Showing posts with label Kimya. Show all posts
Showing posts with label Kimya. Show all posts

September 19, 2015

Mpemba Effekti: İsti su soyuq sudan daha tez donur

1963-cü ildə Tanqanika Respublikasından (hal-hazırda Tanzaniyanın tərkibindədir) olan şagird Erasto Mpemba və yoldaşları məktəbdə dondurma hazırlamaq üçün qaynar südə şəkər əlavə etdilər. Normal halda Erasto qaynar südü soyuducuya qoymadan əvvəl gözləməli idi. Amma o tələsik davranaraq qaynar südü soyuducuya yerləşdirdi. Gözlənilməz şəkildə soyuducuda ən əvvəl Erastonun qaynar qarışığı dondu.

Erasto hadisəni müəlliminə izah etdi amma müəllimi ona inanmadı. Lakin Erasto ruhdan düşməyərək təcrübələrinə davam etdi. Məktəblərində fizika mövzusunda keçirilən konfransda iştirak edən professordan "eyni qablarda 35°S və 100°S-də olan sudan niyə isti olanın daha əvvəl donduğunu" soruşdu. Fizika professoru Dr. Osborne əvvəl sualın səhv olduğunu düşünüb Erastodan sualı təkrarlamasını istədi. Erasto sualı doğru soruşduğunu və bu mövzuda təcrübələr etdiyini bildirdikdə, Dr. Osborne bir təcrübə etməyi qəbul etdi.

Dr. Osborne Dar es Salaam Universitetinə geri döndükdə gənc bir texnikdən bu mövzuyla əlaqədar bir təcrübə etməsini istədi. Texnik təcrübə nəticəsində isti suyun daha əvvəl donduğunu müəyyən etdi. İsti suyun əvvəl donmasına heyrətlənən texnik Dr. Osborneyə "doğru nəticəni(!) alana qədər təcrübəni təkrarlayacağını" söylədi.

Təkrarlanan təcrübələr Erasto Mpembanı haqlı çıxardı və Erasto Dr. Osborne ilə birlikdə bir məqalə dərc etdi. Bu məqalə nəşr olunduqdan bəri isti suyun soyuq sudan əvvəl donması Mpemba Effekti olaraq xatırlanır.

Mpembanın araşdırması bu hadisəni öyrənən ilk araşdırma deyil. Aristotelin 2000 il əvvəl eyni mövzuyla maraqlandığını və bu mövzunu Meteorologica-da yazdığını, 17-ci əsrdə Frensis Bekon və Dekartın da bu mövzuyla əlaqədar təcrübələr etdiyini bilirik.

Mpemba Effekti Hansı Səbəbdən Meydana Gəlir?

Mpemba Effektinə səbəb olan bir çox amil var. Yalnız bir amil və ya fərqli amillərin birləşməsi Mpemba Effektinin baş verməsinə səbəb olur.

Buna səbəb olan amillərdən biri mayelərin kütləsidir. 30°S və 70°S-də eyni qablardakı bərabər kütləli mayelər soyuduqda 70°S olan maye buxarlanma səbəbiylə kütləsinin bir hissəsini itirir. Kütləsini itirən maye daha qısa müddətdə donur. Ayrıca isti suyun buxarlanması zamanı itirilən buxarlanma istiliyi mayenin daha sürətli soyumasına səbəb ola bilər. Ancaq Mpemba Effektini açıqlamaq üçün bu istilik itkisi də təkbaşına yetərli deyil.

Bir başqa təsir suyun qabdakı istilik paylanması səbəbiylə yaranan konveksional axındır. Konveksional istilik ötürülməsi səbəbiylə sabit 30°S-dəki su ilə 100°S-den 30°S-yə qədər soyumuş suyun qabdakı istilik paylanması fərqlilik göstərir. İstilik paylanmasındakı fərq suyun istilikvermə sürətini artıracaq təsirlərə səbəb olur.

Soyuq və isti su gözə eyni görünsələr də fərqli miqdarda həll olmuş qaz ehtiva edə bilərlər. İsti su soyuq suya nisbətən daha az həll olmuş qaz saxlayır. Həll olmuş qaz miqdarı təcrübələrdə istifadə edilən mayelərin əslində eyni olmadığını göstərir. Ancaq həll olmuş qaz miqdarı bərabər olan mayelərdə də Mpemba Effekti müşahidə edilir.

2013-cü ildə dərc olunan bir məqalə Mpemba Effektinə fərqli bir yanaşma gətirdi. Bu məqaləyə görə Mpemba Effektinin səbəbi su molekulları arasındakı hidrogen rabitələridir. Hidrogen rabitələri su molekullarını bir-birlərinə yaxınlaşdırır. Bu səbəblə kovalent rabitələr eynilə yay kimi gərilərək enerji yığırlar.

Su istiləşməyə başlayınca hidrogen rabitələri uzanır və su molekulları arasındakı məsafə də artır. Nəticədə kovalent rabitələr qısalır. Kovalent rabitələrin qısalması enerji itkisinə səbəb olur. Bu enerji itkisi suyun soyuması əsnasında baş verən enerji itkisiylə eynidir. İsti suyun soyuq sudan daha sürətli donmasının səbəbi istilik səbəbiylə qısalmış kovalent rabitələr ola bilər.

Nəticə olaraq başlanğıc parametrlərə və mayenin xüsusiyyətlərinə görə bir çox fərqli səbəb Mpemba Effektinə səbəb olur. Böyük ehtimalla yaxın gələcəkdə bu effekti izah edən daha əhatəli şərhlər tapılacaqdır. Bu təsirin bizə göstərdiyi ən əhəmiyyətli nəticə gündəlik həyatdakı fizikanın öyrəndiyimiz nəzəri məlumatlardan çaşdırıcı şəkildə fərqlilik göstərə bildiyidir.
daha ətraflı...

March 29, 2015

Həyatın yaranması ilə bağlı paradoks həll edilib

Hansı daha əvvəl yaranıb - zülalların sintezi üçün lazımi instruksiyaları daşıyan genom, yoxsa genomun sintezi və funksiyası üçün tələb olunan zülallar? Bu, hətta toyuq və yumurta problemindən daha qəliz məsələdir, çünki nəticə etibarilə hər ikisi membranı formalaşdıran lipidlərə ehtiyac duyur, - lipidlərin sintezi üçün isə yenə də zülallar və onları kodlaşdıran DNT və RNT mütləqdir...

Müasir elmdə həyatın mənşəyi ilə bağlı ən məşhur model olan "RNT-dünyasına" əsasən, həm genom, həm də fermentlərin funksiyası RNT molekullarından asılı idi və nəticədə bütün digər komponentləri yaratmağı "öyrəndilər". Bu versiya ilə başabaş yarışmaqda olan "Öncə maddələr mübadiləsi" hipotezi isə ön plana hələ cansız, abiogen prosesləri çıxarır ki, bunlar da nuklein turşuları, zülallar və lipidlərin bir əvvəlki nümayəndələri olan molekulların sintezinə gətirib çıxarmalı olur.

Göründüyü qədərilə, alimlər yalnız indi bu çətinliyi həll etməyi bacarıblar: bunların hər birisi eyni andaca yarana bilərdi. ABŞ-dan olan kimyaçılar qəliz reaksiya zəncirlərini nümayiş etdiriblər. Bunlar, prosesdə ultrabənövşəyi şüaların iştirakı ilə bir cüt sadə birləşmələrlə baş verə və hər üç əsas biomolekul növləri komponentinin, yəni nuklein turşuları üçün nukleotidlər, zülallar üçün aminturşuları və hüceyrə membranı üçün lipidlərin parallel olaraq meydana gəlməsini mümkün edə bilər.

Reaksiyanın qaynaq birləşmələri olduqca sadədir: sianid turşusu (HCN) və hidrogen-sulfid (H2S) üstəgəl az miqdarda digər maddələr, xüsusilə də nuklein turşuları üçün lazımi fosfor. Məlum olduğu kimi, bütün bu komponentlər erkən yerüzündə kifayət miqdarda təmsil olunmuşdur. Xüsusi əlverişli şərtlər isə istilikli və zəngin mineral tərkibli geotermal qaynaqlar və ilk reaksiyaların baş verməsini mümkün edən kameralara sahib deşikli gillər köməyilə yaranmış olmalı idi.

Bununla belə reaksiya şərtlərinin bir azca dəyişilməsi, temperatur fərqlilikləri və ya hər hansı bir metallik katalizator faktoru nəticədə əldə edilən komponentlərin dəstində aşkar fərqlərin ortaya çıxmasına gətirib çıxara bilərdi. Beləliklə, kimyəvi təkamül prosesinə start verən çeşidliliyin təməli məhz bu yolla qoyulmuş olmalıdır.


Həmçinin oxuyun:

Zülallar DNT-yə ehtiyac olmadan digər zülalları yaradır
Miller-Urey təcrübəsi təkrarlandı
Həyatın yaranması prosesi laboratoriyada təkrar edildi
daha ətraflı...

January 3, 2015

Zülallar DNT-yə ehtiyac olmadan digər zülalları yaradır

Biologiya kitablarından DNT-nin zülalları meydana gətirəcək məlumatları saxladığını öyrənmişik. Zülallar, bədənimizdəki proseslərin böyük bir qismini idarə edən kimyəvi maddələrdir. 2 yanvar 2015 tarixində "Science" jurnalında dərc olunan bir məqalə, dərs kitablarımızdakı məlumatları sarsıdacaq bir kəşfin reallaşacağını göstərir: zülalların struktur vahidləri olan aminturşuları həm DNT-yə, həm də zülal istehsalında əsas rolu olduğu düşünülən məlumat RNT-sinə (mRNT) ehtiyac duymadan zülalları meydana gətirə bilirlər. Tədqiqatçılar bir zülalın iştirakı ilə digər zülalın necə meydana gələcəyini göstərən bir nümunəni müşahidə etməyi bacarıblar.

Bu kəşfin hansı mənanı verdiyini anlaya bilmək üçün hüceyrəni yaxşı işləyən bir fabrikə oxşada bilərik. Ribosomlar zülalları sintez edən istehsal xəttlərində çalışan maşınlardır. Bunlar, genetik koddakı məlumatlar çərçivəsində aminturşuları bir-birlərinə bağlayaraq zülalları yaradırlar. İşlər tərs getsə, ribosomun fəaliyyəti axsaya bilər və bu nöqtəyə "keyfiyyətə nəzarət qrupu" gəlir. Bu qarışıqlığı düzəltmək üçün, ribosom hissələrə ayrılır, plan açılır və qismən yaradılmış problemli zülal yenidən emal olunur.

"Bu çaşdırıcı kəşf, biologiya haqqındakı məlumatlarımızın nə qədər əskik olduğunu göstərir. Təbiət, bizim fərq etdiyimizdən daha çoxunu edə biləcək tutuma sahibdir",Yuta Universiteti Biokimya bölməsindən olan araşdırmaçı Piter Şen qeyd edir.

Lakin bu yeni araşdırma "keyfiyyətə nəzarət qrupunda" olan və maya göbələyindən insana qədər saysız növdə qorunmuş halda olan Rqc2 adlı bir zülalın çaşdırıcı bir funksiyasını göstərir. Tamamlanmamış (problemli) zülal yenidən emal olunmadan əvvəl Rqc2 ribosomların zülala cəmi 20 ədəd olan aminturşulardan 2-sini əlavə etməsini təmin edir: alanin və treonin. Üstəlik bunu təkrar-təkrar və təsadüfi bir sırada edir. Bunu, avtomatik bir istehsal xəttinin, əmrlərini itirməsinə baxmayaraq istehsala davam etməsi kimi düşünə bilərsiniz. Götürə bildiyi nə varsa hamısını məhsulun üzərinə taxır. Bir avtomobil istehsal xətti kimi düşünəcək olsanız, avtomobilə təsadüfi siqnal, təkər, təkər, siqnal, siqnal, siqnal, təkər, siqnal, təkər əlavə etmək kimi...

"Bu vəziyyətdə, normal halda mRNT-nin etməsi lazım olan vəzifəni edən bir zülal görürük. Bu kəşfə çox təəccübləndim, çünki zülalların edə biləcəkləri haqqındakı düşüncələri bulanıqlaşdırır", - San Fransisko Kaliforniya Universitetindən olan doktor Adam Frost belə deyir.

Eynilə əlavə siqnallar və təkərlərdən ibarət olan bir avtomobilin görünəcəyi kimi, təsadüfi kimi görünən bir sırada alanin və treonin əlavə olunmuş bir zülal da qəribə görünür. Və normal halda düz işləməməsi lazımdır. Ancaq tamamilə mənasız görünən düzülmə müəyyən işləri yerinə yetirir. Bu kod, yarı-tamamlanmış zülalın yox edilməsi lazım olduğunu və ya ribosomun düz işləyib işləmədiyini anlamağa yarayan təcrübələrin parçası olacağını təyin etməyə yarayır. Əldəki dəlillər, Altshaymer, ALS və Huntington kimi neyrodegenerativ xəstəliklərdə bu müddətin problemli işlədiyini göstərir. 

Alimlər gördüklərini əvvəlcə qeyri-adi bir fakt olaraq xarakterizə ediblər. Krio-elektron mikroskopiyası adı verilən bir üsulu dəqiqliklə nizamlayaraq, ani dondurmanı mümkün edib və ardından nəzarət qurğusunu iş başında müşahidə etməyi bacarıblar.

Alimlər fərziyyələrini təsdiqləmək üçün çox əhatəli biokimyəvi analiz işləri aparıblar. Yeni RNT sıralaması texnikaları, Rqc2/ribosom kompleksinin dayanmış zülal istehsallarına aminturşu əlavə etmə potensialı olduğunu göstərir. Çünki bunlar, eyni zamanda ribosomlara aminturşuları daşıyan nəqliyyat RNT-lərinə də bağlana bilirlər. Gördükləri müəyyən nəqliyyat RNT-ləri yalnız alanin və treonin aminturşularını daşıyırdılar. Bu problemli olduqları üçün istehsalı dayanmış zülalların uzun alanin və treonin zəncirləri olduğunun göstərilməsi isə tapıntının şübhəsiz təsdiqi oldu.

"Rqc2-ni iş başında müşahidə etməyi bacardıq. Ancaq fikir elə inanılmaz bir fikir idi ki... Bunu sübut etmə öhdəçiliyi bizim çiyinlərimizdə idi", - Frost əlavə edir.

Həmçinin oxuyun:

Zülalların təkamülünü maraqlandıran yeni tapıntı
Həyatın mənşəyində səhvlər deyil, təbii proseslər durur
Həyatın yaranması prosesi laboratoriyada təkrar edildi
daha ətraflı...

December 14, 2014

Həyatın yaranması prosesi laboratoriyada təkrar edildi

Yerdə həyat təxminən 4 milyard il əvvəl, planetin meteorit bombardmanına məruz qaldığı dövrdə yaranıb. Bu hadisə elm tarixində son ağır bombardman dövrü adlanır. Bir çox alimlər kimi, Praqada yerləşən Çexiya Respublikası Elmlər Akademiyasından olan Svatoplak Siviş də bu hadisələrin üst-üstə düşdüyünü təsadüf hesab etmir. Planetimizlə toqquşmuş hər hansı bir meteoritin buraya həyat gətirməsi ehtimalı olduqca mümkündür.

Siviş və həmkarları həyat əlamətləri daşıdığı ehtimal edilən bir hipotetik meteoritin erkən Yerlə toqquşması prosesini modelləşdirmək qərarına gəliblər. Onlar, tədqiqatda erkən Yer modelinə PALS qurğusundan güclü lazerlə formamid (planetimizdə mövcud olmuş maye) nümunələri atıblar.

Nəticədə nümunələrin temperaturu 4.200 dərəcəyə qədər qalxıb, rentgen şüaları və güclü ultrabənövşəyi şüalanma təsirləri altında isə kimyəvi radikallar meydana gəlməyə başlayıb. Bu radikallar, öz növbəsində, hidrogenlə reaksiyaya girib, formamidlərin qalığı isə nukleinlərin kimyəvi əcdadı olan 2,3-diaminomaleonitril (DAMN) generasiya edilməsinə səbəb olub.

Sivişin başçılıq etdiyi qrup reaksiyanın yekun produksiyalarını öyrəndikdə, RNT-nin bütün dörd əsaslarını (adenin, quanin, sitozin və urasil) aşkar edib. Bu əsasların üçü isə həmçinin DNT-də iştirak edir.

Yerdəki həyatın mənşəyində formamidin mühüm rol oynadığı ideyası ilk dəfə 2001-ci ildə iki italyan alimi - Raffaele Saladino və Ernesto Di Mauro tərəfindən irəli sürülmüşdü. Formamid, erkən Yer atmosferində olmuş sinil turşusunun su ilə reaksiya girməsindən sonra meydana gəlir. Saladino və Di Mauro formamiddən dörd əsasların generasiyasının fərqli üsullarını istifadə etmək qərarına gəlmişdilər. Onlar, Sivişin yeni tədqiqatını "sərt nəzəri əsaslandırma və təcrübi məlumatların bir yerdə təqdim edildiyi ilk hadisə" olaraq adlandırırblar.

Daha əvvəlki araşdırmalar göstərmişdi ki, bir sıra meteorit tipləri hazır nukleotid, o cümlədən adenin və quanin daşıyırlar. Lakin bu tədqiqatın gedişatında aydın oldu ki, səma cismlərinin planetlə toqquşması da həmçinin həyatın təməl bloklarının meydana gəlməsini mümkün edə bilər. Hərçənd ki, bəzi mütəxəssislər meteorit bombardmanı kimi dəhşətli hadisələrin həyatı yaratmadığı, əksinə onu məhv etdiyi qənaətindədirlər, yeni əldə edilmiş məlumatlar bombardman sayəsində həyat üçün mühüm komponentlərin Yerə düşməsi və orada inkişafının mümkünlüyünü maksimal qədər dəstəkləyir.

Həmçinin oxuyun:

Millerin unudulmuş təcrübəsi yenidən analiz edildi
Kometlər "amin turşusu fabrikləri" ola bilər
Süni ilkin hüceyrəyə "can verildi"
daha ətraflı...

August 1, 2014

Sintetik yarpaq oksigen problemini aradan qaldıracaq

Yeri yaşamağımız üçün əlverişli sferaya çevirən bitkilərdir. Onlar, bizim nəfəs verdikdə buraxdığımız karbon qazını udaraq, onu oksigenə çevirirlər. Lakin kosmosda və yad planetlərdə bitki yetişdirməyin bir sıra çətilikləri var. Yeni nailiyyət isə belə problemləri aradan qaldıraraq, qarşıya tamamilə yeni oksigen mənbəyi qoyur.

Marsda meşə yetişdirmək istədiyimiz qədər asan olmayacaq. Çəkisizlikdə də bitkilər çox çətin yetişir. Belə halda köməyə yalnız onların sintetik analoqu gələ bilər.

Krallıq İncəsənət Kolleci məzunu Culian Melçiorri yetişdirdiyi ilk süni bioloji yarpağı təqdim edib. Yarpaq bitkilərdə fotosintez prosesinə cavabdeh olan həqiqi xloroplastlardan və ipək zülallarından hazırlanmışdır.

"Xloroplastları bitki hüceyrələrindən çıxarıb ipək materiya içərisinə yerləşdirdim. İdeyam bundan ibarətdir ki, təbiətin effektivliyini texnogen mühitdə istifadə etmək fikrindəyəm", - Culian Melçiorri qeyd edir.

Melçiorri adi bir yarpaq kimi nəfəs alaraq yaşayan ilk fotosintetik materialı yaratdığını hesab edir. Mütəxəssislər bildirirlər ki, sintetik yarpaq həm otaqların havasını təmizləyən dekorativ interyer elementi kimi, həm də kosmik gəmilərin kayutasında oksigen generatoru kimi istifadə ediləcək. Hətta başqa planetləri koloniyalaşdırmağımızda da yardım təmin edə bilər. Material bundan başqa ventilyasiya texnologiyalarında yeni söz deyir. Yarpaq küçənin havasını udub, nəmliyi və karbon qazını oksigenə bərpa edərək, təmiz havanı ofis və yaşayış evi otaqlarına yayacaq.

Həmçinin oxuyun:

Nanomühərriklər canlı hüceyrə içərisində işlədi
Dini tərbiyə almış uşaqlar reallıqla xülyanı ayırd edə bilmir
Minikompüter yaddaş pozğunluğunu müalicə edəcək
daha ətraflı...

June 28, 2014

Millerin unudulmuş təcrübəsi yenidən analiz edildi

1958-ci ildə aparılmış eksperiment nəticəsində əldə edilmiş material nümunələri müasir metodlarla yenidən analiz edilib. Nəticədə alimlər Yerdə həyatın yaranması sahəsində yeni məlumatlara yiyələniblər.

İllər əvvəl Stenli Miller öz təcrübəsində ən sıravi materialları istifadə edərək, qədim Yerdə həyatın meydana gəldiyi şərtləri modelləşdirmək istəyirdi. Kimyəvi reaksiyaları doğurmaq üçün isə qədim planetdə yayğın olmuş ildırımlardan yox, onu əvəz edən elektrik boşalmasından yararlanırdı.

1958-ci ilin təcrübəsindən qalmış nümunələr bu yaxınlarda Corcia Texnologiya İnstitutundan olan alimlər tərəfindən yenidən analiz edilib. Onlar, maye xromatoqrafiya və mass-spektrometriya köməyilə qədim nümunələrdə peptidlərin yaranması izlərini aşkar etməyə nail olublar. Həmçinin tədqiqatçılar yeni avadanlıqlardan istifadə edərək Miller reaksiyalarını yenidən yaradıblar.

Təxminən 60 il əvvəl Stenli Miller öz yeni ideyasını yoxlamaq qərarına gəldi. Təcrübəsində, hal-hazırda alkoqolizmin müalicəsində tətbiq edilən sianamidi istifadə etdi. O vaxta qədər hesab edilirdi ki, sianamid yalnız turşulu mühitdə reaksiyaya girə bilər, hansına ki qədim Yerdə rast gəlmək çətin olardı.

Yeni təcrübə isə göstərdi ki, amin turşuları sintezində meydana gəlmiş ara reaksiya məhsulları elektrik boşalması təsiri altında peptidlərin formalaşmasına vacib qatqı təmin edir.

"Belə bir reaksiya üçün turşulu mühitin heç də tələb olunmadığını göstərməyə nail olduq. Lazım olan təkcə amin turşuları sintezi prosesində yaranmış ara məhsullardır", - Millerin keçmiş tələbəsi və həmkarı Ceffri Bada qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

Miller-Urey təcrübəsi təkrarlandı
Həyat su damlalarında yaranmış ola bilər
"Niyə əslində həyat mövcud deyil"
daha ətraflı...

May 1, 2014

Sevginin kimyası

Bu yazımızda sevgiyə psixoloji, sosioloji, romantik və hətta maddi olaraq yanaşanlardan fərqli olaraq biz də kimyəvi baxımdan yanaşacağıq.

Bir çoxumuz hesab edirik ki, sevginin simvolu ürəkdir. Lakin ürəyin sevgi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Sevginin qaynağı beyindir. Amerikalı antropoloq Helen Fişerə görə: ehtiras nə qədər artsa, beyində həyəcan və həzz duyğularının yaranmasına səbəb olan hormonlar daha çox xəbərdar edilir və aktiv hala gəlir. Dofamin, noradrenalin və feniletilamin maddələrinin artıq sekresiyası nəticəsində əllərimiz daha çox tərləyir, tənəffüsümüz sürətlənir, təzyiqimiz və nəbzimiz yüksəlir! Aşiq olanların iştahdan kəsilməsi, yuxusuzluq çəkməsi məlum əlamətlərdir. Bütün bunların səbəbi də hamımız üçün çox böyük əhəmiyyət daşıyan hormonlardır.

Noradrenalin ovuc içində tərləmə, ürək döyüntüsündə sürətlənmə, göz bəbəklərində böyümə meydana gətirir. Bu hormon beynin diqqət və ətrafa cavab vermə ilə əlaqədar hissələrinə təsir edir. Aşiq olan insanın fikrini cəmləyə bilməməsi, daima dalğın olması və ətrafdan verilən suallara ləng cavab verməsi və ya verməməsinin əsas səbəbi həddindən artıq noradrenalin sekresiyasıdır. Adrenalin və noradrenalin birlikdə ürək döyüntülərini, qanda qlükoza miqdarını və skelet əzələlərinə gedən qan axınını artıraraq "qaç ya da döyüş" (flight or fight) cavabının təməlini meydana gətirirlər.



Beyində noradrenalin səviyyəsinin artmasıyla xoşbəxtlik artır, iştah isə azalır. Beləliklə, aşiq olduğumuzda iştahdan kəsilməyimizin və xoşbəxtliyimizin səbəbi budur.

Dofamin beyində sintez olunan, insanları daha danışqan və həyəcanlı edən bir kimyəvi maddədir. Bu maddə romantik reaksiya, hərəkət və xoşbəxtlik hisslərini yaradan beyin hissələrinə təsir edir. Nəticədə sevdiyimiz şəxsi gördüyümüzdə tənəffüsümüz artır, bədənimizə istilik gəlir və üzümüz qızarır.



Feniletilamin sekresiyasının artması üçün göz-gözə gəlmək və əl-ələ tutmaq kimi sadə davranışlar belə kifayətdir. Ürək döyüntüsünün sürətlənməsi, əllərin tərləməsi və tənəffüsün çətinləşməsi kimi reaksiyalar beyində yüksək dozada feniletilamin sekresiyası nəticəsində meydana gəlir.

Eyni zamanda serotonin hormonunun yüksək səviyyədə olması da sevgiylə əlaqədar olan hormonal vəziyyətdir. Serotonin yuxunu, seksual enerjini, ümumiyyətlə insanın psixoloji vəziyyətini nizamlayır. Aşağı serotonin miqdarı əsəbi, narahat və depressiv vəziyyətlərə səbəb ola bilər.




Bəs aşiq olmağımızın səbəbi nədir? Niyə hər kəsə deyil, məhz "ona" aşiq oluruq? İnsanların bir-birinin diqqətini çəkməsini təmin edən əsas maddənin feromonlar olduğu məlumdur. Feromon, eyni növün üzvləri arasındakı sosial əlaqələri təmin edən kimyəvi maddədir. Yunan mənşəli bu söz "hormon daşıyan" mənasını verir. İnsan feromonları daha çox cinsi davranışlara nəzarət edir. Burnun içində olan və "vomeronazal orqan" adıyla tanınan bir reseptor sayəsində feromonlar qəbul edilərək beynə çatdırılır. Beləliklə beyində ilk reaksiyaların qığılcımı yaranır və hormonal fəaliyyətlər başlayır. Feromonlar əks cins tərəfindən fərq edilməyin ilk addımı olsa da, əlaqənin davamlı olmasını təmin etmir. Feromonların təsiri ilə erkək və dişilərə xas testosteron və estrogen hormonları sekresiya olunur. Bu molekullar sevginin ehtirasa çevrilməsini və növün davamını təmin edən cinsi çoxalma fəaliyyətinin tətiklənməsini təmin edir.

Sevginin davamlılığını təmin edən isə serotonin, vazopressin və oksitosin molekullarıdır. Oksitosin - sevdiyimiz bizə toxunduğunda, ya da biz ona toxunduğumuzda kimyəvi reaksiyaları başladan molekuldur. Hipofiz vəzi tərəfindən sekresiya olunur. Oksitosin olmasaydı, uşaqlarımıza, həyat yoldaşımıza və sevdiklərimizə qarşı hiss etdiyimiz duyğulara sahib ola bilməyəcəkdik.

Orijinal məqalə buradadır

Həmçinin oxuyun:

Oksitosin kişilərdə bağlılıq yaradır
Təkamül nöqteyi-nəzərindən dinlər və tanrılar
Süni seçmə
daha ətraflı...

March 12, 2014

Süni ilkin hüceyrəyə "can verildi"

Alimlər uzun müddətdir ki, kimyəvi birləşmələrdən ibarət "qədim Yer bulyonunda" ilkin hüceyrələrin (proto-hüceyrələr) replikasiyaya qadir canlı orqanizmlərə doğru necə inkişaf etmiş ola biləcəyini aydınlaşdırmağa çalışırdılar.

Science jurnalında dərc edilən xəbərə görə, Nobel mükafatı laureatı Cek Şostak əvvəllər yaratdığı süni ilkin hüceyrəyə limon turşusu duzu əlavə edərək onu "canlandırmağa" nail olub. Proto-hüceyrə artıq RNT molekulunu özbaşına istehsal edir, üstəlik bu prosesdə örtüyü dağılmır.

Təcrübənin əsas hədəfi "ilkin hüceyrə" modeli yaratmaq idi: onun örtüyü "müasir" molekullardan deyil, sadə yağ turşularından ibarət idi, hansılar ki qədim Yerdə mövcud ola bilərdilər. Lakin bu süni ilkin hüceyrə modelini təkmilləşdirmək lazım idi, çünki RNT molekulu sintez etməyə qadir deyildi və örtüyü dağılırdı.

Süni ilkin hüceyrəyə "can vermək" üçün alimlər RNT molekulunu sintez edən fermentlə əlaqəli maqnezium ionlarını əlavə etmək qərarına gəldilər. Yeganə əngəl bundan ibarət idi ki, ionlar ilkin hüceyrənin örtüyünü dağıdırdı. Şostak və həmkarları onu müxtəlif xelatorlar ilə qorumağa cəhd etdilər. Ən effektiv xelator limon turşusu duzu çıxdı. Belə ki, o, maqnezium ionlarının dağıdıcı hərəkətini aradan qaldırırdı, buna baxmayaraq ionlar yenə də RNT replikasiyasını təmin etməyə davam edirdi.

"Biz, yağ turşularından ibarət sadə örtüyü olan hüceyrədə RNT replikasiyası prosesini aktivləşdirməyin ən azı bir üsulu olduğunu göstərdik. Hesab edirik ki, qədim Yerdə limon turşusu duzunun reaksiyası kimi təsirləri olan sadə peptidlər mövcud olmalı idi. İndi onların axtarışındayıq", - Şostak qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

Plastik hüceyrə yaradıldı
Nanomühərriklər canlı hüceyrə içərisində işlədi
Zülalların təkamülünü maraqlandıran yeni tapıntı
daha ətraflı...

March 11, 2014

Yerlə toqquşmuş asteroid okeanları turşulaşdırdı


Geoloqların apardığı yeni bir tədqiqatın nəticələrinə görə təxminən 65,5 milyon il əvvəl Yer canlılarının nəslinin kəsilməsinə səbəb olan katastrofik hadisə olan asteroid düşməsindən sonra atmosferə kükürd birləşmələrinin atılması ilə okeanların ani turşulaşması baş verə bilərdi. Bu da kütləvi nəsil kəsilmələrinin niyə həm suda, həm quruda baş verdiyini - çoxlu sayda dəniz sürünənləri, onurğalı-onurğasız və ammonit molyuskaları məhvini izah edə bilər.

Çiba Texnoloji Universitetindən (Yaponiya) olan Sosuke Ono və həmkarları Mərkəzi Amerikada yerləşən Yukatan yarımadasındaki Çiksulub kraterinin qayalıqlarının kimyəvi tərkibini araşdırdıqdan sonra belə qənaətə gəliblər. Onlar, Çiksulub qayalıqları fraqmentləri ilə mini-asteroidləri toqquşdurduqdan sonra böyük miqdarda SO3 və digər birləşmələrin ayrıldığını aydınlaşdırdılar, hansılar ki qədim Yer okeanına qarışdıqda onu kifayət qədər turşulaşdıra və bir çox canlının nəslinin kəsilməsinə səbəb ola bilərdi.

Alimlərin dediyinə görə, bu təcrübə mal-paleogen nəsil kəsilmələrində "kükürd faktorunun" əsas səbəblərdən biri olduğunu sübut edir.

Həmçinin oxuyun:

Kometlər "amin turşusu fabrikləri" ola bilər
Dinozavrların "qatili" həyatı kosmosa yaydı
Marsa aid ən qədim meteoritlər
daha ətraflı...

February 19, 2014

Nanomühərriklər canlı hüceyrə içərisində işlədi

Pensilvaniya Ştatı Universitetindən (ABŞ) olan biokimyaçı və biomühəndislərdən ibarət tədqiqatçı qrup ilk dəfə insanın canlı hüceyrəsi içərisinə mikroskopik sintetik mühərrikləri yerləşdirərək ultrasəs və maqnit dalğaları köməyilə onları idarə etməyə nail oldu.

Bu kiçik mühərriklər alimlər tərəfindən hələ on il əvvəl hazırlanmışdı. İndiyəcən bu nanomühərriklər insanın canlı hüceyrələrində yoxlanılmamış, yalnız xüsusi cihazlarla laboratuar şərtlərdə istifadə edilmişdi.

"Bundan əvvəl heç kim bu nanomühərriklərin necə hərəkət etdiyini, hüceyrə içərisindəki struktura necə təsir göstərdiyini və canlı hüceyrənin onlara necə mexaniki cavab verdiyini görməmişdi. Bizim tədqiqatımız sintetik nanomühərriklər istifadə edilərək hüceyrə biologiyasının yeni araşdırmalarını aparmaq üçün parlaq dəlilidir. Biz bu nanomühərrikləri hüceyrəyə içəridən mexaniki təsir göstərmə üsulları ilə xərçəng və digər xəstəliklərin müalicəsi üçün istifadə edə bilərik. Həmçinin oxşar üsullar gələcəkdə bilavasitə toxumada qeyri-invaziv şəkildə dərmanların daşınması və hüceyrədaxili cərrahiyə çətinliklərinin həll olunması üçün imkan təmin edəcək", - Pensilvaniya Ştatı Universitetindən olan kimyaçı və fizik Thomas Mallouk qeyd edir.

Rutenium və qızıl hissəciklərindən hazırlanmış mikroskopik sintetik mühərriklər görünüş baxımından raketləri xatırladır. Onlar, canlı hüceyrə içərisində hərəkət edə və lazım olduqda hüceyrə membranasını ikiyə bölə bilir.

"Əvvəlki mühərriklərimiz zəhərli yanacaq növləri ilə işləyirdi və bioloji maye içərisində hərəkət edə bilmirdi, bu səbəbdən o vaxt onları insanın hüceyrələri içərisində araşdırmağa heç bir imkan yox idi. Bu məhdudiyyət ciddi çətinlik idi", - Thomas Mallouk davam edir.


Elektron mikroskop altında HeLa
hüceyrələrinin bölünməsi
Mallouk və fransız fizik Mauricio Hoyos nanomühərrikləri ultsasəs və maqnit dalğalarının köməyilə hərəkətə gətirməyin mümkün olduğunu aydınlaşdırdılar. Tədqiqatda alimlər nanomühərrikləri insanın HeLa hüceyrələrinə yerləşdirdilər.

Bu hüceyrələrə yerləşdirilən nanomühərriklər ultrasəs dalğaları ilə istiqamətləndirilərək hüceyrə toxuması ilə hərəkət edirdilər. Ultrasəs gücü aşağı olduqda nanomühərriklər çox zəif hərəkət edir və hüceyrəyə minimal təsir göstərirdi. Ultrasəsin gücü və dolayısıyla nanomühərriklərin sürəti atrırıldıqda isə onlar hüceyrə içərisini qarışdıraraq və hüceyrənin "divarını" deşərək orqanellər ilə qarşılaşırdılar.

"Azad hərəkət nanomühərriklərə hüceyrələri seçərək məhv etməyi təmin edə bilər. Misal üçün, əgər siz onların köməyilə xərçəng hüceyrələrini axtarıb məhv etmək istəyirsinizsə, bütün nanomühərriklərin eyni istiqamətdəki hərəkəti əvəzinə onların müstəqil hərəkəti daha yaxşı olacaq. Nanomühərriklərin canlı hüceyrələrə təsir göstərmə bacarığı tibb üçün böyük perspektivlər açır. Bir gün nanomühərriklər insan bədəni içərisində səyahət edə, bir-biri ilə ünsiyyət qura və bir çox müalicə və diaqnostika növlərini yerinə yetirə biləcəklər. Bu texnologiyanın praktikada tətbiqi üçün bir çox müxtəlif üsullar mövcuddur, kəşfimizsə bizi irəliyə apardı", - Thomas Mallouk son olaraq deyir.

Həmçinin oxuyun:

Plastik hüceyrə yaradıldı
Kök hüceyrələrini əldə etməyin yeni üsulu tapıldı
Yeni nəsil spermalar: Transgenik heyvanlar
daha ətraflı...

February 5, 2014

Həyat su damlalarında yaranmış ola bilər

Kiçik molekullardan böyük molekulların yaranması üçün zamana ehtiyac var. Lakin milyard illər əvvəlki gənc Yerdə kimyəvi təkamül mexanizmlərinin fəaliyyətə başlaması üçün böyük orqanik molekullardan bolca olmalı idi. Onların formalaşmasına stimul verən nə ola bilərdi? Bəlkə aerozolla havada asılı vəziyyətdə olan adi su damlaları?..

Əslində kiçik molekulların böyük molekullara birləşməsi hardasa pazzl kolleksiyasını xatırladır. Hər bir detal dəqiq şəkildə öz yerində olmalıdır və bu proses ya uzunmüddətli "qarışma", ya da canlı hüceyrədə olduğu kimi məqsədyönlü "yapışma" tələb etməlidir. Və hər iki halda sintez reaksiyalarının baş verməsi üçün enerjiyə ehtiyac olacaq. Bəs görəsən bu proses onu asanlaşdıra və sürətləndirə biləcək fermentlərin mövcud olmadığı dövrdə, həyatın başlanğıcında necə baş verirdi?

Fransa və Britaniyadan olan tədqiqatçılar hesab edirlər ki, böyük orqanik molekulların "ata-baba evi" su damlalarının səthi ola bilər. Alimlər su və hava mühitlərinin sərhədindəki sintez reaksiyalarının axın sürətini analiz edib onların burada kifayət qədər tez inkişaf etdiyini aydınlaşdırdılar.

Təcrübənin müəllifləri sürətləri asan ölçülən reaksiyalara - qeyri-fluoressens molekullardan fluoressens molekulların sintezi reaksiyalarına müraciət etdilər. Reaqentləri (reaktivləri) suda qarışdıraraq oraya yağ əlavə etdilər və hidrofob molekulları ilə sarılan damlalar meydana gətirdilər. Ardından fluoressensiyanın inkişafını qeydə alaraq damlalardaki reaksiyaların axın sürətini qiymətləndirdilər. Həqitədən də belə koaservat köpüklərdə sintez su mühitində olduğundan daha tez baş verirdi. Bundan başqa köpük nə qədər kiçik idisə, reaksiya bir o qədər sürətli gedirdi.

Bunun sirri də sadədir: damla nə qədər kiçikdirsə, səthinin həcmə münasibəti bir o qədər böyükdür. Damlanın səthi isə az qala ikiölçülü düz örtükdür və burada reaqentlərin qarşılaşması ehtimalı üçölçülü həcmdəkindən yüksəkdir. Bu səbəbdən əgər səth böyükdürsə, sintez reaksiyası intensiv olaraq baş verəcək.

Bununla əlaqədar alimlər atmosfer aerozolları - duman, buludlar və suyun havadaki digər formaları ilə maraqlanırlar. Əgər Yerdəki həyatın başlanğıcında bu damlalarda həqiqi orqanik maddələrdən kifayət qədər var idisə, onlar üzərlərində təkcə böyük molekulların deyil, həm də nuklein turşuları və zülalların abiogen sintezlərinin baş verdiyi sahə ola bilərdilər.

Qaynaq: Inside Science
daha ətraflı...

January 29, 2014

Kök hüceyrələrini əldə etməyin yeni üsulu tapıldı

Yaponiya və ABŞ-dan olan bioloqlar kök hüceyrələrini əldə etməyin orijinal üsulunu kəşf etdilər. Bu üsul heç bir quruluş və gen müdaxiləsinə ehtiyac qoymadan yetkin hüceyrələrin kök hüceyrələrinə yenidən proqramlaşdırılmasını təmin edir. Tədqiqatla əlaqədar məqalə 29 yanvar 2014 tarixində Nature jurnalında dərc edildi.

Harvard Universitetindən (ABŞ) olan Haruko Obokata, RIKEN Universitetindən (Yaponiya) olan Teruhiko Wakayama və həmkarları yeni doğulmuş siçandan alınan ağ qan hüceyrələrini yüksək turşulu mühitə yerləşdirdikdən sonra onların tədricən kök hüceyrələrinə çevrildiyini aydınlaşdırdılar. Bu fenomenə alimlər STAP (qıcıqlandırıcıların təsiri altında plüripotentliyin əldə edilməsi) adını verdilər.

Alimlər qeyd edirlər ki, bu kök hüceyrələri hər mənada "bütövdurlər". Onlar orqanizmin ayrı-ayrı toxumalarına çevrilməklə yanaşı həm də mövcud embriona yerləşə bilirlər. Ximerizasiya adlanan bu xüsusiyyət embrional və "yenidən proqramlaşdırılmış" kök hüceyrələrinin əsas xassəsi hesab olunur.

Bioloqların sözlərinə görə, bu hüceyrələrin əsas çatışmazlığı onların uzun müddət ərzində azad bölünmə bacarığının az olmasıdır. Bununla yanaşı hüceyrələri "yenidən proqramlaşdırılmış" kök hüceyrələrinin qida mühitinə yerləşdirdikdə onlar inkişaf etməyə başlayır və embrional hüceyrələrin analoquna çevrilir.

Bu hüceyrələrin digər maraqlı xüsusiyyəti plasenta hüceyrələrinə çevrilə bilməsidir. Digər kök hüceyrələri tiplərində çox nadir hallarda baş verən bu hadisənin STAP-hüceyrələrinə xas olması mövcud geniş potensiala dair məlumatlar təqdim edir.

Alimlər anoloji təcrübələri müvəffəqiyyətli şəkildə beyin neyronları, əzələ hüceyrələri və bir həftəlik siçanlardan alınmış digər hüceyrələrlə aparmağa nail oldular. STAP üzərində aparılacaq növbəti tədqiqatların nəticələrinin belə hüceyrələrin terapiya məqsədli istifadə edilib-edilə bilməyəcəyini anlamaq üçün yardım təmin edəcəyi güman edilir.

"Hansı yeni perspektivlərin qarşımızda açıldığını təsəvvür etmək çətindir. Yeni metodika nəinki regenerativ tibbdə, həm də xərçəng müalicəsində istifadə edilə bilər", - Haruko Obokata deyir.

Qaynaq: Nature , Phys.org
daha ətraflı...

January 28, 2014

Plastik hüceyrə yaradıldı

Elm adamları ilk dəfə kimyəvi reaksiyalara girə bilən funksiyalı orqanelləri olan süni plastik eukariot (nüvəli) hüceyrə yaratmağa nail olublar. Bu uğurun polimer orqanizmlər yaratmaq yolunda atılmış böyük addım olduğu hesab edilir. Alimlərin təcrübəsi və nəticələr Angewandte Chemie jurnalının son buraxılışında dərc olundu.

Prokariot hüceyrələrdən fərqli olaraq membrana ilə əhatəyə alınan eukariot hüceyrələr genetik aparatı olan xüsusi orqanellərə sahib olurlar və bölünərək artırlar. Bu orqanellər davamlı olaraq mürəkkəb kimyəvi reaksiyalara girirlər.

İndiyəcən kimyəvi laboratoriyalarda belə bir effektivliyə çatmaq mümkün olmamışdı. Nijmegendə yerləşən Radboud Universitetindən (Hollandiya) olan alimlər polimerlərdən təşkil olunmuş plastik eukariot hüceyrə yaradaraq elm dünyasının vacib uğurlarından birinə imza atdılar.

"Həmkarlarımız əsasən biologiya üzrə işlər aparırlar, məsələn, yağ turşularından hüceyrələr yaratmağa çalışırlar. Bəlkə biz də gələcəkdə bununla məşğul olacağıq. Bizim yaxın hədəfimiz hüceyrənin özünü enerji ilə təmin etməyini təşkil etməkdir", - orqanellərin bərpa işi üzərində işləyən professor Jan van Hest deyir.

Təməl struktur kimi tədqiqatçılar su damcısını istifadə edərək onun ətrafında polimer hüceyrə qurdular. Əldə edilən hüceyrə təbii eukariot hüceyrələr kimi bölünmüş membranalara sahib idi. Süni canlı hüceyrə içərisində, eynən təbiətdə olduğu kimi fermentlərin iştirakı ilə mürəkkəb kimyəvi reaksiyalar baş verirdi. Fluoressens işıqlandırmanı istifadə edən van Hest və həmkarı Ruud Peters zəncir reaksiyasını göstərərək polimer hüceyrədə orqanellərin funksional olduğunu sübut etdilər.

"Biz, hüceyrə içərisindəki kimyəvi elementlərin orqanellərə olan hərəkətini ələ almağa çalışırıq. Əgər buna nail olsaq canlı hüceyrədə baş verən prosesləri anlamaqda dəyərli məlumatlara yiyələnəcəyik", - van Hest sözlərinə əlavə edir.

Qaynaq: ScienceDaily
daha ətraflı...

January 26, 2014

Miller-Urey təcrübəsi təkrarlandı

Ötən əsrin 50-ci illərinin ortalarında Stanley Miller və Harold Urey təcrübə keçirərək həyatın yaranması ilə əlaqəli abiogenez hipotezinin nə dərəcədə doğru olduğunu yoxlamağa çalışdılar və onu təsdiqləməyə nail oldular. Bu hipotezin əsası sovet bioloqu Aleksandr Oparin tərəfindən 1922-ci ildə qoyulmuşdu.

İndi isə amerikalı bioloqlar 20-ci əsrin ən məşhur təcrübələrindən biri - "Miller-Urey təcrübəsini" müvəffəqiyyətlə yenidən keçirməyə nail oldular və uzunmüddətli kimyəvi təkamül prosesi ərzində qeyri-orqanik birləşmələrdən ilkin bir neçə amin turşularından ibarət dəsti yarada bildilər. Tədqiqatla əlaqədar məqalə 21 yanvar 2014 tarixində JoVE jurnalında dərc edildi.

Atlantada yerləşən Georgia Texnoloji Universitetindən (ABŞ) olan Eric Parker və həmkarları iki məşhur biokimyaçı - Stanley Miller və Harold Urey'in yolu ilə gedib orqanik maddələrin Yerdəki təkamülünün əsas mərhələlərindən birini yenidən canlandırmağa çalışdılar.

Miller və Urey milyard illər əvvəl Yerdə hökm sürən şərtləri laboratuar mühitə qaytararaq su, ammiak, dəm qazı və metan kimi sadə birləşmələrdən amin turşularını yaratmağa çalışırdılar. Bunun üçün onlar həmin birləşmələrdən ibarət "ilkin şorbanı" qızdıraraq buxarını elektrodlu kolba içərisindən keçirdilər, ardından isə onu soyutdular. Bir qədər sonra bu "siropda" amin turşuları meydana gəlməyə başladı.

Növbəti illərdə elm adamları dəfələrlə bu təcrübəni təkrarlamaqdan çəkinmədilər, amma istifadə etdikləri prosedurlar olduqca qəliz idi və nəticələri dəqiq bildirmək mümkün olmurdu. Son təcrübəyə imza atan amerikalı alimlər isə hazırladıqları məqalədə təcrübəni tam öyrənib asanlaşdırdıqlarını və onu izah edən bir videorolik hazırladıqlarını qeyd edirlər.

"Aldığımız nəticələr göstərir ki, canlılığın təməli olan amin turşuları qədim Yerdə mövcud olan şərtlərdə formalaşa bilər. Miller bu təcrübənin təkrarlanmasını istəmirdi, çünki təcrübədə partlayış baş verə bilərdi. Onun metodikasının izahını oxusanız təcrübənin necə keçirilə biləcəyini anlamazsınız. Bu səbəbdən biz maraqlanan həmkarlarımız üçün təcrübənin təhlükəsiz metodikasını hazırladıq", - Parker qeyd edir.

Qaynaq: ScienceDaily , JoVE
daha ətraflı...

January 21, 2014

Kometlər "amin turşusu fabrikləri" ola bilər

Kometlərin qədim Yer səthi ilə toqquşması nəticəsində kifayət qədər enerji istehsal oluna və böyük miqdarda amin turşularının formalaşması üçün primitiv karbohidrogen, ammiak, kükürd və həyatın digər "təməl elementləri" Yerə düşmüş ola bilərdi. Londonda yerləşən İmperial Kollecdən olan alimlər laboratoriyada süni Yerlə "mini-kometləri" toqquşdurduqdan sonra belə qənaətə gəldilər. Tədqiqatla əlaqədar məqalə 15 sentyabr 2013 tarixində Nature Geoscience jurnalında dərc edildi.

"Apardığımız iş göstərir ki, həyatın təməl elementləri Günəş sistemi daxilində olduğu kimi, onun sərhədlərindən kənarda da yığıla bilər. Problem bundan ibarətdir ki, həmin təməl elementlər yalnız müəyyən şərtlərdə birləşir. Xoşbəxtlikdən, belə proseslərin baş verə biləcəyi yerlərin siyahısını genişlətməyə nail olduq və Yerdə həyatın yaranması ilə əlaqədar daha bir çatışmayan hissəni tapdıq", - İmperial Kollecdən (Böyük Britaniya) olan Zita Martins qeyd edir.

Martins və həmkarları laboratuar şəraitdə "mini-kometlərin" süni Yer səthi ilə toqquşmasının nəticələrini təhlil etdilər. Kometlərin rolunda buz qarışığı, CO2, sadə karbohidrogenlər, ammiak və digər birləşmələrdən ibarət kiçik şar çıxış edirdi. Bu şar qaz topununun çəlləyinə bağlanmışdı. Topdan süni Yerə atılan polad güllənin sürəti kometin Yerə yaxınlaşdıqda yığdığı sürəti xatırladırdı.

Topdan atəş açdıqdan və güllənin süni Yerlə toqquşmasından sonra planetoloqlar şarın qırıntılarının və səthin tərkibini araşdırmağa başladılar. Nəticədə məlum oldu ki, hətta aşağı sürətlə hərəkət edən obyektin toqquşmasından sonra buz əriyə və kometdəki orqanikanın böyük miqdarı alanin, qlisin, norvalin, izovalin və alfa amin yağ turşusu kimi sadə amin turşularına çevrilə bilər.

"Bu təcrübə bizə su və karbondioksid kimi sadə molekul qarışıqlarından daha mürəkkəb qarışıqlara - amin turşularına keçidin necə baş verə biləcəyinin sadə mexanizmini göstərdi. Bu, həyatın yaranmasının ilk addımıdır. Bundan başqa biz hələ növbəti mərhələnin necə baş verdiyini - amin turşularından zülal və digər mürəkkəb molekullara keçidi anlamalıyıq", - Kent Universitetindən olan Mark Price deyir.

Qaynaq: Nature Geoscience , Nature World News
daha ətraflı...

December 13, 2013

Yupiterin peyki Europada su fışqırdı

Hubble Kosmik Teleskopu Yupiterin peyki Europa'nın səthində kosmosa böyük miqdarda su fışqırtmasına səbəb olan qeyzerlər olduğunu təsbit etdi. Yupiterin cazibə qüvvəsi ilə süngər kimi sıxışan və su fışqıran qeyzerlərin çıxardığı su buxarı 200 km hündürlüyə çatır.

Astronomlar qaz nəhəngi Yupiterin peyki Europa'da isti su qaynaqlarının izinə rast gəldi. Hubble teleskopu peykin səthində tapdığı və kosmos boşluğuna su fışqırdan iki qeyzerin fotoşəkillərini çəkdi. Fontan kimi fışqıran su buxarının hündürlüyü təxminən 20 Everest boydadır.  Alimlər Europa'nın geofiziki fəaliyyətinin həyat ehtimalını da gücləndirdiyini qeyd etdilər.

Science jurnalında dərc olunan tədqiqatda iştirak edən ABŞ-ın Southwest Tədqiqat İnstitutundan olan Lorenz Roth deyir:


"Həyəcan verici bir kəşfə imza atdıq. Aldığımız nəticələr gözlədiyimizdən daha həll edicidir."


Günəş sistemində kosmosa su fışqırtdığı müşahidə edilən yeganə səma cismi Europa deyil. Bundan əvvəl Saturnun cazibə qüvvəsi səbəbiylə, səthi cizgilərlə örtülü olan Encedalus peykinin də cənub qütb bölgəsindən su fışqırtdığı təsdiq edilmişdi.

Planetlər və peykləri aralarındakı cazibə qüvvəsinin təsiri hər iki cismlərdə də qarşılıqlı olaraq görülür. Ayın təsiri Yerdəki bəzi hadisələrə səbəb olur, Saturnun cazibə qüvvəsi isə kiçik peykinin səthində çatları meydana gətirir.


Elm adamları əldə edilən son tapıntıların ardından Europa'ya dair tədqiqatların artırılmasını planlaşdırır. Səthi cəmi 65 milyon il yaşında olan Europa təxminən 4,6 milyard il yaşındakı Günəş sisteminin ən gənc cismlərindən biridir. Hubble'ın tapdığı su buxarı ilk dəfə 1977-ci ildə Europa'nın yanından keçən Voyager kosmik aparatı tərəfindən aşkar edilmiş, amma tam təsdiq edilməmişdi. Galileo kosmik aparatı 1989-cu ildə yenə su buxarına oxşar bir görüntü qeydə almışdı, amma görüntünün rəqəmsal səhvdən qaynaqlandığı sonralar məlum olmuşdu.

Amerika Geofizika Birliyinin yeni bir təcrübəsi sayəsində Europa'nın səthində orqanik maddə məzmunu zəngin olan gil tapıldı. Alimlər hesab edirlər ki, asteroid və meteorlar tərəfindən gətirilmiş bu gillər əgər Europa'nın buzlaq təbəqəsi altındakı dənizə çatsa, qida dəyəri yüksək olan mühitdə həyatın meydana gəlməsi üçün qatqı təmin edilə bilər. NASA Reaktiv İtələmə Gücü Laboratoriyasından olan Robert Pappalardo deyir:


"Europa'da bu gün həyatın mövcud olub yoxsa ola bilməyəcəyini araşdırırıq. Bunun üçün daha çox müşahidələrə ehtiyac var."


Qaynaq: Sciencemag , Nature
daha ətraflı...

December 9, 2013

Qədim Mars gölləri həyatı tam dəstəkləyirdi

Marsoxod Curiosity'nin Marsda yerləşən Gale kraterinin hovuzundaki çöküntülərin kimyəvi tərkibindən aldığı nəticələrlə, alimlər Qırmızı planetin qədim şirin göllərinin həyatın yaranması və inkişaf etməsi üçün əlverişli olduğunu təsdiq etdilər. Araşdırmanın nəticələri 9 dekabr 2013 tarixində Science jurnalında dərc edildi.

London İmperial Kollecindən olan Sanjeev Gupta deyir:


"Milyard illər əvvəl bu gölün sakit sularında mineral zənginliklərin enerjiyə çevrilməsi sayəsində həyatın mövcud ola bilməsi bizi çox heyrətləndirir. Curiosity missiyasının bir sonraki mərhələsində kraterin kənarlarındaki çöküntülərin tərkibi və strukturunu araşdıracağıq, bu da suallarımıza cavabları təmin edəcək - Qırmızı planetdə həyat var idi?"


Gupta və həmkarları marsoxodun qazandırdığı məlumatlarla kraterin alimlər tərəfindən "Yellowknife körfəzi" adlandırılmış hissəsi barədə yekun nəticələrə gəldilər. Curiosity robotu bu əraziyə ötən ilin dekabrında çatmışdı və apardığı tədqiqatlar nəticəsində krater üzərində suyun mövcudluğunu təsdiq etmişdi.

Məqalənin müəllifləri məlumatları dəfələrlə analiz edərək çöküntü və qayalar sayəsində qədim Mars göllərinin şərtlərini qiymətləndirməyə çalışdılar. Onlar, xüsusilə göllərin temperaturunu, kimyəvi tərkibini və həyata "əlverişliliyini" öyrənməyə nail oldular.

Belə ki, bu göl neytral və az qələvi pH isti suları ilə dolu idi, ki bu da həyatın qədim Marsda formalaşması və inkişafı üçün şəraitin mövcud olduğunu təqdim edir. Çöküntülərin tərkibinə əsasən bu göllərdə, Yerdəki bakteriyaların enerji almaq üçün istifadə etdikləri hidrogen sulfid, kükürd oksidləri, hidrogen və digər maddələr kafi miqdarda mövcud idi. Tədqiqatçıların dediyinə görə, bu faktlar qədim Marsda həyatın yaranması və inkişaf etməsi üçün lazımlı olan bütün şərtlərin dəqiq şəkildə varlığını gözümüz qarşısına qoyur. İndiyəcən bu mövzuda dəlillərə bu qədər çox yaxınlaşmadıqlarını bildirən alimlər, tədqiqatların hələ davam edəcəyini də gizlətmədilər.

Qaynaq: Sciencemag , ScienceDaily
daha ətraflı...

December 8, 2013

"Niyə əslində həyat mövcud deyil"

Hələ qədim yunan filosofları həyata müəyyən izahlar verməyə çalışırdılar. Aristotel hesab edirdi ki, cansızlıqdan fərqli olaraq canlılıq ruha malikdir, ruh da 3 növə bölünməlidir: bitkilərin ruhu, heyvanların ruhu və insanlarda olan rasional ruh.

Ferris Jabr

Uşaq vaxtlarımdan canlı varlıqlar məndə marağa və heyranlığa səbəb olurdu. Uşaqlığımı Kaliforniyanın şimalinda keçirmişdim. Dostlarımla, çiçəkləri tozlandıran arıları izləyirdik, onları paketlərə salıb obsidian gözlərini və qızılı tüklərini daha yaxşı seyr etdikdən sonra gündəlik işlərini görmələri üçün azadlığa buraxırdıq. Bəzən kolluqlardan oxlar və yay hazırlayırdım; simləri eyni kolluğun qabıqlarından düzəldirdim, yarpaqlar ilə isə oxları stabilləşdirirdim. Ailəmlə dənizkənarına səyahət edərkən dərhal krab və buğumayaqlıları kəşf etməyə başlayırdım. Və çox dəqiq xatırlayıram, aşağı siniflərdə oxuyarkən Santa-Krusda yerləşən evkalipt oyuğuna yollanırdıq, orada danaid kəpənəkləri ilə qarşılaşdıqda isə dinc almaq üçün dayanırdıq. Onlar qurumuş yarpaqları xatırladan qanadları ilə ağac budaqlarından tutunurdular. Anidən kəpənəklərdən biri tərpənirdi və onun qanadlarının iç hissəsinin narıncı rəngdə olduğu məlum olurdu.


Bu anlar, həmçinin Devid Attenboronun filmləri planetin canlılığına olan marağımı artırdı. Kiçik qardaşım, ona hədiyyə edilmiş K'nex konstruktoru ilə məşğul olarkən, mən bizim pişiyimizin necə hazırlandığını dərk etməyə çalışırdım. O, dünyanı necə görürdü? Niyə mırıldayırdı? Caynaqları, tükləri nədən hazırlanmışdı? Yeni İl üçün heyvanlar ensiklopediyası xahiş etmişdim. Küknar ağacının altında oturub saatlarla, mənim ölçümün yarısı qədər olan kitabı oxuyurdum. Bu səbəbdən qazancımı təbiət və elm haqqında hazırladığım məqalələrlə almağım təəccüblü deyil.

Lakin bir qədər əvvəl məndə dünyaya yeni baxış bucağından baxmağıma səbəb olan fikirlər formalaşdı. Məsələ burasındadır ki, insanlar həyatın nə olduğunu müəyyən etmə işi üzərində çalışa-çalışa onun nə olduğunu dəqiq olaraq hələ də izah edə bilmirlər. Hətta alimlərin də bu gün həyata verə biləcəkləri səlis açıqlamaları yoxdur. Bu problem üzərində düşünməyə başladıqda, qardaşımın necə konstruktoru ilə oynadığı və mənim necə pişik üzərində baş sındırdığım gözümün qarşısına gəldi. Niyə bizə elə gəlir ki, konstruktor cansız, pişiksə canlıdır? Məgər nəticədə hər ikisi də "maşınlar" deyildirmi? Pişik - sözsüz ki, konstruktorun qətiyyən təkrar edə bilməyəcəyi inanılmaz hərəkətlərə qadir olan daha mürəkkəb mexanizmdir. Amma təməl səviyyədə cansız mexanizmlə canlı orqanizm arasında fərq nədir? Məgər insanlar, krablar, pişiklər və digər orqanizmlər bir kateqoriyaya, konstruktorlar, kompyuterlər, ulduzlar və qayalar isə digər bir kateqoriyaya daxildir? Mənim gəldiyim nəticə budur: Xeyr. Bundan əlavə, həyatın əslində mövcud olmadığı qənaətinə gəldim.

İcazənizlə, izah edim.

Həyata təyin edici izahlar vermək arzusunda olanlar hələ qədim dövrlərdə yaşayırdılar. Aristotel canlılıqla cansızlığın təməl fərqinin "ruh" olduğuna inanırdı. Ondan sonralar Qalen canlılığın mürəkkəb orqan quruluşundan ibarət olduğunu və yenə də ruhla doyuzdurulduğunu hesab edirdi. 17-ci əsrdə alman həkimi və kimyaçısı olmuş Qeorq Ernst Ştal və digər alimlər canlılığı cansızlıqdan ayıran bir qeyri-maddi elementin mövcud olduğunu və cansızlarla canlıların fərqli prinsipləri olduğunu irəli sürdülər. Bundan başqa, orqanik maddələrin qeyri-orqanik maddələrdən sintez oluna bilməyəciyini iddia etdilər. Ammma yeni tədqiqatlarla onların fərziyyəsinin nə dərəcədə dayanıqsız olduğu məlum oldu: qeyri-orqanik maddələr nəinki laboratuar şəraitlərdə, hətta laboratoriyadankənar mühitlərdə də orqanik maddələrə çevrilə bilirdi.

Digər alimlərsə, canlılara naməlum qeyri-maddi qüvvə qoşmaqdan əlavə, onlarla cansızları fərqləndirəcək fiziki xarakteristikaların axtarışına başladılar. Bu gün canlılara xas olan xüsusiyyətlərin bunlar olduğu hesab edilir: mürəkkəb struktur (fərqli hüceyrələrdən ibarət quruluş), inkişaf (görünüşün və ölçünün dəyişilməsi), homeostaz (daxili tarazlığı və biofizioloji funksiyaları qoruma), maddələr mübadiləsi (yaşlanmağın yavaşlaması və inkişaf üçün enerji istifadəsi), qıcıqlandırıcı reaksiyalar (davranışın işıq, temperatur və kimyəvi maddələrə reaksiyayla dəyişilməsi), artım (vegetativ artım və cütləşmə ilə genetik informasiyanın bir nəsildən digər nəslə ötürülməsi) və təkamül (zamanla populyasiyaların genetik xarakteristikalarının dəyişikliyə uğraması).


Bu siyahıların məntiqini təkzib etmək olduqca asandır. İndiyəcən heç kimə canlılığın və ya cansızlığın xüsusi fiziki xüsusiyyətlərinin dəqiq siyahısını yaratmaq qismət olmayıb. Hər zaman istisnalar olur. İnsanların əksəriyyəti kristalların cansız olduğunu düşünür, amma onlar yüksək səviyyədə təşkil olunmuşdurlar, həmçinin inkişaf edə bilirlər. Eynən bakteriyalar və xərçənglər də qəflət yuxusuna daldıqda orqanizmlərinin inkişafı dayanır, maddələr mübadiləsi baş vermir və ümumiyyətlə dəyişilmirlər, amma buna görə onları cansız adlandırmaq doğru olmazdı.

Təklif olunan bütün həyat xarakteristikaları belə çətin vəziyyətə düşürlər. Ətraf aləmə reaksiya təkcə canlılara xas deyil. Bu işi uğurlu şəkildə yerinə yetirən cansız hesab etdiyimiz maşınlar hazırlamışıq. Hətta artım belə canlılığın xüsusiyyəti hesab edilməməlidir. Tənha heyvan təbiətdə heç vaxt arta bilməz. O zaman belə çıxır ki iki əks cinsdən olan, genetik informasiyalarını növbəti nəslə ötürən pişiklər canlıdır, amma tək olduğu üçün arta bilməyən pişik cansız?! Turritopsis nutricula meduzasını xatırlayın, hansı ki yetkin formasından davamlı olaraq "uşaqlıq" mərhələsinə keçid ala bilir. Bu canlı nəsil artırmır, vegetativ yolla nəsillər təmin etmir və ənənəvi obrazla yaşlanmır - amma insanların yenə də əksəriyyəti qəbul edəcək ki, meduza canlıdır.

Bəs təkamül? DNT və RNT molekullarında dəyişilmiş informasiyanı saxlama bacarığına malik olmaq və onları gələcək nəsillərə ötürə bilmək - yenə də yalnız canlılara xas deyil. Son illərdə alimlər təkamül üzərində dayanıb, məhz bu xüsusiyyətin canlılıqla cansızlığı ayırd etməyimizə yardım edəcəyini deyirdilər. 1990-cı illərin əvvəllərində Skripps Elm-Tədqiqat İnstitutundan olan Cerald Coys, NASA-nın Yerdənkənar mühitin biologiyası proqramına başçılıq edən Con Rammelin konsultativ qrupunda yer alırdı. Digər planetlərdə həyat axtarışının optimal üsulları haqda diskussiyalarda həmkarları ilə birlikdə Coys hələ də olduqca populyar olan canlılıq tərifini irəli sürdü: "Darvinin təkamülünə qadir olan azad sistem". Aydın, qısa və əhatəli müəyyənləşdirmədir. Amma praktikada da işləyir?

İndi gəlin həyatın müəyyənləşdirilməsi axtarışlarını çətinləşdirən viruslara göz gəzdirək. Viruslar əslində zülal örtüyünə bükülmüş DNT və RNT saplarıdır. Hüceyrələri yoxdur, maddələr mübadiləsinə sahib deyillər, lakin genləri mövcuddur və inkişaf edə bilirlər. Coysun dediyinə görə "azad sistem", Darvinin təkamülü üçün zəruri olan orqanizmin bütün informasiyaya sahib olması xüsusiyyətidir. O, virusların bu müəyyənləşdirməyə uyğun olmadığını qeyd edir. Axı virus, özünüistehsal üçün hüceyrəyə nüfuz edib onu işğal etməlidir. Bu yaxınlarda alınan intervyuda Coys deyirdi: "Virus genomu yalnız sahibi olduğu hüceyrə daxilində inkişaf edə bilər."


Yaxşıca düşündükdə NASA-nın bu müəyyənləşdirməsinin heç də digərlərindən üstün olmadığını görmək olar: bu da virusların anlaşılmaz tərifindən ibarətdir. Çoxlarının iyrənc, buna baxmayaraq canlı hesab etdiyi, insanın bağırsağında yaşayan parazit qurd genetik informasiyanın artımı üçün lazımlı olan hər şeyə sahibdir. Amma qurd insanın bağırsağındaki hüceyrə və molekullar olmadan arta, onlardan enerji almadan da varlığını davam etdirə bilməz. Eynən virus da genetik informasiyayla artmaq üçün lazımlı olanlara sahibdir, amma onda hüceyrə mexanizmi yoxdur. Qurdun vəziyyəti ilə virusun vəziyyəti arasında radikal fərqlər olduğu arqumenti olduqca zəifdir. Qurd da, virus da yalnız öz "sahibinin" içində arta bilirlər. Əslində virus qurddan daha effektiv şəkildə inkişaf edir. Virus dərhal işə başlayır və böyük ölçülərdə nəsil artırmaq üçün yalnız hüceyrə nüvəsi içərisindəki bir neçə zülala ehtiyac duyur. Parazit qurd üçünsə artmaqda başqa heyvanın bütöv orqanına ehtiyac var, üstəlik bu işi belə hər zaman yerinə yetirməyə nail ola bilmir, çünki yumurtaqoyma dövrünə qədər sağ qala bilməsi o qədər də asan deyil. Yəni, əgər NASA-nın ümumiləşdirməsi əsasında virusları canlılar kateqoriyasından kənar qoysaq, onda gərək o kateqoriyadan qurdları, göbələkləri və bəzi bitkiləri də çıxarmalı olaq.

Darvinin təkamülü əsasında düşünülmüş "azad sistem" kateqoriyasına hazırladığımız bir çox kompyuterlər də daxil ola bilər. Misalçün, genetik alqoritmlər məsələnin optimal həlli üçün təbii seçməni təqlid edirlər. Bunlar əlamətləri və xüsusiyyətləri kodlaşdırırlar, təkmilləşirlər, bərpa işi uğrunda mübarizə aparırlar və informasiya ötürürlər.

Mən deyərdim ki, Coysun laboratoriyası NASA tərəfindən irəli sürülən həyat tərifi işinə son zərbəni qoydu. O, bir çox digər alimlərlə birlikdə həyatın mənşəyi mövzusunda "RNT Dünyası" nəzəriyyəsinə üstünlük verir. Bütün planetdə həyat DNT və RNT-dən asılıdır. Müasir canlı orqanizmlərdə DNT, birlikdə hüceyrəni meydana gətirən zülalların və molekulyar mexanizmlərin yaranması üçün informasiya saxlayır. Əvvəllər alimlər hesab edirdilər ki, hüceyrə strukturunun formalaşması üçün yalnız enzim zülalları kimyəvi reaksiyada katalizator roluna malik ola bilər. Lakin 1980-ci illərdə Tomas Çex və Sidney Altman kəşf etdilər ki, müxtəlif enzim zülalları ilə bağlı olaraq bir çox RNT enzim tipləri (və ya ribozimlər) DNT-yə kodlaşdırılmış informasiyanı sayırlar və addımlarla hüceyrənin fərqli bölgələrini qururlar. "RNT Dünyası" hipotezinə görə planetimizdə ilkin orqanizmlər bu işləri DNT-yə ehtiyac duymadan, genetik informasiyanın RNT-də saxlanılması yolu ilə yerinə yetirirdilər.

Bu necə baş verə bilərdi? Belə: təxminən 4 milyard il əvvəl ilkin Yer bulyonundaki, DNT ilə RNT-nin quruluş daşı hesab edilən azad nukleotidlər birləşərək davamlı daha qəliz və daha uzun reaksiyalara səbəb olurdular və zamanla, özlərini kopiyalamaq üçün kifayət qədər böyük və qəliz olan ribozimləri yaratmış oldular. Beləcə onlar özünüistehsal mövzusunda uğursuz olan RNT-lərlə müqayisədə sağ qalmada daha üstünlüklü oldular. Bu ilk enzimlər, ilkin hüceyrəni formalaşdıran membranaları örtüklərlə sarırdılar. Ribozimlər həm daha çox RNT istehsal edirdilər, həm də nukleotidləri zəncirvari olaraq DNT-yə birləşdirirdilər. Nukleotidlər həmçinin spontan olaraq DNT formalaşdıra bilirdilər. Elə ya belə, axır əvvəl DNT informasiyanı qoruyan molekul olaraq RNT-ni əvəz etməli oldu, çünki daha stabil idi. Zülallarsa katalizator rolunu oynadılar. Amma müasir orqanizmlərin hüceyrələrində hələ də ilkin RNT dünyası qalıqlarına rast gəlinir. RNT və zülal dəstini təmsil edən ribosomlar məhz ribozimlərdir. Həmçinin, RNT-ni əsas genetik material kimi istifadə edən bir virus qrupu da mövcuddur.

"RNT Dünyası"nı test etmək üçün Coys və digər alimlər, bir vaxtlar Yerin ilkin şorbasında olmuş bu cür özünüistehsal bacarığı olan ribozimləri yaratmağa çalışdılar. 2000-ci illərin ortalarında Coys və Treysi Linkoln laboratuar şərtlərdə milyard illər əvvəl rəqabət aparmış qədim RNT-lərə oxşar olan trilyon qədər təsadüfi və əlaqəsiz RNT ardıcıllıqları yaratdılar. Bundan başqa onlar iki digər RNT hissəsini birləşdirən izolə edilmiş ardıcıllıqları yaratmış oldular. Bu ardıcıllıqları bir-birinə qarşı qoyaraq, cüt zamanla, bir-birini sonsuzluğa qədər təşkil edə biləcək iki ribozim istehsal etdi, amma ribozimlərin yetərli qədər nukleotid almaları da zəruri idi. Bu lüt RNT molekulları təkcə özünüistehsala deyil, həm də mutasiyaya uğrama və təkamülləşməyə qadir idi.

Coys deyir: "Onlar həyatın müəyyənləşdirilməsi işinə uyğundurlar. Bu, Darvinin azad sistem nəzəriyyəsidir." Amma ribozimlərin həqiqətən də canlı olduqlarını təsdiq edə bilmir. Doktor Frankenşteynə çevrilməmək üçün, Coys, yaratdıqlarının necə yeni xüsusiyyətlər qazanmasını müşahidə etmək istəyir. Deyir: "Hesab edirəm ki, burada çatışmayan keçid ribozimlərin yaradıcı olmalı, yeni qərarlar verməli olduğundan ibarətdir."

Mənsə hesab edirəm ki, Coys ribozimlərə lazımlı olanı vermir. Təkamül - zamanla baş verən genlərin dəyişilməsidir. Təkamül fəaliyyətini müşahidə etmək üçün donuzların qanad qazanmasını, RNT-nin əlifba hərflərinə yığılmasını gözləməyə ehtiyac yoxdur. 6000-10000 il əvvəl meydana gəlmiş mavi göz rəngi sadəcə iris piqmentinin fərqli bir növüdür. Eynən ilk lələkli dinozavrlar kimi. Əgər biz həyat müəyyənləşdirilməsini Darvinin azad sisteminə uyğun olaraq irəli sürsək, onda ribozimləri də, virusları da işin içinə qatmalı olacağıq.

Niyə həyata bir tərif vermək bu qədər çətindir? Niyə alimlər uzun illərdir canlılığı digər kateqoriya - cansızlıqdan ayırd edə bilən konkret fiziki xüsusiyyət və ya əlamətləri tapa bilmirlər? Çünki bu əlamətlər onsuz da mövcud deyil. Həyat - bizim uydurduğumuz bir anlayışdır. Ən təməl səviyyədə mövcud olan bütün materiyalar - təşkil olunmuş atomlar toplusu və onların tərkib hissələridir. Bu, elementar hidrogen atomu və kompleks beynin daxil olduğu inanılmaz dərəcədə mürəkkəb topludur. Həyata bir tərif vermə cəhdlərimiz, mövcud materiyaları, onların mürəkkəblik səviyyələrinə görə ikiyə bölməyimizə səbəb oldu. Əslində bu fərqlər yalnız bizim beynimizdədir. Elə bir hadisə yoxdur ki, onun astanasında atomlar anidən canlana bilsinlər; canlılıqla cansızlıq arasında heç bir ciddi fərq yoxdur, Frankenşteynin qığılcımı mövcud deyil. Bu səbəbdən biz həyata tərif verə bilməyəcəyik, çünki həyatda tərif veriləsi bir şey yoxdur.

Bu ideyalarımı telefonda Coysa dedikdə, onun güləcəyini və absurd adlandıracağını gözləyirdim. Nə də olsa o, NASA-ya həyatın müəyyənləşdirilməsi işində yardım etmişdi. Lakin Coys həyatın yalnız anlayış və ya ideya olduğu arqumentimi "ideal" olaraq qiymətləndirdi. O, həyata tərif verməyin müəyyən mənada zaman itkisi olduğu fikri ilə razıdır. Müəyyənləşdirmə yalnız işdə ünsiyyət rahatlığı üçün istifadə edilə bilər. "Biz NASA-ya Yerdənkənar həyat axtarışları üçün yardım edirdik. Ona tərif vermədən hər abzasda həyat sözünü istifadə edə bilməzdik." - Coys deyir.

Həyatı bir anlayış və ya ideya kimi qəbul edərək, biz onu öz möhtəşəmliyindən qətiyyən uzaqlaşdırmırıq. Bu, canlılar və cansızlar arasındaki maddi fərqlərin yoxluğundan qaynaqlanmır. Çox güman ki heç vaxt canlılıq və cansızlıq anlayışlarına tərif verə bilməyəcəyik, çünki bunlar əslində fəaliyyət deyil, eləcə anlayışlardır. Canlı təbiətin hər şeyi uşaqlıqda məni heyrətləndirirdi, hətta mənim yeni həyat dərkimlə indi də heyrətləndirir. Düşünürəm ki, canlı adlandırdığımız obyektlər əslində onlara xas olan hər hansı əlamətlərin cəmi deyil; onları, bizim onlar haqda təsəvvürlərimiz, onlara sevgimiz, əgər səmimi olaraq desəm, təkəbbürümüz və özümüzdən razı olduğumuz birləşdirir.


İlk öncə, biz Yerdəki hər şeyi iki qrupa böldük: canlı və cansıza, üstəlik hansını daha üstün gördüyümüz sirr deyildi. Daha sonra, biz yalnız özümüzü üstün qrupa aid etməklə kifayətlənmədik, biz həm də təkid etdik ki, digər obyektləri bizimlə müqayisə edərək qiymətləndirmək lazımdır. Bu obyekt nə qədər bizə yaxındırsa, nə qədər çox danışırsa, nə qədər çox hərəkət edirsə, hiss edirsə, düşünürsə, bir o qədər canlıdır.

Sözün düzünü desəm, canlılıq adlandırdığımız şey, cansızlıqdan ayrı və ya onsuz mümkün deyil. Əgər biz planetimizin fundamental mahiyyətinə baxa bilsəydik, onun strukturlarını hər səviyyədə, mikroskopik və makroskopik olaraq, eyni zamanda anlaya bilsəydik, dünyanı bir növ saysız qum dənəsi toplusu kimi, nəhəng titrək atom sahəsi olaraq görərdik. İnsan dənizkənarında minlərlə qum dənəsindən qum qalaları, meduzalar və təsəvvür edə biləcəyi hər hansı başqa bir şeyi hazırlaya bilər. Eynən bu cür, bizim planetdəki hər şeyin ibarət olduğu saysız atomlar davamlı olaraq birləşirlər, dağılırlar və dəyişgən materiya kaleydoskopunu yaradırlar. Bu hissələrin müəyyən qədəri dağlar, okeanlar, buludlar olur, digərləri isə ağaclar, balıqlar və quşları meydana gətirir. Bəziləri nisbətən dəyişilməz halda qalır, digərləri isə inanılmaz sürətlə dəyişir və quruluşlarını mürəkkəbləşdirir. Bir şeydən K'nex konstruktoru meydana gəlir, başqa bir şeydənsə pişik.

Qaynaq: Scientific American
daha ətraflı...
 
Copyright © 2014 Həyatın Təkamülü • All Rights Reserved.
Distributed By MyBloggerThemes | Design By Templateure
back to top