəbdən Lamarkçı təkamül düşüncəsi doğru deyil.

3) İrsi variasiyalar gen adı verilən hissəciklərdən qaynaqlanır. Genlər, bir fərddən digərinə köçürülsə belə öz varlıqlarını qoruyur və digər genlərlə qarışmır. Başqa sözlə, Qarışma Hipotezi səhv, Hissəcikli İrsiyyət Nəzəriyyəsi keçərlidir. Bu vəziyyət, həm aşkar şəkildə fərqləndirilə bilən xüsusiyyətlər üçün (qəhvəyi və ya sarı saç kimi), həm də daim dəyişən xüsusiyyətlər üçün (boy uzunluğu, piqment paylanması kimi) etibarlıdır. Genetik müxtəliflik (variasiya) ümumiyyətlə bir çox genin bir xüsusiyyətə az miqdarda təsir etməsi nəticəsində meydana gəlir və dəyişir. Buna çoxgenli irsiyyət deyilir.

4) Genlər mutasiyaya uğrayaraq dəyişə bilirlər. Bu mutasiya nisbəti ümumiyyətlə olduqca aşağıdır. Ancaq meydana gəldikləri zaman, genlərin allel deyilən alternativ formalarını yaradırlar. Bu cür mutasiyaların fenotipik təsiri, ayırd edilə bilməz səviyyədən möhtəşəm dərəcədə aşkar səviyyəyə qədər dəyişkənlik göstərə bilir. Bu variasiyaların təsiri, fərqli gen bölgələrindəki (lokus) genlərin rekombinasiya nəticəsində bir-birinə qarışması ilə arta bilər.

5) Təkamül - populyasiyalar səviyyəsində olan dəyişmədir. Ən fundamental səviyyədə, bir populyasiya içərisində müəyyən bir genotipə sahib fərdlərin bu populyasiya içərisində olma sıxlığının (tezliyinin) dəyişməsini əhatə edir. Populyasiya içərisindəki bir genotip, bir başqasını, nəsillər ərzində, mərhələli olaraq işğal edib yox edə bilir. Bu cür yerdəyişmə mütləq şəkildə bütün populyasiya daxilində olmaq məcburiyyətində deyil, bəzi lokal bölgə və populyasiyalarda da meydana gələ bilər.

6) Mutasiyaların meydana gəlmə tezliyi, onların bir populyasiya içərisində kafi miqdarda dəyişmə yarada bilməsi üçün çox aşağıdır. Bunun yerinə populyasiya daxili genotip dəyişmələri iki əsas mexanizm nəticəsində meydana gəlir: gen nisbətlərindəki təsadüfi dəyişmələr (genetik sürüklənmə) və həyatda qalma ilə çoxalma müvəffəqiyyətinə bağlı olan, təsadüfi olmayan dəyişmələr (təbii və cinsi seçmə). Təbii seçmə və genetik sürüklənmə bir populyasiyaya eyni anda, fərqli şiddətlərdə təsir edə bilər.

7) Təbii seçmənin cüzi varlığı belə, müəyyən müddət ərzində böyük dəyişikliklər yarada bilər. Təbii seçmə, növlər arasındakı həm kiçik, həm də böyük dəyişmələrin əsas səbəbidir. Bundan başqa, yeni xüsusiyyətlərin ən bəsit səviyyədə ortaya çıxmasını və yayılmasını təmin edən mexanizmdir. Bu xüsusiyyətlərin adaptasiyalarının nə şəkildə olacağı da, təbii seçmə tərəfindən təyin olunur.

8) Təbii seçmə bir populyasiyanı tam fərqli formaya sala bilər. Bu, müəyyən allellərin tezliyinin artması və ya azalması nəticəsində baş verir. Rekombinasiya (məsələn: krossinqover) isə bu genlərin təsir şiddətləri və sahələrini dəyişdirir; bir xüsusiyyətə təsir edən genlər tam fərqli kombinasiyalarda ortaya çıxır və beləliklə yeni fenotiplər meydana çıxır.

9) Mutasiyalar təbiətdəki populyasiyalarda zaman ərzində yığılır. Beləliklə, bu populyasiyalarda genetik variasiyalar meydana gəlir. Bu variasiyalar, xüsusilə ətraf mühit də sürətlə dəyişirsə, müdhiş bir sürətlə təkamülləşə bilirlər.

10) Fərqli coğrafi bölgələrdə olan növlərin populyasiyalarının xarakterləri genetik məzmunda bir-birindən fərqlidir. Bu fərqliliklər ümumiyyətlə ekoloji adaptasiya səbəbi ilə meydana gəlir və dolayısı ilə, təbii seçmənin bir məhsuludur.

11) Fərqli növlər və eyni növün fərqli populyasiyaları arasındakı fərqliliklər ümumiyyətlə birdən artıq və çox sayda gendə meydana gələn dəyişmələrin bir nəticəsidir. Bunların hər birindəki dəyişmələr kiçik fenotipik dəyişmələr yaradırlar; lakin ümumi təsirləri böyük olur. Belə bir prosesin var olduğu həqiqəti, növlər arası fərqliləşmənin kiçik addımların yığılması ilə meydana gəldiyi fərziyyəsini dəstəkləməkdədir.

12) Növlər yalnız fenotipik fərqliliklərə əsasən təyin oluna bilməz. Hətta, bir-birindən fərqli olan və bir-biri cütləşə bilən orqanizmlərin özlərinə xas gen hovuzları vardır. Bu hovuzlar, növlərin öz aralarında aktiv və ya potensial olaraq paylaşa bildikləri və digər populyasiyalarla paylaşa bilmədikləri gen populyasiyaları olaraq təyin oluna bilər.

13) Növləşmə, bir ortaq əcdaddan iki və ya daha çox sayda növün təkamülləşməsi hadisəsidir. Növləşmə ümumiyyətlə coğrafi olaraq bir-birindən ayrılmış populyasiyaların arasındakı izolyasiyadan qaynaqlanır.

14) Yaşayan orqanizmlər arasında, fərqli taksonlara, fəsilələrə, cins qruplarına yerləşdirilmiş cinslər arasında incə keçidlər görünür. Bu həqiqət, daha üst səviyyədəki taksonomik qrupların, daha alt səviyyədəkilərdə meydana gələn uzun müddətli və kiçik dəyişmələrin yığılması nəticəsində meydana gəldiyini göstərməkdədir. Yəni bir növdə yığılmağa başlayan fərqliliklər, nəhayət kifayət qədər müddət keçdikdən sonra daha böyük fərqlilikləri doğurur. Bu səbəbdən bir növün fərqliləşməsi, yalnız bir mutasiya hadisəsi ilə meydana gəlməz.

15) Bütün canlılar, "Təkamül Ağacı" və ya "Həyat Ağacı" olaraq bilinən filogenez ağacının budaqlarıdır. Bunların hamısının ağac üzərində müəyyən nöqtələrdə ortaq əcdadları vardır. Əgər kifayət qədər geriyə getmiş olsaq, var olmuş, var olan və var olacaq bütün canlıların bir ortaq əcdaddan təkamülləşdiyini görərik.

16) Fosil qeydlərində bir çox boşluq var. Bu, fosilləşmə prosesinin əskiklikləri və çətinlikləri ilə izah edilir. Ancaq mövcud fosillər, əcdad növlərdən nəvə növlərə keçidə dair fraqmentləri aşkar şəkildə ortaya qoymaqdadır. Bu fosillər, nəhəng təkamül dəyişmələrinin, kiçik dəyişmələrin yığılması nəticəsində meydana gəldiyi həqiqətini dəstəkləməkdədir. Bu səbəbdən daha alt qruplardakı (növ kimi) fərqliliklərin uzun müddətli yığılmalarının daha böyük qruplardakı (fəsilə kimi) fərqlilikləri doğuracağı fikri etibarlı və doğrudur. Başqa sözlə, kafi müddət ərzində mikrotəkamül, makrotəkamülü asanlıqla doğura bilər.

Mənbə: Evolution, Douglas Futuyma 

daha ətraflı...

Kambala balığında növləşmə müşahidə edildi

Helsinki Universitetinin alimləri, beynəlxalq elmi əməkdaşlıq layihəsi çərçivəsində kambala balıqları üzərində həyata keçirilən bir araşdırma nəticəsində, indiyədək bir dəniz onurğalısında müşahidə olunan ən sürətli növləşmə hadisəsini kəşf etdi. Əldə etdikləri tapıntının, dəniz canlılarının təkamülü haqqındakı anlayışımızı inkişaf etdirməsi gözlənilir.

Tədqiqatçılar, Baltik Dənizində yaşayan iki kambala qrupunun çox sürətlə, təxminən 2400 nəsildən sonra, müxtəlif növə çevrildiklərini müəyyən edib. Bu, dəniz onurğalılarında müşahidə edilmiş ən sürətli növləşmə hadisəsidir.

Ekoloji Genetik Araşdırma Bölümündən olan tədqiqatçı Paolo Momigliano deyir: "Bu bəlkə də, ekoloji növləşmənin ən yaxşı nümunələrindən biri və seçmənin dəniz mühitində yeni növlər yaratma prosesidir. Çünki növlər, coğrafi baryerlər səbəbindən çox uzun müddət ayrı qalaraq değil, müxtəlif ekoloji bölgələrə adaptasiya etmək yolu ilə təkamülləşiblər"

Kəşfi əhəmiyyətli edən odur ki, yayılmanın qarşısını alan baryerlər dəniz şəraitində nadir hallarda mütləqdir. Başqa sözlə, axınlar balıq sürfələrini uzağa aparır və yetkin balıqlar da üzərək hər yerə gedə bilir. Beləliklə, mütləq coğrafi təcridin olmadığı bir mühit üçün növləşmə modelləri, məsələn, ekoloji növləşmə, dəniz biomüxtəlifliyinin təkamülündə mühüm rol oynayır. Hələ indiyədək dənizdə ekoloji növləşməyə dair dəlillər yetərli deyil.

P. Momigliano: "Araşdırmamız, dənizdəki təkamülün başa düşülməsi baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır".

Araşdırmaçılar üçün, inanılmaz dərəcədə sürətli baş vermiş kimi görünən belə növləşmə nümunələrinin tam olaraq necə ortaya çıxdığına dair yeni maraqlı suallar var.

P. Momigliano: "Cavab, sehrli xüsusiyyətlər olaraq verilə bilər. Bunlar seçmə altında olan və eyni zamanda yan məhsul kimi reproduktiv izolyasiyaya səbəb olan xüsusiyyətlərdir. Nəzəri olaraq, belə xüsusiyyətlər üzərindəki seçmə, sürətli növləşmə hadisələrində mərkəzi rol oynayır. İki kambala növünün cütləşmə strategiyaları və çoxalmağa dair xüsusiyyətləri, sehrli xüsusiyyətlər kimi rol oynamış ola bilər".

Araşdırma iki fərqli kambala növünün mövcudluğunu təsdiq edir. Bəs siz bu növləri bir-birindən necə ayırd edə bilərsiniz?

"Onlar morfoloji baxımdan demək olar ki fərqlənmirlər, lakin fərqli kürütökmə davranışları və adaptasiya xüsusiyyətləri var. Hər iki növ qışı daha dərin sularda keçirir və yayda dayaz sahillərdə qidalanır. Yazda isə, növlərdən biri duzluluğu kifayət qədər yüksək olan dərin su hövzələrində neytral üzə bilən yumurtalar buraxarkən, ikinci növ dayaz sahilyanı sularda daha kiçik, lakin daha sərt, yumurtalar buraxır. Bu fərqlər bir müddətdir bilinirdi, ancaq indi, müxtəlif kürütökmə davranışlarına malik kambalaların, fərqli təkamül tarixlərinə malik iki növ olduğunu başa düşürük" deyə Momigliano açıqlayır.

Kambalalar, balıqçılıq üçün iqtisadi əhəmiyyət daşıyır və onların sayı Finlandiya sahillərində nəzərəçarpan dərəcədə azalmışdır. Hal-hazırda Finlandiya sahillərində kambala balığının faizi çox azdır, amma davam etməkdə olan bir tədqiqat göstərir ki, 1970-80-ci illərdə onlar populyasiyanın əksəriyyətini təşkil edib. Kambalalar Finlandiya sahillərində uğurla kürüləyə bilməzdi, çünki onlar yüksək duzluluq tələb edirlər. Böyük ehtimalla şərtlər əlverişli olduqda cənubda çoxalıb, axınla Finlandiya sahillərinə gəlirlər. Yəni bu sahillər eyni dövrdə treska balığı üçün olduğu kimi, kambalanın cənub növü üçün də hovuz populyasiyası (sink population - digər populyasiyalardan immiqrantlar olmadan qarşıdakı illərdə özünü qorumaq üçün kifayət qədər bala verə bilməyən populyasiya) idi. Bu gün biz, demək olar ki, yalnız dibdə yaşayan növlər tapırıq.


Mənbə: 
 1. phys.org/news/2017-05-evolution-fast-laneone-flounder-species.html
 2. www.pnas.org/content/early/2017/05/19/1615109114

daha ətraflı...

Zülallar öz-özünə necə yarandı? Zülalın yaranma ehtimalları haqqında

Hal-hazırda elmdən uzaq bir çox mənbədə, zülalların və ya aminturşuların özbaşına meydana gələ bilməyəcəyinə, çünki bunun riyazi olaraq "mümkünsüz" olduğuna dair iddialar görə bilərsiniz. Xüsusilə çox bəsit formada və həqiqi olmayan riyazi hesablamalardan istifadə edərək, təbiətdəki ən mürəkkəb fiziki, kimyəvi və bioloji prosesləri modelləşdirə biləcəyini düşünənlər, bu cazibəli hesablamalarla elmi təhrif edərək insanları aldatmağa çalışmaqdadırlar. Bu yazımızda, qeyd edilən hesablamaların hansı səbəbdən səhv olduğunu izah edəcəyik.

Elmi Əsas Olmadan Aparılan Zülal Hesablamasının Xülasəsi

Mövzumuzu bir sitat üzərindən davam etdirəcəyik:

-Sitat-

"Ehtimal hesabları, ağıllı dizayn və təsadüf variantlarından hansının daha tutarlı olduğunu anlamağımız üçün bizə obyektiv riyazi məlumat təqdim etməkdədir. Zülalların quruluşu, ehtimal hesablarının asanlıqla tətbiq olunmasına imkan verir. Hər canlı hüceyrə zülallardan meydana gəlir. Zülallar həm ferment olaraq həm də digər vəzifələrlə hüceyrələrdəki prosesləri reallaşdıran əsas maddələrdir. Hüceyrə ilə fabrik arasında qurulan analogiyada, zülallar maşına uyğun gəlməkdədir. Zülallar aminturşuların ardıcıllığı ilə meydana gəlirlər. Canlı orqanizmində 20 aminturşudan istifadə edilməklə zülal yaranır. Bu 20 aminturşunun müəyyən bir ardıcıllıqda olması zülalın meydana gəlməsi üçün mütləq şərtdir. Aminturşuların təsadüfi ardıcıl gəlməsi ilə yaranan proteinoidlərlə hüceyrədə müəyyən bir vəzifəsi olan zülallar arasındakı fərq çox böyükdür. Aminturşular sol-əlli və sağ-əlli olmaqla iki yerə ayrılır. Aminturşuların təsadüfi birləşməsi olan proteinoidlər, hər iki növ aminturşudan meydana gələrkən, zülallar yalnız sol-əlli aminturşulardan ibarətdirlər. Zülalların hər hansı vəzifəni icra etməyi üçün aminturşuların müəyyən bir ardıcıllıqda olmaları da çox əhəmiyyətlidir. Mühitə müəyyən bir enerjinin verilməsi ilə aminturşuların zülala çevrilmə ehtimalı, dinamitlə partladılan kərpiclərin üst-üstə düşərək ev meydana gətirməsi qədər aşağıdır.

Canlılarda 55 aminturşu ardıcıllığından yaranan Ferrodexin (Clostridium pasteurianum bakteriyasında olur) zülalı kimi kiçik zülallarla yanaşı 6049 aminturşu ardıcıllığından yaranan Twitchin (Caenorhabditis elegans soxulcanında olur) zülalı kimi böyük zülallar da vardır.

Ehtimal hesablarına nümunə olmağı üçün insan bədənində olan, 584 aminturşudan təşkil olunmuş orta böyüklükdəki Zərdab Albumini zülalına baxaq. Bu zülaldakı aminturşuların sırf sol-əlli olma ehtimalı belə hesablanır:

Bir aminturşunun sol-əlli olma ehtimalı: ½

İki aminturşunun sol-əlli olma ehtimalı: ½ x ½

Üç aminturşunun sol-əlli olma ehtimalı: ½ x ½ x ½

584 aminturşunun sol-əlli olma ehtimalı:  (½)^584

Ayrıca bütün aminturşular, zülal zəncirindəki digər aminturşularla birləşmək üçün peptid rabitəsi deyilən kimyəvi rabitə qurmaq məcburiyyətindədirlər. Halbuki təbiətdə, aminturşular arasında qurula biləcək başqa kimyəvi rabitə növləri də vardır; peptid və digər rabitələr kobud şəkildə desək bərabər ehtimalla qurulur. 584 aminturşulu Zərdab Albumini zülalı üçün 583 peptid rabitəsi lazımdır. Bunun ehtimalı belə göstərilə bilər:

İki aminturşunun peptid rabitəsi ilə birləşmə ehtimalı: ½

Üç aminturşunun peptid rabitəsi ilə birləşmə ehtimalı: ½ x ½

Dörd aminturşunun peptid rabitəsi ilə birləşmə ehtimalı: ½ x ½ x ½

584 aminturşunun peptid rabitəsi ilə birləşmə ehtimalı: (½)^583

Bu zülal aminturşularının, sırf sol-əlli olması və peptid rabitəsi yaratması ehtimalı isə belədir:

(½)^584 x (½)^583 = (½)^1167 (Təxminən) (1/10)^351

Bu ehtimalın təsadüfi reallaşmasının riyazi olaraq qeyri-mümkün olduğunu belə düşünərək anlaya bilərik: Kainatdakı 10^80 proton və neytronu, fotonlar və elektronlarla birlikdə toplasaq 10^90-dan kiçik bir ədəd əldə edərik. Kainatın yaşı olan 15 milyard il x 365 gün x 24 saat x 60 dəqiqə x 60 saniyə = 473.040.000.000.000.000 saniyə; kainatın yaranmasından bu ana qədər keçən zamanı ifadə edir. Bu ədədə yuvarlaq olaraq 10^18 saniyə deyə bilərik. Bu iki ədədi vursaq 10^90 x 10^18 = 10^108 edər. Kainatdakı hər proton, neytron, elektron və foton, kainatın hər saniyəsində bir sınaq etmiş olsalar, bu ədəd meydana gələcək sınaq sayıdır. Saniyədə edilən sınaqları ən yüksək kimyəvi sürət olan 10^12 (bir trilyon) olaraq götürsək 10^108 x 10^12 = 10^120 edər, halbuki 584 aminturşulu bir zülalın sırf sol-əlli aminturşulardan qurulması və peptid rabitəsi meydana gətirməyi kimi sadə iki mərhələnin baş vermə ehtimalı 10^351-də 1-dir. Bu, bütün kainatın elektron, proton, neytron və fotonlarının hər biri canlılardakı 20 aminturşudan birinə çevrilsəydilər və kainatın meydana gəlməsindən etibarən hər biri saniyədə 10^12 sınaq etsəydilər belə 584 aminturşulu bir zülalın aminturşularını, sol-əlli olaraq meydana gətirməyə və peptid rabitəsi yaratmağa imkan tapa bilməyəcəklərini göstərir. Bu nəticə həqiqətən çox maraqlıdır. Ancaq mikroskopla görünən bir canlıda minlərlə olan zülalların birinin ən sadə xüsusiyyətlərinin təsadüfən ortaya çıxması üçün kainatın bütün maddəsini səfərbər etməmiz belə bu zülalın necə meydana gəldiyini izah etməyə kifayət etmir. Bioloq Steven Rose, daha sadə bir zülalı aminturşu düzülmələri baxımından ələ alaraq bu zülalın aminturşu ardıcıllığında 10^300 forma ola biləcəyini, bu formalar həqiqətən var olsaydılar ağırlıqlarının 10^280 qram olacağını, halbuki kainatdakı bütün maddənin təxmini ağırlığının 10^55 qram olduğunu söyləyir. Bu da müəyyən bir zülalın təsadüfən əldə edilməsinin qeyri-mümkün olduğunu göstərir.

Aminturşuların doğru yerdə olması zülal baxımından həyati əhəmiyyətə malikdir. Zərdab Albumini zülalı üçün bunun ehtimal hesabı belədir:

Bir aminturşunun doğru yerdə olma ehtimalı: 1/20

İki aminturşunun doğru yerdə olma ehtimalı: 1/20 x 1/20

Üç aminturşunun doğru yerdə olma ehtimalı: 1/20 x 1/20 x 1/20

584 aminturşunun doğru yerdə olma ehtimalı (1/20)^584 (təxminən) (1/10)^759

Zülalların aminturşu düzülmələrində müəyyən bir bölgənin aktiv tərəf olduğu, buna görə bu bölgənin kənarındakı aminturşu dəyişmələrinin əhəmiyyət verilməməsi lazım olduğu deyilə bilər. Beləliklə əldə etdiyimiz ehtimal yüksələ bilər. Lakin son zülal araşdırmaları, aktiv olmayan bölgədəki bir neçə dəyişikliyin də zülalın funksiyasını itirməsinə səbəb olduğunu göstərmişdir. Digər tərəfdən zülalın hüceyrədə lazımı yerdə, lazımı sayda olması kimi nəzərə almadığımız həyati xüsusiyyətlər ehtimala daxil edilsə ehtimal daha da azalar.

Aminturşuların doğru sırada olmasının ehtimalını daha əvvəl əldə edilən 1/10^351 rəqəminə vursaq, müəyyən bir zülalın həm sol-əlli aminturşulardan meydana gəlməsinin, həm peptid rabitə qurmasının, həm də aminturşu düzülməsini doğru meydana gətirməsinin ehtimalını əldə edərik. Bu da 10^351 x 10^759 = 10^1110-da 1 kimi, ehtimal olaraq qeyri-mümkün qəbul edilən bir ədədə bərabər olmaqdadır. Riyaziyyatda ümumiyyətlə 10^50-də 1-dən kiçik ehtimallar belə mümkünsüz olaraq qəbul edilir."

-Son-

İndi isə bu hesablamaya daha yaxından baxaq və həqiqətin əslində izah ediləndən necə fərqli olduğunu anlayaq:

Müəllifin Ümumi, Yanaşma Səhvləri

İlk olaraq ümumi səhvlərə toxunmaq istəyirik. Təkamül əleyhdarları hər zaman bu arqumenti əsas gətirirlər: "Təkamül, hər şeyin təsadüfən var olduğunu iddia edir." Nə elm, nə də Təkamül Nəzəriyyəsi canlılığın "təsadüf əsəri" olduğunu iddia etmir. Bunu izah etməyin ən asan yolu budur: sərbəst buraxılan topun yerə düşmə səbəbi nə qədər təsadüfidirsə, təkamül prosesi də o qədər təsadüfidir. Təbii həqiqətləri təsadüfi olaraq adlandırmaq belə, başdan bir yanılma yaratmaqdadır. Bu məntiqə görə hər hansı bir təbii qanun "təsadüf" olaraq görünə və aşağılana bilər. Halbuki təbiət qanunlarının nəticələrinə "təsadüf" yanaşmasını gətirmək səhvdir. Təbiət qanunları, kainatın strukturu dəyişmədiyi müddətdə eyni qaydaları diktə edən fiziki, kimyəvi və bioloji faktlar bütünüdür. Başqa sözlə nəticələri, heç bir şəkildə təbiətüstü qüvvələr tərəfindən istiqamətləndirilməyən olsa da, nizamlı strukturların və formaların meydana gəlməsinə səbəb ola bilir. Dediyimiz kimi, eyni məntiqlə "Buraxılan top hər dəfə yerə düşür, bu təsadüf ola bilməz." demək eynidir. Ancaq bu vəziyyətdə, arqumentin məntiqsizliyi asanlıqla gözə dəyərkən, mövzu insanlar tərəfindən daha az anlaşılan "təkamül" olduğunda, bu "təsadüf" iddiasının məntiqsizliyi eyni asanlıqla görünməməkdədir. Əlbəttə ki, eynilə topun yerə enişinə nəzarət edən bir şüur olmadığı kimi, təkamülləşən canlılara və varlıqlara da nəzarət edən bir şüur yoxdur. Hər iki halda var olan, davamlı olaraq eyni şəkildə təsir edən təbiət qanunları və bunlara bağlı olaraq baş verən proseslərdir. 

Kainatda təkamül ilə əlaqəsi olmayan təsadüflər də vardır. Oyun zərini 6 qoşa atdığınız anda qapınızın döyülməsi və qonşunun gəlməsi təsadüfdür. Burada heç bir səbəb və əlaqə yoxdur, ancaq həyatda və kainatda belə hallar olur. Təbiətdə daima bu tip təsadüflərə rast gəlinir. Bir quş ağacda balalarına yemək verərkən saldığı kol parçası o gün o ağacın altında istirahət edən insanın çay stəkanına düşə bilər. Bu bir təsadüfdür. Belə bir hadisənin baş vermə ehtimalı bəlkə də katrilyonda 1-dir. Ancaq baş vermişdir, belə təsadüflər ilə hər birimiz qarşılaşırıq. Başqa nümunə, ağlasığmaz yol qəzalarından burnu belə qanamadan xilas olan insanlardır. Əgər hadisəni modelləşdirəcək olsanız, o adamın elə bir qəzadan xilas olması bəlkə riyazi olaraq sıfırdır. Ancaq xilas ola bilmişdir. Çünki ehtimal hesabları mütləq deyil və bir ehtimal hesabının nəticəsi yalnız alınan ədədlərin böyüklüyü/kiçikliyi ilə analiz edilə bilməz.

Buradakı kritik söz modelləşdirmə sözüdür. Yuxarıdakı sitatda müəllifin etdiyi bir modelləşdirmədir. Ancaq mühəndislərin və elm adamlarının bildiyi kimi, virtual modelləşdirmələr ilə fiziki həyat nadir hallarda və çox sadə sistemlərdə birə-bir uyğundur. Sistem mürəkkəbləşdikcə, modelləşdirmək üçün istifadə etdiyimiz riyazi dil zəifləməyə başlayır və aradakı uyğunsuzluqlar artır. Buna elmdə Həqiqət Boşluğu (The Reality Gap) deyilir. Canlılıq kimi mürəkkəb sistemlərdə, məktəb riyaziyyatındakı 1/2-ləri bir-biriylə təsadüfi vurmaq və əldə edilən ədədləri də bir-birinə vuraraq inanılmaz kiçik ədədlər əldə etmək və bunu həqiqi faktlarla müqayisə etmək, yalnız elmdən uzaq insanların edəcəyi bir səhvdir. Çünki sadə strukturların mürəkkəb sistemləri, öz-özlərinə təbii proseslər daxilində, heç bir istiqamətləndirmə olmadan meydana gətirə biləcəklərini sübut edən buradakı araşdırmadan da oxuya biləcəyiniz kimi, əlimizdəki kompleks riyazi modellər belə canlılığın cansızlıqdan təkamülü kimi uzun müddətli və son dərəcə mürəkkəb bir sistemi kifayət qədər yaxşı izah etmək üçün kafi olmaqdan çox uzaqdır. Bu sistemlərin məktəb riyaziyyatı ilə edilmiş analizini ciddi qəbul etmək doğru deyil. Elm əleyhdarlarının ilk baxışda maraqlı görünən ən tipik riyazi hesablarından birinin əslində səhv olduğunu bu yazımızda göstərməyə çalışacağıq.

Edilən başqa əsas yanılma, analogiyadan gəlməkdədir. Bəlkə də kiçik bir detal kimi görünə bilər, halbuki bir müəllifin mövzuya necə nəzarəti etdiyi bənzətmələrdən aydın olur. Bunun gözəl bir nümunəsi "dəmir yığınından yaranan Boeing" bənzətməsini etməkdir. Müəllif, hüceyrə ilə fabrik arasında analogiya qurarkən zülallara "maşın" deməkdə və aminturşuların bir-biriylə olan qarşılıqlı təsirlərini bir partlama əsnasında kərpiclərin bir-biriylə olan qarşılıqlı təsirlərinə bənzətməkdədir. Bunların hər biri, oxucunun xəyal gücünə əsaslanaraq həqiqəti təhrif etmə cəhdləridir. Çünki canlı strukturların meydana gətirdikləri kompleks sistemlər ilə cansız strukturların meydana gətirdikləri (və ya meydana gətirə bilmədikləri) kompleks sistemlər arasında heç bir analogiya qurula bilməz. Çünki bu şəkildə qurulan hər bir analogiya, "dinamitlə partladılan kərpiclərin ev meydana gətirməsi" kimi uşaq xəyallarına çevriləcək və oxucunun "Cəfəngiyyat!" deməsinə səbəb olacaqdır. Ancaq cansız strukturları meydana gətirən elementlər arasındakı qarşılıqlı təsirlər ilə canlı strukturları meydana gətirən elementlər arasındakı qarşılıqlı təsirlər bir-birindən tamamilə fərqlidir. Buna görə də cansızlıqdan canlılıq təkamülləşə bilmişdir və biz bu gün varlıqları "canlı" və "cansız" olaraq ikiyə ayıra bilməkdəyik. Bu səbəbdən elm adamları, belə səhv analogiyalardan uzaq dayanırlar. Əgər ki bir mənbə canlılar ilə cansızlar arasında birbaşa əlaqələr quraraq, bir faktın "mümkünsüz" ya da "fövqəladə" olduğunu irəli sürürsə, bu etibarsız və elmdən bixəbər bir mənbə oxuduğunuzu göstərir. 

Son olaraq, müəllifin ən böyük səhvi, mövzunu əvvəldən sona qədər elmdən kənar bir ölçüdə qiymətləndirmə cəhdidir. "Ağıllı Dizayn" fikri daxilində ələ alınan mövzu, qismən üstübağlı, qismən açıq olaraq bu proseslərin çox kompleks olmasından ötəri fövqəltəbii bir supergüç tərəfindən istiqamətləndirilməsi lazım olduğu iddiasına söykənməkdədir. Təbiətdə, belə bir quruluşa və ya izlərinə heç bir şəkildə rast gəlmədiyimiz kimi, belə bir iddianın da heç bir sübutu yoxdur. Halbuki elm bizə, fövqəladə iddiaların fövqəladə faktlarla sübut edilməsinin lazım olduğunu söyləməkdədir. Bu şəkildə sadə riyazi hesablamalarla elmi çıxarışlar edər kimi görünüb, bunu "ehtimalsızlıqdan" belə daha qeyri-mümkün görünən bir başqa şərhə bağlamaq, müəllifin elmi necə dərk etdiyini ortaya qoymaqdadır. 

Elmdə şəxsi düşüncə və fikirlərə yer yoxdur və bir sistemin çox kompleks və ya çox ehtimalsız olmasına baxmayaraq reallaşa bilməsinin şərhi, nə olduğunu heç bilmədiyimiz və varlığına dair heç bir elmi dəlilin olmadığı bir başqa şərh ola bilməz. Əlbəttə elm azaddır; hər cür iddiada ola bilər və bu iddianızı sübut etməyə çalışa bilərsiniz. Əgər haqlı çıxa bilsəniz, nə yaxşı. Ancaq burada gördüyümüz kimi səhv və çürük əsaslı arqumentlərlə, bu qədər fövqəladə bir iddianı sübut etməyə və ya dəstəkləməyə çalışmaq, yüngül şəkildə desək elmə təhqirdir. Bu səbəbdən elmdə "yaradılışçılıq" və ya onun üstüörtülü və elmlə uyğunlaşdırılmağa çalışılmış (və müvəffəqiyyətsiz olmuş) versiyası olan "ağıllı dizayn" kimi saxta elm ünsürlərinə yer yoxdur. Bu şəkildə verilən şərhlərin heç bir elmi əsası olmadığı kimi, elmi ictimaiyyətdə əsla ciddi qəbul edilməzlər. Bunun səbəbi isə, bu arqumentlərin əsas çıxış nöqtələrini sübut etməkdən məhrum olması və bu iddiaların səhv çıxarıla və ya test edilə bilər olmaması, bu səbəbdən elmlə əlaqənin yaranmamasıdır. İnsanlar şəxsi inanc və düşüncələrini öz içlərində yaşamalı və elm kimi obyektivlik üzərində qurulmuş sistemlərə vasitə etməməlidirlər.

Müəllifin Riyazi Səhvləri

Yuxarıdakı sitatda ciddi riyazi səhvlər var, çünki hesab çox sadə və həqiqi olmayan ehtimallar üzərində qurulmuşdur. Zülalların yaranması ilə əlaqədar hesablamalar, yuxarıdakı kimi edilə bilməz. Diqqətlə araşdırmış olduqda görürük ki, davamlı vurma üsulundan istifadə edilmiş və hesablama zülalın bir anda meydana gəlməsi üzərində qurulmuşdur. Təkamül, "mərhələli dəyişmə" mənasını verməkdədir. Və bu dəyişmə, heç bir şəkildə bir anda, tək sıçrayışla meydana gəlməməkdədir. Eyni vəziyyət, canlılığın cansızlıqdan təkamülünü mümkün edən kimyəvi təkamül üçün də etibarlıdır. 

Hal-hazırda 20 əsas aminturşu tanıyırıq. Bu 20 aminturşu, fərqli sıra və saylarda bir araya gələrək kiçik zülallardan nəhəng zülallara qədər minlərlə zülal meydana gətirə bilməkdədirlər. Ancaq bu zülalların heç biri bir anda var olmamış, pilləli dəyişmə prosesindən keçərək meydana gəlmişlər. Üstəlik, strukturlar tək bir nöqtədə olan sınaq-yanılmaları nəticəsində deyil, planetimizin çox fərqli nöqtə və şərtlərində meydana gələn çox sayda sınaq məhsulu olaraq meydana gəlmişlər. Bir sınaq qrupunun prosesin sonuna qədər getməsini izləyəcək olsaydıq ehtimal müəllifin etdiyinə bənzəyərdi. Ancaq o zaman belə hesablama məzmundan ötəri yenə də səhv olardı.

Aşağıda, 20 əsas aminturşu görünməkdədir:

Hesablama Səhvi

İndi, hesablama səhvinə gələk. İlk olaraq sadə şəkildə bütün hesablamanın doğru olmadığını göstərək: ilk mərhələdə, aminturşuların sağ-əlli və sol-əlli olması mövzusunda bir hesablama aparılmış və (½)^584 ədədi əldə edilmişdir. Bu belə hesablana bilməz, buna birazdan toxunacağıq, ancaq tutaq ki bu hesab doğrudur. Yaxşı bəs ikinci vurma nədir? "Peptid rabitəsi yaratma ehtimalı" nə deməkdir? Aminturşular təbiətdə əsasən peptid rabitəsi ilə birləşirlər. Başqa hansısa rabitələrin peptidləri strukturca bir-birinə bağladığını bilmirik və heç bir biokimya kitabı və məqaləsində buna rast gəlmədik. Əgər dipol qüvvələrindən meydana çıxan ikincili rabitələrdən bəhs edilirsə, bu tamamilə səhvdir, çünki hesablama bununla əlaqədar deyil. Üstəlik aminturşuların bir-birinə bağlanması müzakirə mövzusudursa, peptid rabitəsi kimi güclü rabitə tipinin qarşısında hər hansı bir başqa amil yoxdur. Bu səbəbdən hesablamanın ikinci qismi olan (½)^583 tamamilə ləğv edilməlidir. Bu vəziyyətdə, ehtimal bir anda (½)^584 olaraq qalmaqdadır ki bu, (1/10)^175 ədədinə uyğun gəlməkdədir. Ancaq aşağıda da izah edəcəyimiz kimi, əslində bu şəkildə bir çürütməyə ehtiyac belə yoxdur. Çünki aminturşulardan zülal sintezi məktəb riyaziyyatı ilə modellənə bilməz. İndi hesablamanın özünə dönək:

Müəllifin ən ciddi səhvi, bu sistemin ara məhsullarına heç bir əhəmiyyət verməməyidir. Həqiqətən də, bütün digər parametrlər gözardı ediləcək olsa, iki aminturşunun birləşmə ehtimalı hesablamada göstərildiyi kimi 1/2, yəni 50% olaraq düşünülə bilər. Bu səbəbdən, planetimizin ilkin şərtlərində var olan trilyonlarla aminturşudan milyardlarlası fərqli kombinasiyalarla ikili aminturşulardan ibarət olan dipeptidlərin meydana gələ bilməsini hesab müəllifinin də qəbul edəcəyini təxmin edirik. Bunların bir qismi o anda mövcud olan sistem içərisində daha stabil və balanslıdır, digərləri isə asanlıqla parçalanmaqdadır. Məsələn kompleks strukturlar içərisində, bəzi strukturların asan parçalana bilməsi də bəzən proseslərin davam edə bilməsi baxımından üstünlük ola bilməkdədir. Ancaq deyək ki ilkin dünya şərtlərində yalnız çətin parçalanan, sabit qala bilən, yəni kimyada "balanslı" dediyimiz sistemlər dözümlü olsun. Bu vəziyyətdə yaranan trilyonlarla ikili aminturşudan yalnız stabil olanlar varlıqlarını davam etdirəcək, digərləri isə yenidən dövrəyə qoşulacaq və parçalanaraq aminturşulara çevriləcəklər. Beləcə digər aminturşular və dipeptidlərlə rabitə yaratma sınaqlarını davam etdirən aminturşu sayı həmişə yüksək olacaqdır.

Bu davamlı ikililərə bağlana biləcək kimyəvi maddələrin sayı sərhədsiz deyil. Məsələn, normal halda 20 əsas aminturşu varsa, yaranan bir ikili sistem yalnız 8 maddə ilə yenidən reaksiyaya daxil ola bilər. Bir başqa ikili kombinasiya isə 12 fərqli aminturşu ilə birləşə biləcək quruluşda ola bilər. Bunun səbəbi, kimyəvi quruluşlarından ötəri katalizatorlar və istiqamətləndirici zülallar olmadan aminturşuların birləşə biləcəkləri kimyəvi maddələrin sayının məhdud olmasıdır. Nəticə olaraq bu şəkildə, bir neçə aminturşudan ibarət olan proteinoidlər kimi ilkin zülal ailələri meydana gəlmiş ola bilər. Daha sonra bu ailələrin bir-biriylə qarşılıqlı təsiri nəticəsində daha mürəkkəb zülallar yarana bilər. Hər bir pillə, daha əvvəlki pillələrə bağlıdır. Bu da, 1/20-lər üzərindən edilən hesablamaları tamamilə səhv çıxarmaqda, ehtimalı aşağı salmaqda, bu səbəbdən nəticə dəyərini də həddən artıq kiçiltməkdədir.

Həm də, bu azalan sayda rabitə yaratmaq uyğunluğu, tədricən azalacaqdır. Bu səbəbdən, ribosom daxilindəki istiqamətləndirilmiş sintez kimi vəziyyətlər istisna olmaqla, spontan reaksiyalardan bəhs edərkən hər şərt bir-birinin bənzəri olaraq qəbul edilə bilməz. 

İzah etdiklərimizə hesablama daxilində baxsaq, 10 aminturşulu bir zülal 1/1024 (təxminən 0.1%) ehtimalla meydana gələcək. Var olan çox sayda aminturşuların yanında bu kiçik bir ehtimaldır və demək olar ki, saysız dəfə meydana gələ bilər. Hesablamada "orta böyüklükdə" bir zülal olan insanın serum albumini istifadə edilmişdir. Halbuki başlanğıcda yaranan strukturların "orta böyüklükdə" olması mütləq deyil. Çünki təkamül müddətində, mərhələli dəyişmələrlə yaranan orqanellərin enerji sərfi sayəsində daha nizamlı strukturlara çatması və zülalları bu şəkildə sintez etdikləri bilinməkdədir. Təbiətdə yaranan ilk zülallar əlbəttə böyük quruluşlu deyildilər. Məsələn bildiyimiz ən kiçik zülal olan TRP-Cage zülalı yalnız 20 aminturşudan meydana gəlməkdədir. Bunun kimi çox sayda zülal vardır və canlılığın ilk elementlərinə qatılmaqdadır. Ribosomların təkamülü nəticəsində daha böyük molekulların genetik material vasitəsi ilə sintez edilməsi başa düşüləndir. Bunlar, təsadüfü olan hadisələr deyil, kimyəvi seçmə sınaqlarının səbəb olduğu canlılıq həqiqətləridir.

Hətta böyük zülallar belə mərhələlərlə meydana gəlmək məcburiyyətində deyil. Genetik rekombinasiya səhvləri və ikiləşmələr, daha kiçik zülalı kodlaşdıran bir silsilənin özünü təkrar etməsi nəticəsində daha böyük zülalları meydana gətirə bilər. Serum albumini nümunəsində, hər biri orta hesabla 190 aminturşu böyüklüyündə olan 3 ədəd təkrarlanan silsilə olduğu görülməkdədir. Yəni müəllifin zülal seçimi də uğursuzdur. Öz-özünə yaranmanı çürütmək üçün istifadə etdiyi nümunə, çox sadə quruluşlu bir zülalın 3 dəfə təkrarlanması ilə meydana gəlmiş daha kompleks bir zülaldır. Bu səbəbdən təbiətdəki belə səhvlər, böyük quruluşlu zülalları yarada bilər. 

Yuxarıda izah etdiyimiz kimi, saysız miqdarda 10-lu, 15-li zülal meydana gəldikdən sonra, yenə dayanıqlı (stabil) olma vəziyyətinə görə seçmə səbəbi ilə daha təkmil kombinasiyalar da meydana gələ bilər. Təbii Seçmənin bəhs etdiyimiz təsiri yazı içərisində nəzərə alınmamışdır. Seçmə, aralarında mikrotəsirlər (yəni fiziki və kimyəvi qüvvələr) olan bütün strukturların sadədən mürəkkəbə doğru təkamülləşməsi əsnasında işləməsi vacib olan bir təbiət qanunudur. Bu, fiziki qanunlar tərəfindən diktə edilən vəziyyətdir. Hal-hazırda, molekulyar səviyyədə də seçmənin mümkün olduğu və bunun nəticəsində kimyəvi təkamülün meydana gəldiyi bilinməkdədir.

Bu mövzuda son nöqtə budur: indiki vaxtda, aminturşuların reaksiyaya daxil olması nəticəsində çox qısa müddətdə süni zülallar əldə etməyimizi təmin edən üsullar var. Məsələn, qatı peptid sintezi olaraq bilinən və Robert Bruce Merrifield tərəfindən inkişaf etdirilən üsul buna bir nümunədir. Əgər təbii proseslərlə aminturşuların zülalları sintez etməsi qeyri-mümkündürsə, bəs laboratoriyada bu reaksiyaları necə təkrarlaya bilirik? Üstəlik bu reaksiyalarda ribosom yoxdur, tamamilə sintetik və kimyəvi proses izlənilməkdədir. Bundan başqa, məsələn 2008-ci ildə aparılan Miller-Urey Təcrübəsinə bənzər bir təcrübədə, aminturşuların istisnasız hamısı bir çox üzvi  molekulla birlikdə (bunların içərisində proteinoidlər də var) bir neçə gündə, tamamilə təbii yollarla sintez edilmişdir. Bir təcrübədə isə funksiyalarını yerinə yetirə bilən zülal mexanizmləri öz-özünə, laboratoriya mühitində meydana gələ bilmişdir. Üstəlik həyatın başladığını bildiyimiz vulkan kanallarının ətrafında olan karbonil-sulfat təsiri altında bu aminturşuların özbaşına peptid rabitələrini ardıcıl şəkildə quraraq zülallar yaratdığı müşahidə edilmişdir. Bu nə deməkdir? Təbiət, bu "qeyri-mümkün" ehtimallara baxmayaraq hər cür mühitdə bu strukturların yaranmasının mümkün olduğunu bizə sübut etməkdədir. Yəni uydurma ehtimallar, elmi testlər qarşısında müvəffəqiyyətsiz olmaqda və etibarsızlıqlarını göstərməkdədir. Çünki belə bir ehtimal hesabı yoxdur!

Bioloji və Riyazi Asılılıq

Əslində, bizim apardığımız hesablama da tam olaraq doğru deyil. Təbiətdə, bir aminturşunun digər aminturşu ilə birləşmə ehtimalı 50% olaraq qiymətləndirilə bilməz. Çünki təbiətdə bir kimyəvi rabitənin yaranmasına təsir edən çox sayda fərqli amil ola bilər. Bu amillərin hər hansı bir bölgədəki dəyərlərinə görə birləşmə ehtimalı 0-100% arasında dəyişən qiymətlər alır. Yəni kimyəvi şərtlər, temperatur, təzyiq, entropiya və digər milyardlarla amillərin təsiri altında eyni iki aminturşu bir bölgədə 87% ehtimalla rabitə qurarkən, başqa bölgədə 12% ehtimalla rabitə qura bilər. Bu səbəbdən canlılıq planetin hər tərəfində deyil, böyük ehtimalla okean diblərindəki isti vulkan kanallarında başlamışdır. Bu bölgədəki amillər, zülalların meydana gəlməsinə və molekulyar təkamül baxımından inkişafına daha çox imkan verməkdədir. Məhz buna görə, aminturşuların bir-birinə bağlanma ehtimalları, o andakı bioloji, kimyəvi və fiziki amillərdən asılıdır. Bu səbəbdən əvvəlki hadisələr, sonrakı hadisələri doğurur. Lakin, bu qədər mürəkkəb sistemləri həqiqi olaraq modelləşdirəcək kompüter proqramlarından və riyazi məlumatlardan məhrumuq. Bəlkə də gələcəkdə bu hadisələr daha dəqiq açıqlanacaq.

Son dəfə təkrar edəcək olsaq, müəllif bütün hadisələri bir-birinə bağlayıb qarışdıraraq, 2-ni vura bildiyi qədər bir-birinə vurmuş və nəhəng rəqəmlərə çatmışdır. Halbuki "t" anındakı aminturşu bağlanma vəziyyəti, "ya bağlanar, ya bağlanmaz" şəklində, 1/2-dir (bir də sol əl hesabı nəzərə alınsa 1/4-dir).  

Yaxşı Bəs Sol-Əlli Aminturşular?

Müəllifin yaratdığı uydurma ehtimallardan biri də xirallıq (chirality) adı verdiyimiz aminturşu simmetriyasıdır. "Xiral" aminturşuların molekulyar quruluşu, sağ və sol əl kimi bir-birinin güzgü görünüşünə sahib ola bilməkdədir. "Axiral" aminturşular isə, "qapaq" sözünün tərsinin də "qapaq" olması kimi, güzgü görünüşü orijinal görünüşü ilə eyni olan molekulyar quruluşa sahib aminturşulardır. Yəni axiral aminturşular simmetrik, xiral aminturşular isə asimmetrikdir. Xirallığın ən sıx istifadə edilən kateqoriyası D- və L- quruluşları olaraq adlandırılan bir üsuldur. Əslində tam olaraq doğru bir izah olmasa da, D-aminturşulardan yaranan zülallara sağ-əlli, L-aminturşulardan yaranan zülallara isə sol-əlli deyilir. Bu hadisə aşağıda sadə şəkildə göstərilməkdədir:

Yuxarıda görüldüyü kimi eyni aminturşunun, bir-birinin güzgü görünüşü olan iki forması ola bilər. Bu ikili asimmetrikdir, yəni üst-üstə gətirildikdə eyni görünüşə sahib ola bilməzlər. Ancaq bəzi aminturşular axiraldir, güzgü görünüşü ilə orijinalı eynidir. Aşağıda bu ikisi müqayisə edilməkdədir:

Təbiətdə canlıların quruluşuna qatılan zülalların çoxu, tam olaraq bilinməyən səbəbdən sol-əlli aminturşulardan meydana gəlir. Ümumiyyətlə təkamül əleyhdarı olan elm düşmənləri, özlərinin də hər hansı bir şərhi olmadan bu simmetriya mövzusundan yola çıxaraq Təkamül Biologiyasını tənqid etdiklərini düşünürlər. Bu tənqidlərin başında da Miller-Urey Təcrübələrində öz-özünə yaranan zülalların əsasən sağ-əlli olması gəlməkdədir. 

Bu gün bilirik ki, mühitdəki su, temperatur və radiasiya miqdarı yaranan aminturşuların xirallığını təyin etməkdədir. Məsələn canlıların quruluşuna olduqca az qatılan və milyard illər boyunca xirallığını qoruya biləcək qədər sabit quruluşda olan izovalin üzərində edilən araşdırmalar, bir aminturşunun olduğu mühitdə hansı səbəbdən sol-əlli və ya sağ-əlli ola biləcəyi haqqında məlumatlar verməkdədir. 

NASA tərəfindən aparılan bir araşdırmada, kometaların toz halındakı quyruqlarında, çox sayda sol-əlli aminturşular tapılmışdır. Üstəlik, su miqdarı artdıqca sol-əlli aminturşuların miqdarının artdığı da göstərilmişdir. Bundan başqa, meteor toqquşmaları əsnasında yaranan təzyiqin, sağ-sol əl simmetriyasını tərsinə çevirə bildiyi bilinməkdədir. Bu da, müəllifin riyazi səhvinə bir başqa baxımdan işıq tutmaqdadır: hesablamada nəzərə alınmayan gözlənilməz hadisələr, böyük ölçüdə dəyişmələr yarada bilər. Məsələn, xirallıq üzərindən edilən riyazi hesablamada meteorların və kometaların təsiri hesaba alınmaz. Ancaq edilən araşdırmalar, meteor toqquşmaları və kometaların su yüklü quyruqlarından Yerə daşınan sol-əlli aminturşuların həyatın başlanğıcına ciddi mənada qatqı təmin etdiyini göstərməkdədir. Mənasız dərəcədə nəticələr verən ehtimal hesablamaları, real həyatda özünü doğrultmur. Aparılan son araşdırmalar, sağ-əlli aminturşular üzərində qurulacaq həyatın da varlığını çox müvəffəqiyyətlə davam etdirə biləcəyini ortaya çıxarmaqdadır. Əlbəttə bu məlumat canlıların hansı səbəbdən əsasən sol-əlli aminturşu istifadə etdiyinə işıq tutmur. Ancaq bəlkə də, aminturşu simmetriyası həyat üçün sandığımız qədər kritik əhəmiyyətə malik olmaya bilər. Yəni qalaktikamızın və Yerin meydana gəlməsindən sonra müşahidə edilən yüksək sol-əlli aminturşu sıxlığı, müasir canlıların istər istəməz sol-əlli aminturşulardan qurulmuş bir əcdadın nəvələri olmalarına səbəb ola bilər. 

Bir-birinə bağlı olan ehtimalların nəticə ehtimalını hesablamaq üçün hər bir ehtimal bir-biri ilə vurulur. Bir sual soruşacağıq: Zülalın tərkibindəki aminturşuların sol-əlli olma ehtimalları, bir-biri ilə bağlı olan hadisələrdir? Niyə 584 aminturşulu zülalın tərkibinin sol-əlli olma ehtimalı inadla 1/2-lər bir-birinə vurularaq aparılır? Yuxarıda da izah etdiyimiz kimi, bu aminturşular bir anda bir araya gələrək sol-əlli olmayıblar. Müxtəlif səbəblərlə sol-əlli olaraq yaranan və ya sol-əlli vəziyyətə çevrilən aminturşular bir araya gələrək zülalları əmələ gətiriblər. Bütün bunlar nəzərə alınsa, xirallıq hesablamalarının 1/2-lərin vurulması ilə aparılmayacağı anlaşılır.

Amma Doğru Düzülmə Özbaşına Necə Olur?

Aminturşular, zülalları "doğru" ardıcıllıqla meydana gətirməzlər. Fiziki və kimyəvi quruluşlarının icazə verdiyi hər rabitəni qura bilirlər. Bu, peptid rabitəsidir. Ancaq bu rabitənin hansı iki aminturşu arasında qurulacağına, onların kimyəvi və fiziki quruluşu qərar verir.

Bizim üçün "doğru düzülmə", bu gün canlılığın içərisində gördüyümüz düzülmədir. Canlılıq başqa düzülmə ilə var olsaydı, bu dəfə "doğru düzülmə" deyə bu düzülməni göstərəcəkdik. Əgər ki almazlar düşünə bilsəydilər, onlar üçün "doğru düzülmə" kömürdəki atom düzülməsi olacaqdı. Yəni təbiətdə, nəyin "doğru" olduğuna ətraf mühit şərtləri və zaman qərar verir. Bir düzülmə mühitə kifayət qədər uyğun və davamlıdırsa, "doğru"dur. Bu səbəbdən, aminturşuların "doğru" düzülməni "bilməsi" lazım olmurdu. Onsuz da bilmirdilər, Kainatda heç bir varlıq məxsusi və ya üstün bir şüura sahib deyil. Aminturşular, ətraf mühitin təzyiqi altında katrilyonlarla fərqli şəkildə birləşdilər. Bunlardan yalnız mühitə ən uyğun olanlar qaldı, digərləri parçalandı və ya canlılığın quruluşuna qatıla bilmədi. Sonra isə "insan" deyilən növ təkamülləşdi, keçmişinə baxdı və "Bu düzülmə doğru düzülmədir." dedi. Halbuki əvvəldən mövcud olan belə bir "doğru" (a priori) düzülmə müzakirə mövzusu deyil. 

Təqdim etdiyimiz hesablama formasında bu şəkildə hər mərhələdə "doğru" bir addım görülmür. Bir misal ilə izah edək:

Tutaq ki canlılığa çatmağımızı təmin edəcək kimyəvi ardıcıllıq, ("doğru düzülmə") belə olsun: ABCDEFG. Mühitdə isə 100 ədəd A, 100 ədəd B, 100 ədəd C, 100 ədəd D və 100 ədəd G olsun (hətta Z-yə qədər bir çox fərqli növ kimyəvi maddə də olsun. Hansı ki kimyəvi maddələrin çeşidi bundan milyonlarla dəfə çoxdur). Bunlar bir-biri ilə rabitə yarada bilsin və ancaq doğru düzülmənin daha müvazinətli quruluşda olmasından ötəri, məsələn AB meydana gəldikdə C-nin bağlana bilmə ehtimalı, digərlərinə görə yüksək olsun (ki yazımızda bəhs etdiyimiz və əslində həqiqi hesabların çox mürəkkəb amma daha mümkün nəticələr verəcəyini deməyimiz buna görədir).

İndi, müəyyən bir müddət keçdikdən sonra bu maddələr arasında bir çox növ rabitə qurulmuş olacaq: AB, CG, AD, DG, GG, CD, BG və daha nə qədəri. Hətta daha böyük quruluşlu molekullar da meydana gələcək: ABG, CFG, DFG, BBB, BCC və digərləri...

Yuxarıda göstərdiyimiz sitatdakı hesaba görə, bu bağlanma bir anda reallaşacaq və ABCDGEF meydana gələcək. Əgər yarana bilməsə (ki bir anda meydana gəlmə ehtimalı həqiqətən də aşağıdır), "canlılıq təbii proseslərlə var ola bilməz" nəticəsinə çatılacaq. Ancaq təkamül biologiyasına dair heç olmasa ibtidai səviyyədə məlumatlara sahib hər kəs təbiətdə baş verənlərin bu olmadığını biləcək. İzah edək:

Əvvəlkindən bir az böyük, ancaq sonrakılardan daha sadə quruluşlu bu qarmaqarışıq kimyəvi birləşmələr, zaman keçdikcə fərqli şəkillərdə bir-birinə bağlanacaqlar: ABGDF, ADFGB, BBDGF, EFDGHEDHDGF və hətta bəlkə də çox uzun, çox kompleks şəkillərdə: AADGFDCGDGDAABBEFEFDGCDD kimi. Ancaq, bunların hamısı eyni cür davamlı, mühitə uyğun, kimyəvi olaraq müvazinətli deyil. Bu səbəbdən davamsız strukturlar parçalanacaq və mühitdəki kimyəvi birləşmələrin növünü yenidən artıracaqlar. Məsələn bəlkə də sadədən mürəkkəbə doğru gedən yolda, yuxarıdakı uzun sıralamada var olan AABBEFEF zəncirinin meydana gəlməsi fiziki-kimyəvi uyğunsuzluqdan ötəri mümkün olmamaqda idi, ancaq uzun zəncirin öz quruluşundan ötəri zəncir içərisində var ola bildi və sonra müvazinətsiz olduğu üçün parçalanaraq təkbaşına qaldı. Bu zəncirin varlığı, bəlkə də normal halda özbaşına var ola bilməyəcək olan (yenə fiziki-kimyəvi xüsusiyyətindən ötəri) ABCDG molekulunun yaranma ehtimalını artırdı. Bu vəziyyətdə canlılığın ən əhəmiyyətli addımı, tamamilə təsadüfi bağlanan kimyəvi birləşmələrin saysız sınama-yanılma, yaranma-parçalanma vəziyyətləri sayəsində atılmış oldu. ABCDG meydana gəldikdən sonra, daha əvvəl mühitdə yenə özbaşına meydana gəlmiş olan EF qrupu bunlara uyğun olan nöqtədən bağlandı və canlılığın ən ilkin versiyası doğulmuş oldu: ABCDEFG.

Burada diqqət yetirilməsi lazım olan nöqtə, qısa bir müddət içərisində, seçmə və ələmə mexanizmi sayəsində, çox fərqli növ kimyəvi birləşmələrin meydana gələ bilməsidir. Təbiətdə yalnız hal-hazırda mövcud olan aminturşular, iddia edildiyi kimi bir araya gələrək zülalları meydana gətirmək məcburiyyətində deyil. Proses daxilində bir çox fərqli birləşmə meydana gəlib, parçalana bilər. Onsuz da "canlılıq" dediyimiz anlayış, hələ də saysız "cansız" reaksiyadan təşkil olunmuş strukturlardan ibarətdir. Buna görə də əgər bir insan bu həqiqətləri anlamaq istəyirsə, anlamaması üçün heç bir səbəb yoxdur. 

Əlbəttə hesablamalar bir zülalın anidən, son halda var olmasına, yəni "yaradılmasına" istiqamətli ediləcək olsa, "qeyri-mümkün" nəticəsi çıxacaqdır. Bu nəticəyə gəlmək üçün riyaziyyata belə ehtiyac yoxdur. Hər elm sahəsi, "bir anda var edilmə" mövzusunda bu nəticəni verəcəkdir. Ancaq əgər mərhələli bir kompleksləşmə hesablanacaq olsa, ehtimallar o qədər yüksək olmaqdadır ki, bu mürəkkəb zülalların təbiət qanunları altında meydana gəlməməyi qeyri-mümkün olardı. 


Mənbə: Evrim Ağacı

daha ətraflı...

Təkamül Nəzəriyyəsinə Dair Miflər-2: "Təkamül Təsadüfidir"

Təsadüf

Təsadüf, bir-biri ilə əlaqəsiz, aralarında bir bağ olmayan və ya təyin oluna bilməyən hadisələrin eyni zamanda ortaya çıxması, baş verməsi deməkdir. Ancaq fərq edə biləcəyiniz başqa bir əhəmiyyətli nöqtə, təsadüf sözünün əslində elmi terminologiyada mövcud olmamasıdır. Təsadüf, "xalq dili" deyə təyin edə biləcəyimiz, sistematikləşdirilməmiş dilin bir məhsuludur. Elmdə bir qarşılığı yoxdur. Bu o demək deyil ki elmi mövzularda təsadüflərə rast gəlmirik. Məsələn bir təcrübə borusunu lazım olan masaya deyil, digər masaya qoyduğunuzda gözlədiyiniz nəticəni ala bilərsiniz. Masanın əslində təcrübədə baş verənlərlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Ancaq təsadüfən, təcrübə o masada deyil bu masada olarkən baş vermişdir. Bu, elmi araşdırmada ola biləcək bir təsadüfdür. 

Yəni bir hadisəni "təsadüf" olaraq təyin etmək, o hadisənin səbəb-nəticə əlaqələri içərisində reallaşmadığı mənasını vermir. Bir hadisənin təsadüfən meydana gəlməsi, onun həqiqətini azaldan bir vəziyyət deyil. Kainatda bir-birinə bağlı olmayan, ancaq fərqli yollardan irəliləyən səbəb-nəticə xətlərinin uyğun gəlməsindən ötəri bir yerdə reallaşa bilən təsadüfü hadisələr vardır. Hər vaxt olmuşdur, hər vaxt olacaqdır. Təsadüflük, mövzunun elmiliyinə və ya həqiqətinə kölgə salan bir vəziyyət deyil. Ancaq bir hadisənin "təsadüfən" reallaşdığını söyləmək, o hadisənin necə və hansı səbəbdən meydana gəldiyi ilə əlaqədar çox məlumat vermir. Məhz bu səbəblə elmdə "təsadüflər" çox da xoşagələn məvhumlar deyil.

Elmdə təsadüfləri təyin etmək üçün daha obyektiv, daha "məlumat dəyəri yüksək" təriflərə ehtiyacımız vardır. Burada riyaziyyat və ümumiyyətlə statistika köməyimizə çatır. Bu nöqtədə qarşımıza ehtimal anlayışı çıxır. Riyaziyyat elminin maraq sahələrindən biri olan ehtimal, əsasən bir hadisənin baş verməsiylə əlaqədar məlumatların, mövzuyla əlaqəli bütün məlumatlara olan nisbəti olaraq təyin oluna bilər. Yəni bir hadisənin reallaşma ehtimalı, o hadisəni təyin edən şərtlərin, o hadisə ilə əlaqədar bütün digər hadisələrin və şərtlərin riyazi cəmlərinin nisbətinə bərabərdir. Bu hadisə və şərtlərin cəminə universal çoxluq deyilir. Bu izahdan da anlaya biləcəyiniz kimi bir hadisə ilə əlaqədar sonsuz sayda ehtimal təyin oluna bilər.

Təkamül Təsadüfidir?

Həm bəli, həm də xeyr. Təbii seçmə orqanizmləri müəyyən istiqamətlərdə təkamülləşməyə məcbur edən, nəyin yararlı nəyin yararsız olduğunu süzgəcdən keçirən ciddi bir sınaq prosesidir. Ancaq, bu prosesdə təsadüf də müəyyən rola sahibdir.

"New Scientist" jurnalının 1982-ci il 21 Yanvar buraxılışının 140-cı səhifəsində astronom Chandra Wickramasinghenin 1981-ci ildə Arkanzasdakı bir məhkəmədə söylədiklərinə yer verilir. Wickramasinghe belə deyir:

"Həyatın təsadüf nəticəsində meydana çıxması, dəmir yığını üzərindən keçən bir fırtınanın Boeing-747 meydana gətirməsi qədər ağlasığmaz bir ehtimaldır."

Wickramasinghenin həmkarı Fred Hoyle isə sonralar bu məşhur iddianın qasırğa versiyasını qurmuşdu. Bu da bizə göstərir ki, hətta çox ağıllı insanlar belə təkamülü tamamilə səhv anlaya bilər.

Lakin, milyonlarla dəmir yığınıyla başlayıb, hər bir qasırğadan sonra yerdə qalanlara dair ciddi seçmə apararaq uçuşa ən uyğun olanları ayırmaq, bunların milyonlarla kopiyasının yaradılması, milyonlarla yeni qasırğaların meydana gəlməsi, ətraflı silsilə sınaqlar və sairə, ta ki bir növ maşın meydana gətirənə qədər -Boeing747 olmasa da- heç olmasa bir neçə metr uça bilmə qabiliyyətinə sahib bir maşın yaratmaq kimi bir analogiya aparılması daha münasib olardı.

Təkamüldə də nəzərdə tutulmayan və gözlənilməz şəkildə reallaşan, bir-biriylə birbaşa əlaqəsi olmayan hadisələr var. Çünki təsadüflər (və ya ehtimal analizləri) təbiətin bir gerçəyidir. Ancaq təkamüldə "Bu hadisə təsadüfən oldu" deyərkən demək istədiyimiz, kor təsadüflə nə isə yaranması deyil. Nəzərdə tutulan, reallaşan o hadisənin hər hansı bir xüsusi mənaya sahib olmadığıdır. Məsələn dəniz heyvanlarının quru heyvanlarına təkamülləşmiş olmasını bir "təsadüf" olaraq görə bilərsiniz. Onlar quruya adaptasiya olmaq məcburiyyətində idilər? Xeyr. Sadəcə, yox da ola bilərdilər... Ya da tamamilə başqa bir xüsusiyyət təkamülləşər və sularda müdhiş müvəffəqiyyətə çata bilərdilər. Ancaq quruda yaşayacaq şəkildə təkamülləşdilər. Belə bir istiqamətə getmələrinin arxasında duran elmi səbəblər addım-addım izlənilə bilər. Ancaq nəticədə olan, təsadüfdür. Canlıların sudan quruya çıxmasının xüsusi ya da planlanmış bir səbəbi yoxdur. Ancaq bu vəziyyət, suda yaşayan canlıların quruda yaşayan canlılara təkamülləşdiyi gerçəyini dəyişdirməməkdə və ya bu məlumatın etibarlılığını azaltmamaqdadır.

Təkamül Mexanizmləri

İndi isə təkamülün əsas mexanizmlərindən olan Təbii Seçmə və Mutasiyalara nəzər salaq. Təbii Seçmə canlılarda digər mexanizmlər və təbii proseslər səbəbiylə meydana gələn variasiyaların təbii şərtlər altında canlının mühitə ən uyğun (adaptasiya) olanlarının seçilməsi və çoxalması, beləcə özlərindəki bu variasiyalara səbəb olan "güclü" (adaptasiya olmağı təmin edən) genləri balalarına ötürə bilməsi olaraq təyin oluna bilər. Təbii Seçmədə, heç bir təsadüfilik amili yoxdur. Variasiyalara Təbii Seçmə səbəb olmur (buna az sonra toxunacağıq), Təbii Seçmə, yalnız bu canlıların təbiətdə şəxsi bacarıqlarından və genetik xüsusiyyətlərindən ötəri seçilmələri və ya ələnilmələri deməkdir. Təbiət şərtlərinin özü təsadüfidir. 3645-ci ilin Yanvar ayının 24-də havanın temperaturunu, rütubəti, bitkilərin yayılmasını və digərlərini bilməyimiz qeyri-mümkündür. Ancaq müəyyən bir istilik aralığında olmasını təxmini olaraq hesablaya bilər və nəzərdə tuta bilərik (bir hadisənin təsadüfü olmasının, onun elmi olaraq analiz edilə bilməyəcəyi mənasını vermədiyini xatırlayın). Ancaq təkamül bu vəziyyəti özündən kənarda saxlayır və var olan şərtləri "keçici normalar" olaraq görür. O anda mühit necədirsə, ona ən uyğun olanlar seçilir, digərləri ələnir. Burada bir təsadüfilik amilindən bəhs edilə bilməz. Təkamülü "tam təsadüfilik"dən çıxaran ən əhəmiyyətli səbəb, seçmənin təsadüfi olmamasıdır.

Təbii seçmə yolu ilə təkamül iki pilləli bir prosesdir və yalnız ilk pillə təsadüfidir: mutasiyalar təsadüfən meydana çıxan hadisələrdir, lakin həyatda qala bilmələri təsadüfə bağlı deyil. Təbii seçmə, üstünlüklər qazandıran bəzi mutasiyaları qoruyur və fiziki dünya nəyin yararlı nəyin yararsız olduğuna dair çox sərt məhdudiyyətlər qoyur. Nəticədə orqanizmlər müəyyən istiqamətlərdə təkamülləşirlər.

Mutasiyalar təkamülün ən təsadüfi mexanizmlərindən biridir. Lakin, təsadüfü olması "müşahidə edilə bilməz" olduğu mənasını verməməkdədir. Mutasiya, ümumiyyətlə müxtəlif amillərin təsirindən genetik materialın təsadüfi dəyişməsi deməkdir. Ancaq mutasiyaların təsadüfi olmasından daha təbii bir şey ola bilməz. Bu anda kreslonuzda ya da yatağınızda bu yazını oxuyarkən bədəninizə bir çox fərqli baxımdan radioaktiv şüalar daxil olmaqdadır. Bir neçə dərəcə sağa ya da sola dönməniz, bədəninizin hansı hüceyrələrinin bu şüalardan necə təsirləndiyini dəyişdirə bilməkdədir. Bu şüalar, hüceyrələrinizdəki DNT-yə təsir edərək mutasiyalara səbəb olur. Belə deyil başqa şəkildə oturmağınız, bu deyil digər hüceyrənizin və nükleotidinizin mutasiyaya uğramasına səbəb ola bilər. Mutasiyaların təsadüfiliyi belədir və bu, son dərəcə normaldır. Ancaq unutmayın ki, mutasiyalar təkamülün əsas səbəbi deyil. Mutasiyalar, təkamülün xammalını yaradan ana mənbədir. Yəni təsadüfi dəyişmələr, təsadüfi müxtəlifliyə gətirir. Bu müxtəliflik içərisindən, o ankı təbiət şərtlərinə bağlı olaraq bəziləri seçilir, digərləri ələnir. Və bunun nəticəsində təkamül reallaşır. Yəni müxtəlifliyin təsadüfi meydana gəlmiş olması, təkamülün təsadüfi olduğunu göstərmir. Çünki təsadüfiliyi olmayan seçmə mexanizmləri olmadan, təsadüfi yaradılan müxtəlifliyin heç bir mənası yoxdur.

Mənbələr: 
1. www.newscientist.com/article/dn13698-evolution-myths-evolution-is-random/
2. www.evrimagaci.org/makale/13

daha ətraflı...

Təkamül Nəzəriyyəsinə Dair Miflər-3: "Təkamül Yalnız Bir Nəzəriyyədir!"

Təkamül əleyhdarlarının Təkamül Nəzəriyyəsinə qarşı istifadə etdikləri ən məşhur iddialardan biri də "Təkamül Nəzəriyyəsi yalnız bir nəzəriyyədir" cümləsidir. Və əslinə baxsanız cümlənin özü texniki olaraq doğrudur. Bəli, təkamül nəzəriyyəsi, təbii ki bir nəzəriyyədir. Bunu kim inkar edə bilər ki? Ancaq əminik ki, səbr göstərib yazımızı sona qədər oxuyacaq insanların içərisindən, "xeyr, təkamül nəzəriyyəsi bir nəzəriyyə deyil" deyənlər də çıxacaq. Heç olmasa Təkamül Nəzəriyyəsinə dair bir mifi dağıtmağa çalışarkən, bir başqa elmi terminə dair yanılmanı da ortadan qaldırmış olacağıq.

Nəzəriyyə Nədir?

Əvvəlcə bu cümləni quran insanlar, əsasən elmdə istifadə edilən bu anlayışın mənasının, bu anlayışı gündəlik həyatda özlərinin istifadə etdiklərindən fərqsiz olduğunu düşünür. Səhvin başladığı yer məhz bu nöqtədir.

Lakin unutmamaq lazımdır ki, gündəlik həyatda istifadə edilən "Nəzəriyyə" sözünün tərifi, elmi tərifdən fərqlidir.
Məşhur istifadədə, nəzəriyyə sözü ümumiyyətlə "təxmin", "düşüncə" və ya "şəxsi fikir" mənasında istifadə edilir. Ancaq, elmi anlayışlarda vəziyyət belə deyil.

Elmi ədəbiyyatda: Nəzəriyyə, mövcud şərtlərin bəzi xüsusiyyətlərinin elmi izahıdır və elmi nəzəriyyələr üçün əsasən üç şərt vardır:

1. Dəlillərlə dəstəklənir.
2. Test edilə və səhv çıxarıla bilir.
3. Yeni ehtimallar meydana gətirmək üçün istifadə edilə bilir. 

Nəzəriyyələr Elmi Dəlillərlə Dəstəklənir

İlk şərtin də göstərdiyi kimi elmdəki "nəzəriyyə" sözü, "təxmin", "güman" və ya buna bənzər bir mənanı verməməkdədir. Halbuki, elmdə istifadə edilən nəzəriyyə anlayışı dəlillərlə güclü şəkildə dəstəklənən elmi şərhlərə verilən addır. Bir elm adamı, hər hansı obyektin və ya hadisənin səbəblərini açıqlamaq istədikdə, əvvəl müşahidə edir, müşahidələrinə və məlumatlara söykənən bir təxmin formalaşdırır. Və bu təxmin hipotez (fərziyyə) adlanır. Qurulan hipotez sonradan təcrübələr və müşahidələrlə test edilə, kifayət qədər dəlillə dəstəklənə və mövzu edildiyi testləri təkrar-təkrar keçə bilsə, nəzəriyyəyə çevrilir. Təkamül Nəzəriyyəsi, bu standartları uğurla keçərək heç bir testdə müvəffəqiyyətsiz olmamışdır və nəzəriyyəni dəstəkləyən dəlillər davamlı olaraq artmaqdadır.

Test Edilə və Səhv Çıxarıla Bilər

Gələk ikinci şərtimizə: Elmi nəzəriyyə test edilə və səhv çıxarıla bilər olmalıdır. Bəli, səhv çıxarıla bilər olmalıdır. Elmin təbiətində səhv çıxarılmaq vardır və elmi qiymətli edən həqiqətlərdən biri də budur. Ancaq elmi çürüdəcək olan da elmin özüdür. Əgər hipotezin səhv olduğunu göstərə biləcək bir elmi test və ya məlumat varsa o hipotez elmi ədəbiyyatda "nəzəriyyə" adını ala bilməz. Təkamül bu şərtlərə cavab verərək nəzəriyyə adını almışdır. Məsələn, hər bir yeni fosil və ya növ kəşfi təkamülün bir testidir. Yeni kəşf edilən bir növ, bütün canlıları təsnif etmək üçün istifadə edilən "təkamül ağacı" qəlibinə uyğun gəlmirsə və ya qaya təbəqələrində olan bir fosil bu "ağac"da olan digər nümunələrdən ciddi şəkildə fərqlidirsə, Təkamül Nəzəriyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər.

Nəzəriyyələr Yeni Ehtimallar Meydana Gətirmək Üçün İstifadə Edilə Bilər

Son şərt: Elmi nəzəriyyə, gələcəkdə edəcəyimiz yeni kəşflərə dair bir təxmin meydana gətirmədə istifadə edilə bilər. Bir çox həqiqəti açıqlayan hipotez yenidən təkmilləşdirilə bilər. Yəni, bu hipotezin əsas qanunlarını götürüb yeni bir dəlilin və ya hələ bilinməyən bir fenomenin varlığını ortaya çıxarmaq üçün istifadə edə bilərik. Əgər belə təxminlər edilə bilmirsə, yaxud edilə bilir ancaq səhv olduğu göstərilə bilirsə, demək ki, fərziyyəmiz, nəzəriyyə şərtlərini ödəmir və rədd edilməlidir. Təkamül, inanılmaz bir təxmin bacarığına sahibdir (təkamülün gələcəkdə necə olacağına dair bir təxmin inkişaf etdirmək olaraq başa düşülməsin, çünki bu vəziyyət hələ təxmin edilə bilməyən bir çox faktora söykənir, lakin yeni kəşflərin həyat ağacına necə yerləşəcəyinə dair ehtimallar olaraq baxıla bilər). Məsələn, bir fosil ardıcıllığına aid parçanı əlimizdə saxlayırıqsa, qaya araşdırmalarında bu fosillərin digər parçalarının da tapılacağına dair etibarlı bir təxmin inkişaf etdirə bilərik. 1997-ci ilin Yanvar ayında Talk Origins'də müasir qarışqaların əcdadlarının harada tapıla biləcəyinə dair təxmin buna kiçik bir nümunə ola bilər. 

Nəzəriyyə və Qanun

"Nəzəriyyə daha çox elm adamıı tərəfindən qəbul edilsə qanun olar"

"Nəzəriyyə sübut edilsə, qanun olar."

Hər iki cümlə də tamamilə səhvdir! Elmi nəzəriyyə və elmi qanun anlayışları bir-birlərindən fərqli anlayışlardır. Elmi qanunlar təbiətin bəzi xüsusiyyətlərinin tərifidir, yəni təsvirlərdir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, nəzəriyyələr isə təbiətin bəzi xüsusiyyətlərinin şərhləridir. Yəni, qanunlar təsvir (description), nəzəriyyələr isə şərhdir (explanation). Qanunlar bəzi xüsusiyyətləri təsvir edərkən, bu xüsusiyyətlərin şərhini isə nəzəriyyələr edir. Məsələn, Nyutonun Cazibə Qanunu belədir: iki cisim arasındakı cazibə qüvvəsi, bu cisimlərin kütlələrinin hasiliylə düz, aralarındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Yəni qanun, vəziyyətin nə olduğunu təsvir edir, lakin cazibənin necə yarandığını və işlədiyini izah etmir. Halbuki, cazibə nəzəriyyəsi -məsələn, Eynşteynin Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi- bu vəziyyətin nə üçün meydana gəldiyini açıqlayır. Astronomiyadakı Hubble Qanunu belə deyir: astronomik obyektlərdən gələn -müşahidə edilən- qırmızıya sürüşən işıq, bu obyektlərdən Yerə qədər olan məsafə ilə mütənasibdir. Böyük Partlama Nəzəriyyəsi isə kainatın genişlənməkdə olduğunu söyləyərək bu hadisəni açıqlayır. Mendelin İrsiyyət Qanunları xüsusiyyətlərin ana və atadan balalara necə keçdiyinin müəyyən elementlərini təsvir edərkən, molekulyar-genetik nəzəriyyələr bu hadisələri, xromosom, gen və DNT strukturlarına söykənərək izah edir. Yəni, nəzəriyyələr daha çox dəlillə dəstəkləndikdə qanun halına gəlməzlər. Əksinə, nəzəriyyələr çatıla bilən "ən yüksək" nöqtədir və elmin hər sahəsində nəzəriyyələrə çatma məqsədi vardır. Əgər elm, yalnız qanunların kəşf edilməsi ilə kifayətlənsə idi, təbii fenomenlər şərh edilmədən sıralanıb qalardı.

Digər tərəfdən, ümumiyyətlə elm adamları tərəfindən qeyd edilməmiş olsa da, yaşayan orqanizmlərin zamanla dəyişdiyini ifadə etmək üçün "Təkamül Qanunu" anlayışından istifadə etmək olar. Bu dəyişmə, həm tapılmış fosillərdə həm də indiki vaxtda nəsildən nəsilə müşahidə edilə bilər. Təkamül Nəzəriyyəsi bu ümumi təsvirin yanında, canlı orqanizmlərin təsadüfi mutasiyalar və təbii seçmədən qaynaqlanan fərqli çoxalma müvəffəqiyyətlərini təcrübədən keçirərək müəyyən detalları açıqlayır. Və hətta, təkamülü dəstəkləyən dəlillər o qədər güclüdür ki, bioloqlar onu şübhə doğurmayan açıq bir həqiqət olaraq adlandırır. Beləcə, təkamül həm nəzəriyyə həm də bir həqiqət olaraq ifadə edilir.

Tətbiq oluna bilən hər testi uğurla keçmiş, güclü dəlillərlə dəstəklənmiş, çox sayda təsdiqlənmiş ehtimallarda istifadə edilmiş, həyatın bəzi xüsusiyyətlərinin məntiqli şərhi: Bu təkamülün vəziyyətinə dair tutarlı bir təsvirdir. Son olaraq, təkamülü aşağılamaq üçün istifadə edilən "yalnız bir nəzəriyyə" ifadəsi təkamülə qarşı deyil, əslində təkamülü daha da möhkəmləndirən güclü arqumentdir. Yalnız çox güclü elmi fikirlər bu ünvanı əldə edirlər.

daha ətraflı...

Təkamül Nəzəriyyəsinə Dair Miflər-1: "Mutasiyalar Yalnız Zərər Verir"

Yəqin ki, "Bütün mutasiyalar zərərlidir və ümumiyyətlə, canlılar üçün ölümcüldür.", "Elm adamları tədqiq edilmiş bütün mutasiyaların heç birinin canlının həyat prosesinə müsbət təsir etmədiyi nəticəsinə gəlmişdir." kimi fikirlərlə tez-tez qarşılaşırsınız. Bu yazıda (və gələcəkdə hazırlamağı düşündüyümüz silsilə yazılarda) mövzuya qısa ekskursiya edib belə iddiaların əsassız olduğunu göstərməyə çalışacağıq. 

Bioloqlar mutasiyaların yeni xüsusiyyətlərin və hətta yeni növlərin meydana çıxmasına necə səbəb olduğuna dair minlərlə nümunə təqdim edirlər. Bu iddia göstərilən elmi dəlillərin qarşısında əsassız olmaqla yanaşı məntiqi baxımdan da qeyri-mümkündür.

Bir çox insan yeniyetmə dövründən etibarən süd həzm etmək qabiliyyətini itirir. Ancaq, bir neçə min il əvvəl sığırların əhliləşdirilməsindən sonra, Avropa və Afrikadakı müxtəlif insan qrupları südü yetkinlikdə də həzm etməyə davam etmələrinə səbəb olan mutasiyalara məruz qalmışlar. Genetik araşdırmalar bu mutasiyalar arasında çox güclü seçmə baş verdiyini, beləliklə də onların tamamilə faydalı hala gəldiklərini ortaya qoyur.

Bioloqlar bu vəziyyəti xüsusiyyət qazanılması olaraq görürlər. Yəni, mühitdəki bir dəyişmə (inək südünün ərzaq kimi yararlı olması), insanların bu dəyişiklikdən istifadə etməyinə (yetkin dövrlərdə südü həzm edə bilmə qabiliyyəti qazanmağına) imkan verən genetik mutasiya şəklində əks olunur. Lakin yaradılışçılar, uşaqlıqdan sonra süd həzm edən fermentin istehsalını dayandırmaq qabiliyyətinin itirilməsini anormallıq kimi qəbul edir.

Qazanılan xüsusiyyətin müsbət və ya mənfi olduğunu təyin etməyə çalışmaqla vəziyyəti daha da qəlizləşdirmək yerinə, gəlin son illərdə bioloqlar tərəfindən ortaya çıxarılan digər kəşflərə nəzər salaq. Məsələn, assidilərin (sürfəsixordalılar yarımtipinə aid dəniz canlısı sinfi) genomunda görülən kiçik bir dəyişmə canlının birkameralı ürəyini, ikikameralı işlək ürəyə çevirə bilir. Şübhəsiz ki, bu yararlı bir xüsusiyyət olaraq sayılar, deyilmi? 

Bəzi meymunlar TRIM5 adlı zülalda mutasiyaya sahibdirlər, hansı ki, funksiyasını itirmiş başqa bir zülal parçasının bu zülala yapışmasına səbəb olur. Nəticədə, hüceyrələri İİV (HIV) kimi retroviruslara yoluxmaqdan qoruyan TRIM5-CypA adlı hibrid zülal ortaya çıxır. Bir mutasiya tamamilə yeni, həyati əhəmiyyətli funksiyaya sahib bir zülalın meydana çıxmasına səbəb olur. Yeni zülal, yeni vəzifə, yeni xüsusiyyət yaranır.

Baş vermə ehtimalı son dərəcə aşağı bir hadisə olmasına baxmayaraq, TRIM5-CypA zülalı iki ayrı meymun qrupunu təkamülləşdirdi. Ümumiyyətlə, yeni bir genin təkamülü bir mutasiyadan daha əhəmiyyətlidir, ancaq bu vəziyyət bir mutasiya nəticəsində ortaya çıxa bilən dəyişmənin gözəl bir nümunəsidir. Yeni genin təkamülləşməsinin ən əsas yolu mövcud bir genin kopiyalanmasıdır. İki və ya daha çox kopiya ortaya çıxdıqda, hər kopiya fərqli istiqamətlərdən təkamülləşə bilər.

Genlərin ya da bütün genomun kopiyalanmasına hər yerdə rast gəlinir. Məsələn, müasir pivə mayası əcdadının bütün genomu kopiyalanmasaydı, bu gün pivə və şərab olmayacaqdı. Aydın olur ki, hər birimizdə bəzi genlərin əlavə kopiyaları var və bu "kopiya sayı müxtəlifliyi fenomeni" adlanır.

Daha mürəkkəb bədən quruluşunun təkamülü, embrional inkişafda mühüm rola sahib Hox genlərinin qismən təkrarlanan kopiyalayarının bir nəticəsi olaraq görülür. Bioloqlar, ardıcıl mutasiyaların meduza və anemonların əcdadlarındakı protoHox genlərinin daha kompleks məməlilərin 39 Hox geninə necə çevrilməsi üzərində araşdırma aparırlar.

Mutasiyalar yeni növlərin təkamülünə səbəb ola bilərmi? 

Bəli, ola bilər. Abalon molyusklarının müxtəlif növləri yumurta səthindəki "kilidə" yapışan spermatozoidlər üzərindəki "açar" zülalda meydana gələn bir mutasiyadan təkamülləşmişlər. Qeyri-mümkün kimi görünə bilər, lakin bəzi yumurtalar qeyri-adi spermalar tərəfindən nüfuz edilməyə (mayalanmağa) hazır olurlar. Eyni hadisə meyvə ağcaqanadlarında da görülür və digər bir çox canlıda da görülməsi mümkündür. Maya göbələklərində yeni növlərin yaranmasına səbəb olan mutasiyalar yalnız təsbit edilməklə qalmamış, hətta əksinə çevrilmişlər.

Misalların siyahısını artırmaq olar, ancaq hələlik bunlarla kifayətlənirik. Bir başqa iddia isə "mutasiyaların əksinə çevrilə bilməyəcəyi" şəklindədir. Bir çox mutasiya, sonrakı mutasiyalarla geri dönməyi bacarır -məsələn, DNT-nin tərkib hissələrindən olan azot əsası Adenin əvvəl Quaninə və sonra isə yenidən Adeninə çevrilə bilir. Əslində, tərs mutasiya və ya "geri dönmə" hadisəsinə çox rast gəlinir. Məntiqlə, əksinə mutasiya, xüsusiyyət itkisinə səbəb olan hər hansı bir mutasiya üçün faydalı olmalıdır. Dolayısıyla, mutasiyaların xüsusiyyətləri itirdiyi və yeni xüsusiyyətlər qazandırmadığı iddiası yalnız elmi faktlara deyil, eyni zamanda məntiqə də zidddir.

daha ətraflı...