Təkamülün 16 Əsas Qanunu

1) Bir canlının fenotipi (fiziki olaraq müşahidə edilə bilən əlamətləri), genotipindən (orqanizmdəki bütün genlərin məcmusu) fərqlidir. Fərdlər arasındakı fenotipik fərqliliklərin bir qismi genetik fərqliliklərdən, digər qismi isə ekoloji təsirlərdən irəli gəlir.

2) Bir fərdin fenotipinə təsir edən ekoloji amillər, onun övladlarına keçəcək genlərə təsir edə bilməz. Başqa sözlə, sonradan qazanılan əlamətlər gələcək nəsillərə ötürülmür. Bu səbəbdən Lamarkçı təkamül düşüncəsi doğru deyil.

3) İrsi variasiyalar gen adı verilən hissəciklərdən qaynaqlanır. Genlər, bir fərddən digərinə köçürülsə belə öz varlıqlarını qoruyur və digər genlərlə qarışmır. Başqa sözlə, Qarışma Hipotezi səhv, Hissəcikli İrsiyyət Nəzəriyyəsi keçərlidir. Bu vəziyyət, həm aşkar şəkildə fərqləndirilə bilən xüsusiyyətlər üçün (qəhvəyi və ya sarı saç kimi), həm də daim dəyişən xüsusiyyətlər üçün (boy uzunluğu, piqment paylanması kimi) etibarlıdır. Genetik müxtəliflik (variasiya) ümumiyyətlə bir çox genin bir xüsusiyyətə az miqdarda təsir etməsi nəticəsində meydana gəlir və dəyişir. Buna çoxgenli irsiyyət deyilir.

4) Genlər mutasiyaya uğrayaraq dəyişə bilirlər. Bu mutasiya nisbəti ümumiyyətlə olduqca aşağıdır. Ancaq meydana gəldikləri zaman, genlərin allel deyilən alternativ formalarını yaradırlar. Bu cür mutasiyaların fenotipik təsiri, ayırd edilə bilməz səviyyədən möhtəşəm dərəcədə aşkar səviyyəyə qədər dəyişkənlik göstərə bilir. Bu variasiyaların təsiri, fərqli gen bölgələrindəki (lokus) genlərin rekombinasiya nəticəsində bir-birinə qarışması ilə arta bilər.

5) Təkamül - populyasiyalar səviyyəsində olan dəyişmədir. Ən fundamental səviyyədə, bir populyasiya içərisində müəyyən bir genotipə sahib fərdlərin bu populyasiya içərisində olma sıxlığının (tezliyinin) dəyişməsini əhatə edir. Populyasiya içərisindəki bir genotip, bir başqasını, nəsillər ərzində, mərhələli olaraq işğal edib yox edə bilir. Bu cür yerdəyişmə mütləq şəkildə bütün populyasiya daxilində olmaq məcburiyyətində deyil, bəzi lokal bölgə və populyasiyalarda da meydana gələ bilər.

6) Mutasiyaların meydana gəlmə tezliyi, onların bir populyasiya içərisində kafi miqdarda dəyişmə yarada bilməsi üçün çox aşağıdır. Bunun yerinə populyasiya daxili genotip dəyişmələri iki əsas mexanizm nəticəsində meydana gəlir: gen nisbətlərindəki təsadüfi dəyişmələr (genetik sürüklənmə) və həyatda qalma ilə çoxalma müvəffəqiyyətinə bağlı olan, təsadüfi olmayan dəyişmələr (təbii və cinsi seçmə). Təbii seçmə və genetik sürüklənmə bir populyasiyaya eyni anda, fərqli şiddətlərdə təsir edə bilər.

7) Təbii seçmənin cüzi varlığı belə, müəyyən müddət ərzində böyük dəyişikliklər yarada bilər. Təbii seçmə, növlər arasındakı həm kiçik, həm də böyük dəyişmələrin əsas səbəbidir. Bundan başqa, yeni xüsusiyyətlərin ən bəsit səviyyədə ortaya çıxmasını və yayılmasını təmin edən mexanizmdir. Bu xüsusiyyətlərin adaptasiyalarının nə şəkildə olacağı da, təbii seçmə tərəfindən təyin olunur.

8) Təbii seçmə bir populyasiyanı tam fərqli formaya sala bilər. Bu, müəyyən allellərin tezliyinin artması və ya azalması nəticəsində baş verir. Rekombinasiya (məsələn: krossinqover) isə bu genlərin təsir şiddətləri və sahələrini dəyişdirir; bir xüsusiyyətə təsir edən genlər tam fərqli kombinasiyalarda ortaya çıxır və beləliklə yeni fenotiplər meydana çıxır.

9) Mutasiyalar təbiətdəki populyasiyalarda zaman ərzində yığılır. Beləliklə, bu populyasiyalarda genetik variasiyalar meydana gəlir. Bu variasiyalar, xüsusilə ətraf mühit də sürətlə dəyişirsə, müdhiş bir sürətlə təkamülləşə bilirlər.

10) Fərqli coğrafi bölgələrdə olan növlərin populyasiyalarının xarakterləri genetik məzmunda bir-birindən fərqlidir. Bu fərqliliklər ümumiyyətlə ekoloji adaptasiya səbəbi ilə meydana gəlir və dolayısı ilə, təbii seçmənin bir məhsuludur.

11) Fərqli növlər və eyni növün fərqli populyasiyaları arasındakı fərqliliklər ümumiyyətlə birdən artıq və çox sayda gendə meydana gələn dəyişmələrin bir nəticəsidir. Bunların hər birindəki dəyişmələr kiçik fenotipik dəyişmələr yaradırlar; lakin ümumi təsirləri böyük olur. Belə bir prosesin var olduğu həqiqəti, növlər arası fərqliləşmənin kiçik addımların yığılması ilə meydana gəldiyi fərziyyəsini dəstəkləməkdədir.

12) Növlər yalnız fenotipik fərqliliklərə əsasən təyin oluna bilməz. Hətta, bir-birindən fərqli olan və bir-biri cütləşə bilən orqanizmlərin özlərinə xas gen hovuzları vardır. Bu hovuzlar, növlərin öz aralarında aktiv və ya potensial olaraq paylaşa bildikləri və digər populyasiyalarla paylaşa bilmədikləri gen populyasiyaları olaraq təyin oluna bilər.

13) Növləşmə, bir ortaq əcdaddan iki və ya daha çox sayda növün təkamülləşməsi hadisəsidir. Növləşmə ümumiyyətlə coğrafi olaraq bir-birindən ayrılmış populyasiyaların arasındakı izolyasiyadan qaynaqlanır.

14) Yaşayan orqanizmlər arasında, fərqli taksonlara, fəsilələrə, cins qruplarına yerləşdirilmiş cinslər arasında incə keçidlər görünür. Bu həqiqət, daha üst səviyyədəki taksonomik qrupların, daha alt səviyyədəkilərdə meydana gələn uzun müddətli və kiçik dəyişmələrin yığılması nəticəsində meydana gəldiyini göstərməkdədir. Yəni bir növdə yığılmağa başlayan fərqliliklər, nəhayət kifayət qədər müddət keçdikdən sonra daha böyük fərqlilikləri doğurur. Bu səbəbdən bir növün fərqliləşməsi, yalnız bir mutasiya hadisəsi ilə meydana gəlməz.

15) Bütün canlılar, "Təkamül Ağacı" və ya "Həyat Ağacı" olaraq bilinən filogenez ağacının budaqlarıdır. Bunların hamısının ağac üzərində müəyyən nöqtələrdə ortaq əcdadları vardır. Əgər kifayət qədər geriyə getmiş olsaq, var olmuş, var olan və var olacaq bütün canlıların bir ortaq əcdaddan təkamülləşdiyini görərik.

16) Fosil qeydlərində bir çox boşluq var. Bu, fosilləşmə prosesinin əskiklikləri və çətinlikləri ilə izah edilir. Ancaq mövcud fosillər, əcdad növlərdən nəvə növlərə keçidə dair fraqmentləri aşkar şəkildə ortaya qoymaqdadır. Bu fosillər, nəhəng təkamül dəyişmələrinin, kiçik dəyişmələrin yığılması nəticəsində meydana gəldiyi həqiqətini dəstəkləməkdədir. Bu səbəbdən daha alt qruplardakı (növ kimi) fərqliliklərin uzun müddətli yığılmalarının daha böyük qruplardakı (fəsilə kimi) fərqlilikləri doğuracağı fikri etibarlı və doğrudur. Başqa sözlə, kafi müddət ərzində mikrotəkamül, makrotəkamülü asanlıqla doğura bilər.

Mənbə: Evolution, Douglas Futuyma 

daha ətraflı...

Qatil kimdir?

Axşam evə qayıtdığınız zaman kədərli xəbər eşidirsiniz: Qonşunuz Məlahət xanım evində ölü tapılmışdır! Kim o gülərüzlü, qarışqanı belə incitməyən qadına hücum etmiş ola bilər? Bir neçə gün ərzində qonşulardan məlumatlar gəlməyə başlayır: Son yeməyini yediyi qabda siçan zəhəri tapılmışdır. Həyat yoldaşı da faciəli şəkildə vəfat etmiş bu bəxtsiz qadının bütün malı-mülkü, xeyirsiz oğluna və dolayısı ilə gəlininə qalacaqmış. Oğlu xaricdə iş səyahətində olduğu üçün, hadisə günü Məlahət xanım evdə gəlini ilə qalıbmış. Üstəlik hər yerdə gəlininin pis xasiyyətindən və acgözlüyündən şikayət edirmiş.

Şübhələriniz artır… Beyniniz dərhal sizin üçün nöqtələri birləşdirir… .. . Qatili tapdınız!

Bu tip istintaqları aparan bir prokuror, təxmin, şübhə və dəlil arasındakı əhəmiyyətli fərqləri bilir. Ancaq bizim üçün bu anlayışları qarışdırmaq çox asandır. Hətta dərhal ətrafımızı "məlumatlandırmağa" da başlayırıq: "Gəlini öldürüb! Yüz faiz! Əminəm, başqa kim olacaq? Miras məsələsidir."

Əgər bu tip səhvlərin yalnız məhəllə dedi-qoduları səviyyəsində qaldığını düşünürsünüzsə yanılırsınız. Sayı və miqyası getdikcə artan konspirasiya nəzəriyyələrində qarşılaşdığımız əsas yanılmalardan biri budur: Şübhə və dəlil arasındakı fərqləri gözardı edərək bir hökmə çatmaq. Başda siyasətçilər, yazıçılar və televiziya şərhçiləri olmaqla bir çox insan tez-tez bu səhvə yol verir.

Əvvəl bu tip yanılmalara səbəb olan cəfəngiyyatlardan bəzilərinə toxunaq. Sonra isə bu cəfəngiyyatların necə konspirasiya nəzəriyyələrinə (müəyyən şəkildə qəbul edilmiş hər hansı bir hadisə haqqında inkişaf etdirilmiş, ictimaiyyətdən gizlədildiyi iddia edilən məlumatlarla və ya hadisənin arxasındakı görünməyən qüvvələrlə əlaqələndirilən alternativ açıqlamalar) çevrildiyinə baxacağıq.

Cui Bono?

Qatili tapmaq üçün yuxarıda istifadə etdiyimiz məntiqə Latınca Cui bono? (Kimin faydasına?) deyilir. Yəni bu cinayət kimin işinə yaramışdır? Hər kim ən çox qazanc əldə etdisə günahkar o adam olmalıdır!

Belə bir nəticə əlbətdə doğru olmayacaq: Cui bono şübhəliləri təyin etmək üçün yaxşı üsuldur, ancaq kimi isə günahlandırmaq üçün istifadə edilə bilməz. Günahlandırmağı ancaq dəlillər və ya şahidlərin ifadələri ilə edə bilərsiniz.

Məsələn, avtomobil tıxacından ən çox qazanc əldə edənlər hərhalda səyyar satıcılar, yanacaqdoldurma məntəqələri və radio stansiyalarıdır. Bu vəziyyətdə onları tıxaca səbəb olmaqda günahlandıra bilərikmi? 

Öncüllük Cəfəngiyyatı

"Post hoc ergo propter hoc" olaraq da bilinən öncüllük cəfəngiyyatı, insan beynindəki qısayolların çox istifadə edilən bir nümunəsidir. Qısayolların əsasında isə, bir qərara tez və olduqca az enerji sərf edərək gəlmək istəyi (ya da üstünlüyü) dayanır. Tez qərar vermək bəzi hallarda sizə həyati üstünlük qazandıra bilər. Rəqibiniz düşününcə, siz dərhal önə keçərsiniz. Üstəlik hər qərar anında uzun-uzadı bütün ehtimalları düşünmək yalnız zaman deyil, eyni zamanda enerji itkisidir. Öncüllük cəfəngiyyatı, asan qərar verməyinizi təmin edən bu qısayollardan biridir və belə işləyir:

1. Əvvəl A hadisəsi baş verdi.
2. Sonra B hadisəsi baş verdi.
3. Demək ki, B hadisəsinin səbəbi A hadisəsidir.
4. (Bəzi hallarda) A hadisəsini önləyə bilsək B hadisəsini də önləyə bilərik. 

Nümunə: Kompüterinizə yeni proqram yüklədiniz (A hadisəsi). Qısa müddətdən sonra kompüteriniz gözlənilməz səhvlər etməyə başladı (B hadisəsi). Bu vəziyyətdə beynimiz dərhal "bu səhvlərə yeni proqram səbəb olur" şəklində bir ehtimalı qiymətləndirməyə başlayır. Hətta "yeni proqramı silim, bəlkə səhvlər də itər" şəklində həll yolu da ağılınıza gələ bilər.

Kompüterdəki səhvin səbəbi yeni proqram olsun ya da olmasın, bu nəticə cəfəngiyyat nümunəsidir, çünki əvvəl olmuş bir hadisə sonrakı hadisələrin səbəbi olmaq məcburiyyətində deyil (bəlkə bir elektrik qəzası olmuş və ya kompüterinizə internetdən virus düşmüşdür). Cəfəngiyyat, düşünmə prosesində ortaya çıxan bir vəziyyətdir. Nəticənin özü (məsələn, "yeni proqram bu səhvlərə səbəb olur") doğru ola bilər, ancaq bu nəticəyə yalnız hadisələrin ardıcıllığına baxaraq gəlməyimiz cəfəngiyyatdır.

Yuxarıdakı nümunədə nəticə cəfəngiyyat olsa da ağlabatan görünür. Bəs nümunəni "xoruzların banlaması" və "günəşin çıxması" olaraq dəyişdirsək? Günəşin çıxmasını hər səhər xoruzlar banladıqdan sonra müşahidə edirik. Onda günəşin çıxma səbəbi xoruzlardırmı? Bu nümunədə nəticə cəfəngiyyat olacağı kimi, heç də məntiqli görünmür.

Havaların isti olduğu bir dövrdə zəlzələ baş versə və ya yeni qonşunun gəlməsindən sonra məhəllədə oğurluq hadisələri başlansa beynimiz dərhal hadisələr arasında bənzər səbəb-nəticə əlaqələri qurar. Dəfələrlə fərqinə belə varmadan qurduğumuz bu əlaqələri şüurlu şəkildə yenidən yoxlamasaq tez-tez səhv nəticələrə çatarıq.

Ardıcıllıq Cəfəngiyyatı

Öncüllüyün əksi olan Ardıcıllıq Cəfəngiyyatında nəticə bu şəkildədir:

1. B hadisəsi, A hadisəsindən sonra oldu
2. Deməli A hadisəsi, B hadisəsini reallaşdıra bilmək üçün hazırlandı 

Misal: ABŞ-ın 2-ci Dünya Müharibəsinə qoşulması (B hadisəsi), Yaponların 1941-ci ilin sonunda Pearl Harbordakı Amerika bazalarına hücum etməsindən (A hadisəsi) sonra baş vermişdir. Demək ki Pearl Harbor hücumu (ya da Amerikanın hücuma qarşı tədbir görməməyi), Amerikanı müharibəyə qoşmaq üçün hazırlanmışdır.

Yuxarıdakı iddia doğru ola və ya olmaya bilər (bildiyimiz qədəri ilə ikincisi). Yalnız hadisələrin sırasına baxaraq belə bir iddia irəli sürmək isə cəfəngiyyat nümunəsidir.

Tarixçinin Cəfəngiyyatı

Bir insanın keçmişdə verdiyi qərarı qiymətləndirərkən, o adamın bizim bu günki məlumatımıza və baxış bucağımıza sahib olmadığını gözdən qaçırsaq bu, tarixçinin cəfəngiyyatına nümunə olacaqdır. 

Pearl Harbor misalına təkrar dönsək: "2-ci Dünya Müharibəsinə qoşulmaq ABŞ-ın sonradan dünyaya hakim bir supergüc olmasının yolunu açdı. Amma müharibəyə qoşulmaq üçün xalqı razı salmaq lazım idi, ona görə Pearl Harbor hücumuna icazə verildi" şəklindəki nəticəni düşünək. Bu mümkündür, amma ehtimalı azdır. O dövrdə yaşayan səlahiyyətli şəxslər, nəinki sonradan supergüc olacaqlarını, heç müharibədə qalib gələcəklərini belə əvvəldən bilə bilməzdilər.

Və ya İstanbulun 1-ci Dünya Müharibəsinin sonunda baş verən işğalına baxaq: "Nəyə görə Müttəfiq Dövlətlər İstanbulu işğal etdilər ki? Əgər işğal etməsəydilər, bir çox İstanbullu Anadoluya qaçıb Atatürkə qoşulmazdı" deyilirsə bu bir cəfəngiyyat olacaq. Çünki Müttəfiq Dövlətlər işğal qərarını verərkən, Atatürkün gələcəkdə qazanacağı hərbi və diplomatik müvəffəqiyyətləri, bir neçə ay sonra öz aralarında baş verəcək ixtilafları və 1918-ci ildən sonra ortaya çıxacaq başqa bir çox hadisələri bilmirdilər. Bu gün 100 il əvvələ qayıdıb, Müttəfiq Dövlətlərin bu qərarını qiymətləndirərkən, onların gələcəyi görmə bacarıqlarının olmadığını unutmamalıyıq.

Əlbəttə burada ehtiyatlı, tədbirli, strateji qərarlar verə bilən fərd və qurumları yox saymırıq. Ancaq güclü uzaqgörənliyə sahib insanlar belə, çox sayda insanın verdiyi böyük qərarlar (və çox vaxt da təsadüflər) tərəfindən çəkilən bir gələcəyi qəti olaraq müəyyən edə bilməzlər.

İnsanlar strateji düşünərək gələcəkdə ortaya çıxacaq yeni hadisələrdən qazanc əldə etmək ehtimallarını artıra bilərlər. Ancaq keçmişdə bəzilərinin qurduğu planların, gələcəyi sanki bilirmişcəsinə daima həyata keçdiyi iddia edilirsə, böyük ehtimalla cəfəngiyyatla qarşı-qarşıyasınız.

Bugünçülük

Bugünçülük əslində cəfəngiyyat deyil, qərəzli mühakimə dünyagörüşüdür. Keçmişdə yaşamış insanların verdikləri qərarlara və olmuş hadisələrə, bu günün dünyagörüşü və dəyərləri ilə baxmağı ifadə edir. 

Məsələn, köləlik sistemi hal-hazırda əxlaqi baxımdan qətiyyən qəbul edilməyən bir vəziyyət olsa da, bir neçə əsr əvvələ qədər dünyanın hər yerində müşahidə edilən bir hal idi. Fikirlərinə hörmət etdiyimiz bir çox mütəfəkkirin, etdiklərinə heyran olduğumuz bir çox qəhrəmanın kölələri də vardı.

Zaman ərzində sözlərin məna və istifadələri də dəyişir. Amerikalı yazıçı Mark Twain (1835-1910) əsərlərində, Afrika mənşəli Amerikalılara yönəlmiş çox kobud və irqçi bir termin sayılan "nigger" sözünü tez-tez istifadə edirdi. Çünki bu söz o zamankı gündəlik dilin bir parçası idi. Amma Mark Twain irqçi deyildi, hətta zəncilərin hüquqlarını müdafiə edən tərəqqipərvər bir yazıçı kimi tanınırdı. 

Keçmişə bu günün dəyər sistemləri daxilindən baxsaq, hər halda tarixə adını yazdırmış insanların çoxunu əxlaqsız olaraq xarakterizə etmək məcburiyyətində qalarıq. Əlbəttə, keçmişdə edilmiş səhvləri və ya işlənmiş cinayətləri belə bir bəhanə ilə müdafiə etmirik. Sadəcə xatırlatmaq istəyirik ki, tarixi hadisələrə baxarkən, o dövrün dəyərlərinin, dilinin, mədəni və ictimai sistemlərinin bu günkilərdən fərqli ola biləcəklərini gözdən qaçırmamaq lazımdır.

Konspirasiya Nəzəriyyələrinə Doğru

İndi başlanğıcdakı hadisəyə geri dönə bilərik: Ortada vəfat etmiş Məlahət xanım var. Qatil kimdir?

Əgər bir hadisənin yalnız nəticəsinə baxaraq səbəbini tapmağa çalışırıqsa, əlbəttə gəlini və/və ya oğlu günahkar çıxaracağıq, çünki bu ölümdən ən çox qazanc əldə edənlər onlar görünür.

Təbriklər, mükəmməl bir konspirasiya nəzəriyyəmiz oldu! Bəlkə də dünyanı qurtaracaq bir nəzəriyyə deyil, amma məhəlləni dərindən sarsıdacaq. Burada "cui bono?" cəfəngiyyatı ilə ağıl işlətmiş olduq.

Bir başqa konspirasiya nəzəriyyəsi nümunəsi: Bir çox Amerikalı, 2008-2016 illərdə ABŞ-a rəhbərlik edən Barak Obamanın, əslində Amerikaya zərər verməyə çalışan bir insan olduğuna inanmaqdadır. Bunun səbəblərindən biri, Obama dövründə iqtisadiyyatın zəifləmiş olmasıdır. Bu nümunədə konspirasiya nəzəriyyəsinin bir arqumenti öncüllük cəfəngiyyatıdır: "Əvvəl Obama gəldi, sonra iqtisadiyyat pisləşdi. Deməli səbəb Obamadır." (Halbuki Obamanın prezident seçilməsindən bir ay əvvəl Amerika və dünya iqtisadiyyatı, 1930-cu illərdən bəri görünmüş ən ağır iqtisadi böhrana düşmüşdü.)

Bura qədər "cui bono", öncüllük, ardıcıllıq və tarixçinin cəfəngiyyatının konspirasiya nəzəriyyələrinə necə çevrilə biləcəklərinə dair qısa nümunələr verdik. Bunu da dərhal əlavə edək: Əlbəttə gizli planlar vardır və insanlar müxtəlif məqsədlər üçün bunları hazırlayırlar.

Ancaq hazırlanan bu gizli planlar çox vaxt işə yaramır və ya yarıda qalır. Bəzən bu planları icra edən insanlar bacarıqsız ya da fırıldaqçı çıxır. Bəzən planın tətbiqinə keçənə qədər başlanğıcdakı şərtlər və iştirakçılar dəyişir, hətta başqa planlar ortaya çıxır. Gizli plan müddətinin uzunluğu, bu prosesdə iştirak edəcək insan və hadisə sayı artdıqca planların nəzərdə tutulan kimi getməsi ehtimalı da azalır. 3 il ərzində reallaşdırılacaq bir planın gizli və müvəffəqiyyətli olma ehtimalı, 3 həftə davam edəcək bir planla müqayisədə daha az olacaq. 300 adamın iştirak etdiyi bir planın gizli və müvəffəqiyyətli olma ehtimalı da, 3 adamın daxil olduğu bir plana nisbətən yenə daha azdır.

Bu səbəbdən "cui bono", öncüllük ya da ardıcıllıq cəfəngiyyatlarının istifadə edilməsi nəticəsində ortaya atılan konspirasiya nəzəriyyələrinə həmişə şübhə ilə yaxınlaşmalıyıq. Bunlar əvvəl qulağa məntiqli gəlsələr də, konkret dəlillərlə dəstəklənilmədikləri müddətdə yalnız bir iddia olaraq qalmalıdırlar.

Bunlara əlavə olaraq, konspirasiya nəzəriyyəçiləri hadisələrə induktiv (fikir xüsusi faktlardan ümumi nəticəyə doğru hərəkət edir) deyil, deduktiv (fikir ümumi nəticədən xüsusi faktlara doğru hərəkət edir) düşüncə tərzi ilə yanaşırlar. İndi bir az da bu fərqdən bəhs edək.

Yaxşı tarixçi hadisələri induksiya üsulu ilə hazırlayır: Başlanğıcda bir fikri olsun ya da olmasın, əvvəl etibarlılığı yoxlanılmış üsullarla araşdırmasını edir, tapıntılara çatmağa çalışır və ayrıca o tapıntıların etibarlılığını da analiz edir. Hadisələr və insanlar arasındakı əlaqələri ortaya çıxarmağa çalışır. Sonra zəif nöqtələr haqqında, əlində var olan məlumatlara baxaraq bir təklif irəli sürür. Bütün bu proses boyunca yeni tapıntılar işığında daha əvvəl sahib olduğu fikirlər də dəyişə bilər. Bu şəkildə keçmişdəki bir dövrü izah etməyə və mənalandırmağa çalışır.

Konspirasiya nəzəriyyəçiləri isə bunun tam əksini edirlər. Yəni ilk addım, tapıntılara çatmağa çalışmaq deyil, məna və ya ideologiyadır. Belə bir nəzəriyyəçi yola çıxarkən araşdıracağı dövrü onsuz da başında çoxdan mənalandırmışdır. Məsələn, "bu zəlzələni xarici qüvvələr törətmişdir", "bəziləri təyyarələrdən havaya zəhərli qazlar səpməkdədir". Konspirasiya nəzəriyyəçisi fikirini artıq formalaşdırmışdır və onu dəyişmək kimi bir niyyəti də yoxdur.

İkinci addımda fərziyyəsini təsdiqləyəcək keçmişi yaratmağa başlayır. Qərəzli mühakimənin təsiri altında, fərziyyəsini təsdiqləyən şəxsləri və hadisələri seçərkən, çox vaxt fərqində belə olmadan öz fikri ilə ziddiyyət təşkil edəcək tapıntıların üzərindən keçir.

Məsələn, "chemtrails" konspirasiya nəzəriyyəsinin müəlliflərinin önündə Greenpeace təşkilatının keçmiş əməkdaşı Werner Altnickel adlı bir Alman gəlir. Greenpeace-in təbiəti qorumaq adı altında bir çox dövlətə təzyiq etdiyini düşünən insanlar üçün bu güclü görünən bir mənbədir. Ancaq konspirasiya nəzəriyyəsini yayanlar, Greenpeace-in bu iddianı diqqətə belə almadığını qeyd etmirlər. Enerji və vaxt ayırıb, "chemtrails" iddialarını çürüdən elm adamlarının adlarını da çəkmirlər. Burada məqsəd, tapıntılardan yola çıxaraq bir hekayə meydana gətirmək əvəzinə, əvvəldən yaradılan hekayə ilə uyğun adam və hadisələri axtarmaqdır.

Werner Altnickel

Divardakı təsadüfi ləkələri bir üzə bənzədib, sonra o üzü hər vaxt gördüyümüz kimi, konspirasiya nəzəriyyəçisi də meydana gətirdiyi hekayəni heç bir zaman dəyişə bilməz.

Çox az sayda konspirasiya nəzəriyyəçisi hekayəni meydana gətirərkən özünü cəfəngiyyat və qərəzli mühakimələrdən qorumağı bacara bilmişdir. Bu insanların da əksəriyyəti müzakirə etdiyimiz mövzunun mütəxəssisləridir və keçmişdə bir çox konspirasiya ortaya çıxarmışlar. Məsələn, Peter Buxtun adlı bir epidemioloq, 1966-cı ildə, kasıb zənci kişilərin ABŞ Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən etik olmayan bir şəkildə təcrübə məqsədi ilə istifadə edildiyini və öldürüldüyünü iddia etmiş, 6 il davam edən mübarizədən sonra böyük bir həqiqəti aşkara çıxarmışdır.

Tuskegee Sifilis Təcrübəsi

Digər tərəfdən, indiki vaxtda qəzetlərdə və ictimai mediada oxuduğunuz bir çox konspirasiya nəzəriyyəsi, dəlillərdən yola çıxaraq həqiqəti ortaya çıxarmaq əvəzinə, şübhə və qərəzli mühakimələr üzərində hazırlanmış bir hekayəni səhv və ya əskik məlumatlarla dəstəkləmək məqsədi güdür.

Hətta keçmişə baxaraq, illər əvvəl baş vermiş bir hadisə içərisində konspirasiya axtarılırsa, Tarixçinin Cəfəngiyyatı və Bugünçülük yanılmaları da dövrəyə girər. Bir konspirasiya iddiasının qurulduğu üsul və yuxarıda bəhs etdiyimiz cəfəngiyyat və qərəzli mühakimələrin fərqində olmaq, bizə o hekayənin həqiqət yoxsa uydurma olduğu haqqında əhəmiyyətli ipucları verə bilər.

Təbii ki bəzi insanlar bu uydurma hekayələrə inanmağa meyllidirlər. Var olan qərəzli mühakimələrimizi bəsləyən hekayələri oxumaq bizi rahatlaşdırır, tarixi meydana gətirən mürəkkəb əlaqələri sadələşdirərək qarşımıza daha asan başa düşülən alternativ həqiqətlər çıxarır, özümüzə olan etibarımızı artırır. Konspirasiya nəzəriyyələrinin sorğu-sual olunmadan ictimai mediada bu qədər sürətli yayılmasının başlıca səbəblərindən biri, bu nəzəriyyələrin, insanların onsuz da mövcud olan inanc və qərəzli mühakimələri ilə uyğun olmasıdır. Bu nəzəriyyələr artıq bütün dünyada son dərəcə məşhurdur və həqiqətlərə çatmağımızın önünə ciddi maneələr çıxarmaqdadır. 

Hələ də yazının əvvəlində uydurduğumuz hadisənin sirrini maraqlanırsınızsa, kim bilir, bəlkə də Məlahət xanım cinayətin deyil, bir təsadüfi hadisənin qurbanı olmuşdur!

Mənbə: yalansavar.org

daha ətraflı...

Qrip barəsində doğru bildiyimiz səhvlər

Yeni qış mövsümü ilə birlikdə, yaxşı tanıdığımız dəvətsiz bir qonaq da qapımızı döydü: Qrip.

Çox az insan tapılar ki qrip xəstəliyinin pəncəsinə düşməsin. Onu gözardı etsək də, qrip əslində ildə yarım milyon insanın ölümünə səbəb ola bilən, təhsildə və iş fəaliyyətində problemlər yaradan olduqca ciddi bir xəstəlikdir. Bu yazımızda qısa olaraq qrip xəstəliyinə toxunacaq, sonra isə qrip haqqında doğru bildiyimiz səhvlərə işıq tutacağıq.

Qrip və ya İnfluenza

Tənəffüs yollarımızı hədəf alan bir çox fərqli virus mövcuddur: adenoviruslar, rinoviruslar, koronaviruslar və sair. Bu tip mikroorqanizmlərin səbəb olduğu infeksiyalara ümumilikdə yuxarı tənəffüs yolu infeksiyaları deyilir və ortaya çıxan narahatlıq, asqırma, bəzən öskürək kimi əlamətlər həm yoluxdumuz virusun xüsusiyyətinə həm də əsas hədəf yerinə görə dəyişkənlik göstərir. Məsələn daha çox burnumuzun selikli qişasını hədəf alan rinovirus infeksiyalarında güclü burun axıntısı ilə müşayiət olunan zökəm xəstəliyi keçirir və adətən bu tip yuxarı tənəffüs yolu infeksiyalarının hamısına qrip deyirik. Ancaq bu düzgün bir ifadə deyil. Çünki həqiqi qrip olduqca şiddətli əlamətlərlə müşayiət olunan və influenza virusunun törətdiyi xüsusi yuxarı tənəffüs yolu infeksiyasıdır. Influenza burun, boğaz və ağciyərlərə yerləşərək çox ciddi ağırlaşmalara səbəb olan, hətta bəzi hallarda ölümlə nəticələnən, olduqca yoluxucu bir virusdur.

Elektron mikroskopu altında 100.000 dəfə böyüdülmüş qrip virusu

Influenza viruslarının üç əsas tipi vardır: İnfluenza A,  Influenza B və Influenza C. C tipli Influenza yüngül infeksiyaya səbəb olarkən, A və B tipləri hər il insanlar arasında sürətlə yayılan mövsümi qrip xəstəliyinə səbəb olur. Influenza A virusu, məşhur epidemiyalara səbəb olan tipdir. Bu viruslar üzərlərində olan iki tip zülalın (Hemaqlutinin və Neyraminidaza) növünə görə fərqli alt növlərə (ştammlara) ayrılır. H və N hərfləri ilə göstərilən bu zülalların tiplərinə görə virus ştammları H1N1, H3N2, H1N2 kimi fərqli adlarla adlanır. Məsələn 2009-cu ildə meydana çıxan donuz qripi epidemiyasını törədən Influenza A H1N1 virusu idi.

Influenza viruslarının bir başqa xüsusiyyəti də sürətli mutasiyaya uğramaları və hər il özlərini dəyişdirmələridir. Bu səbəbdən bir dəfə qrip keçirmək bu xoşagəlməz xəstəliyə qarşı immunitet qazanmağımıza kifayət etmir. Bu il xəstələnsək belə növbəti il dəyişikliyə uğramış yeni bir qrip virusu ilə qarşılaşdığımız zaman təkrar qrip ola bilirik.

Qrip olan insanlarda, əsasən yuxarı tənəffüs yolu infeksiyalarında müşahidə edilən əlamətlər ortaya çıxır: yüksək hərarət, öskürək, boğaz ağrısı, şiddətli əzələ və oynaq ağrıları, halsızlıq, baş ağrısı, burun axıntısı və bəzən də qusma xəstəliyin əsas əlamətləridir. Qrip xəstəliyini digər bu tipli xəstəliklərdən ayıran ən əhəmiyyətli göstərici isə bu əlamətlərin olduqca şiddətli olmasıdır. 

Qrip xəstəliyinin inkubasiya müddəti 1-4 gün arasında dəyişir və çox hallarda virusa yoluxduqdan 2 gün sonra əlamətlər özünü biruzə verməyə başlayır. Əlamətlər adətən birdən ortaya çıxıb bir neçə saat ərzində olduqca ağır xəstəlik tablosu yaradır. Ancaq maraqlı bir məqam var, qrip virusuna yoluxan insanlar xəstəlik əlamətləri ortaya çıxmadan bir gün əvvəl ətrafa virus yaymağa başlayırlar. Bu da virusun hansı səbəbdən son dərəcə yoluxucu olduğunu açıqlayan səbəblərdən biridir. Xəstə olduğumuzu hiss etmədən başqa insanları da virusla yoluxdurmağa başlayırıq!

İnkubasiya dövründən sonra meydana çıxan xəstəlik əlamətləri təxminən bir həftə davam edir və sonra yaxşılaşma baş verir. Ancaq yaşlılar, körpələr, immun sistemi zəif insanlar, bronxial astma və ürək-damar xəstəlikləri kimi problemləri olanlarda daha ağır formada müşahidə edilə bilər. Bəzi hallarda pnevmoniya, sinusit, bronxit kimi ağırlaşmalara və hətta ölümə də səbəb olur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına görə hər il 3-5 milyon insanda qrip ağırlaşmaları baş verir və təxminən 500 min insan həyatını itirir.

Qrip insanlar arasında əsasən hava-damcı yolu ilə yayılır. Xəstələrin hər bir öskürmə və asqırması ilə ətrafa təxminən yarım milyon virus saçılır. 2 metr uzağa saçılan və havada asılı qalan damcılar içində olan viruslar növbəti qurbanlarını nəfəs alınan hava ilə yoluxdururlar. Eyni zamanda xəstələrin xüsusilə əllərinə öskürdükdən sonra tutduqları qapı, telefon, avtobus tutacaqlarından yeni potensial sahiblərinin əllərinə, oradan da ağızlarına keçə bilirlər. Qripdən qorunmaq üçün ən əhəmiyyətli tədbirlərdən biri əllərin tez-tez yuyulması və digəri də xəstələrin özlərini mümkün qədər digər insanlardan uzaq tutmasıdır. Yəni qrip olduqda izdihamlı yerlərə, işə getməmək, ümumi nəqliyyatdan istifadə etməmək, övladınız qrip olduqda digər uşaqlara keçməyinə maneə törətmək üçün məktəbə göndərməmək olduqca əhəmiyyətlidir. Bir başqa vacib qoruyucu tədbir isə qrip peyvəndidir ki buna da bir azdan daha ətraflı toxunacağıq.

Öskürmə və asqırma ilə ətrafa yarım milyon virus saçırıq

Qrip virus xəstəliyi olduğu üçün spesifik müalicəsi yoxdur. Ediləcək ən yaxşı tədbir, evdə istirahət etmək və simptomatik müalicə ilə xəstəliyi daha rahat sovuşdurmağı gözləməkdir. Məşhur olan klassik cümləni burada da xatırlatmaqda fayda var: Qrip dərmanla yeddi günə, dərmansız bir həftəyə keçir. Əlbəttə bu həftəni bol maye qəbul edərək, yaxşı qidalanıb istirahət edərək və ehtiyac olduqda hərarət salıcı dərmanlarla müalicə ilə keçirmək faydalıdır. Əks halda bədənin özünü bərpa etməsi daha uzun müddət ala bilər. Bunlara baxmayaraq ümumi vəziyyəti getdikcə pisləşən, xüsusilə risk qrupunda olan xəstələrin baş verə biləcək ciddi ağırlaşmalar səbəbi ilə həkimə getməklərində fayda var.

Qrip barəsində doğru bildiyimiz səhvlər

1. Yaş saçla gəzmə, qalın geyin, yoxsa qrip olarsan!

Düşünülənin əksinə qrip xəstəliyinin üşüməklə, soyuqlamaqla birbaşa əlaqəsi yoxdur. Yuxarıda da bəhs etdiyimiz kimi, qrip viruslar səbəbi ilə ortaya çıxan yoluxucu bir xəstəlikdir. Yəni bədəninizə Influenza virusu düşmədiyi müddətdə qrip olmağınız qeyri-mümkündür.

Lakin qrip xəstəliyinin soyuq havalarda və xüsusilə qış mövsümündə daha çox müşahidə edildiyi də hamımızın diqqətindən qaçmayan bir faktdır. Bunun bir neçə səbəbi var.

Ən əhəmiyyətli səbəb soyuq havada qapalı və izdihamlı məkanlarda daha çox vaxt keçirmiş olmağımızdır. Havalar soyuduqca olduğumuz məkanların şüşələrini bağlayır, kafe və restoranlarda digər insanlara daha yaxın oturmağı seçirik. Bu vəziyyət daha çox insanla yaxın təmasda olmağımıza, eyni havanı tənəffüs etməyimizə səbəb olur. Beləcə bu insanlardan birinin ətrafa qrip virusu yayması daha çox insanın bu virusa yoluxmağına səbəb olur. Qapalı məkanlar yalnız qış mövsümündə deyil, kondisionerlərin çox istifadə edildiyi isti hava şərtlərində də qrip olma ehtimalımızı artırır.

Qapalı və izdihamlı məkanlar virusun yayılması üçün çox əlverişlidir

Soyuq hava ilə əlaqədar bir başqa səbəb, qış aylarında burnun selikli qişasının quruması və damarların daralması nəticəsində soyumasıdır. Bu iki hal, tənəffüs sistemimizdəki əsas müdafiə mexanizmlərindən biri olan selik ifrazını azaldır və tənəffüs yolumuza düşən virusların selikli qişaya daha asan yapışmasına və hüceyrələrimizi daha asan yoluxdurmağına səbəb olur. Bu səbəblərdən soyuq havalarda qrip olma ehtimalımız artır.

Soyuq qış aylarında qrip olma ehtimalımız artsa da unutmamaq lazımdır ki, xəstəliyin mənbəyi insandan insana yoluxan viruslardır. Yəni Antarktikaya belə getsəniz, nə qədər soyuq olsa da qrip olmazsınız. (Amma Antarktikaya getsəniz pinqvinlərdən quş qripinə yoluxmayacağınıza  zəmanət verə bilmərik!)

2. Gəncəm, sağlamam, qoy qrip məndən qorxsun!

Bəli, qrip ümumiyyətlə gənc və sağlam insanlarda daha yüngül keçir və ən ciddi qrip hadisələri körpələrdə və yaşlılarda müşahidə edilir. Ancaq bəzi istisnalar var. Bəzi qrip növləri gənc insanlara daha şiddətli təsir edir. Məsələn, 1918-ci ildə baş verən və dünyada hər 5 adamdan birini xəstə edib, hər 25 adamdan birinin ölümünə səbəb olan məşhur İspan qripi bu istisnalardan biridir. Bu epidemiyada ölənlərin əksəriyyəti 20-40 yaş arası gənc və sağlam insanlar idi. Bənzər şəkildə 2009-cu ildə Meksikada başlayıb dünyaya yayılan donuz qripi də daha çox gənc insanlarda ölümə gətirib çıxardı. Mütəxəssislər bu vəziyyətin bəzi virus tiplərində ortaya çıxan infeksiyaya immun sistemi güclü insanların orqanizmlərinin şiddətli reaksiya verməsi səbəbi ilə baş verdiyini düşünürlər. Bir çox halda, qripə bağlı ölüm səbəbi sitokin fırtınası deyilən və bədənin immun sistem reaksiyalarından biri olan sitokin tipli amillərin həddən artıq ifraz olunması nəticəsində ortaya çıxan ağırlaşmalardır.

Unutmayın ki, virusa yoluxduqdan sonra hələ xəstə olduğunuzu bilmədən ətrafınıza virus saçıb başqalarını da xəstələndirməyə başlayırsınız. Siz gənc və sağlam olsanız belə, virus sizi bir tramplin kimi istifadə edərək köməksiz körpələrə ya da yaşlılara keçə və sizin olmasa belə onların ölümünə və ya qalıcı zədələnməyə səbəb ola bilər. Buna görə də yaşınız neçə olursa olsun qrip xəstəliyindən qorunmaq bir xalq sağlamlığı öhdəçiliyidir.

3. C vitamini qəbul etdim, portağal yedim, mənə heç nə olmaz!

Çox təəssüf ki C vitamininin qripə qarşı əhəmiyyətli bir qoruyucu və müalicəvi təsiri yoxdur. Bu vitaminin qrip zamanı müsbət təsir göstərdiyi əfsanəsi nobel mükafatlı kimyaçı Linus Paulinq tərəfindən irəli sürülmüş və yüzlərlə araşdırma ilə artıq çürüdülmüşdür. Ancaq çox yaxşı satış vasitəsi olduğu üçün bütün qrip dərmanları limon və portağal şəkilləri ilə satışa çıxarılır, ya da tərkibində C vitamini olduğu xüsusi qeyd edilir. Aparılan araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, C vitamini ancaq yüksək dozalarda qrip müddətini ancaq bir neçə saat qısaltmağa yarayır. Yüksək dozanın başqa riskləri ola biləcəyindən yalnız bir neçə saatlıq üstünlük təmin etmək üçün bu üsuldan istifadə etmək mənasızdır. Amma bu əlbəttə ki qrip olduqda portağal yeməyin demək deyil, təzə meyvə və tərəvəzin faydalı olduğu bir çox dietoloqun ortaq qənaətidir.

Toyuq şorbası, cökə, nanə və limon kimi vasitələrin xəstəliyin sağalmasına müsbət təsiri yoxdur

4. Anam toyuq şorbası hazırladı, üzərinə nanə və limon əlavə edib içdim. Qripə qarşı ən yaxşı dərmandır.

Daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, qrip viral xəstəlikdir və virusları öldürmək o qədər də asan deyil. Toyuq şorbası, cökə, nanə və limon kimi vasitələrin virusları öldürüb qrip xəstəliyini yaxşılaşdırmaq kimi təsirləri yoxdur, sadəcə soyuqdan quruyan selikli qişaları nəmləndirərək xəstəliyin əlamətlərini yüngülləşdirdiyinə görə özünüzü daha yaxşı hiss etməyinizi təmin edəcəkdir. Amma qrip zamanı bol maye qəbul etmək çox vacibdir.  

5. Qrip xəstəliyim antibiotik qəbul edən kimi keçdi. Həkim yazmadı amma aptekdən soruşub aldım.

Antibiotiklər qrip viruslarına heç bir şəkildə təsir etmirlər. Əksinə, onların rezistent (antibiotiklərə qarşı davamlı) bakteriya yaratmaq kimi zərəri var. Çox adam qrip olduqdan bir neçə gün sonra antibiotik istifadə etməyə başlayır. Xəstəlik təxminən 7-ci gün özbaşına yaxşılaşdıqda bunun antibiotik sayəsində baş verdiyini düşünür. Antibiotiklərin, bədənimizdəki faydalı bakteriyalara da mənfi təsirləri çoxdur. Bu səbəbdən qrip olduqda antibiotik istifadə etməyə çalışmayın, həkiminizə antibiotik yazması üçün israr etməyin, ya da özbaşınıza gedib aptekdən antibiotik almayın. Bəzən viral infeksiyaya bakterial infeksiyaların (orta qulaq iltahabı, pnevmoniya kimi) qoşulması hallarında ortaya çıxan ikincili infeksiyanı müalicə etmək üçün antibiotik istifadə edilə bilər. Çox təəssüf ki, ölkəmizdə xəstələrin israrı səbəbi ilə xəstəni məmnun etmək üçün gərəksiz antibiotik yazan həkimlər də az deyil.

6. Qrip peyvəndi olduğum il bir neçə dəfə xəstələndim. Peyvənd işə yaramır.

Qrip xəstəliyinə qarşı ən yaxşı qorunma üsullarından biri qrip peyvəndi etdirməkdir. Qrip peyvəndi digər viral xəstəlik peyvəndlərindən bir az fərqlidir.

Viral xəstəliklərin çoxunda (parotit, qızılca və s.) xəstəlik törədən viruslar sürətli mutasiyaya uğramır. Məsələn 5 yaşınızda qarşılaşdığınız qızılca virusu ilə 15 yaşınızda qarşılaşdığınız qızılca virusu demək olar ki eynidir və immun sisteminiz bu virusla ilk qarşılaşdığı zaman inkişaf etdirdiyi müdafiə mexanizmlərini ikinci qarşılaşmada da istifadə edə bilir. Buna görə də bu xəstəliklərə qarşı inkişaf etdirilən peyvəndlər bir dəfə xəstələnsək belə uzun müddətli müdafiə təmin edirlər.

Halbuki qrip virusu çox sürətlə dəyişdiyi üçün hər il qarşılaşdığımız qrip virusları bir-birindən olduqca fərqlidir. Bu səbəbdən qrip peyvəndinin tərkibinin hər il yenilənməsi lazımdır. Bizim də qarşılaşacağımız yeni qrip mutasiyalarından qorunmaq üçün hər il təkmilləşən yeni peyvənd etdirməyimiz vacibdir.

Qrip peyvəndinin tərkibi qarşımıza çıxacaq epidemiya ehtimallarına görə hər il yenilənir

Hər il, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı və bir çox ölkənin müvafiq təşkilatları mövcud məlumatları qiymətləndirib bir il sonra ortaya çıxacaq viruslar haqqında proqnozlar verirlər. Bu təxminlər işığında hər il 4-5 fərqli influenza virusuna qarşı yeni qarışıq peyvənd istehsal edilir. Bu peyvənd, tərkibindəki viruslardan biri ilə qarşılaşdığımız zaman qoruyucu funksiya daşıyır. Amma gözlənilməz bir virus ortaya çıxarsa təsirli olmur. Beləliklə, qrip peyvəndlərinin qoruma qabiliyyəti bu proqnozların dəqiqliyinə bağlı olaraq 50-80% arasında dəyişir. 2 yaşdan kiçik körpələrdə isə peyvəndin təsiri olduqca zəifdir.

Ancaq buna baxmayaraq peyvənd edilmək əhəmiyyətlidir. Çünki peyvənd özünü doğrultduğu halda qripdən qorunduğumuz kimi, tam uyğun gəlməsə belə bənzərlik səbəbi ilə yoluxduğumuz fərqli növ qripi daha yüngül keçirməyimizə səbəb olur.

7. Keçən ay qrip oldum. Ona görə bu il peyvəndə ehtiyac yoxdur.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, qrip keçirmiş olsanız belə mutasiyaya uğramış qrip ştammının gəlib təkrar başınıza bəla olmayacağına heç bir zəmanət yoxdur. Ya da qrip sandığınız influenza deyil digər virusların səbəb olduğu xəstəliklər ola bilər. Ona görə də qrip keçirdiyinizi düşünsəniz belə peyvənd olmaqda fayda var.

Peyvənd üçün ideal zaman Sentyabr ayı və ya Oktyabr ayının əvvəlidir. Bu aylarda peyvənd olmadınızsa, sonra da peyvənd olmanızda bir problem yoxdur. Peyvənd üçün təklif edilən zaman ən yaxşı qorunmanı təmin etmək üçündür.

8. Qrip peyvəndi etdirdim, peyvənd məni xəstə etdi.

Əzələyə yeridilən klassik qrip peyvəndinin sizi qrip etmə ehtimalı sıfırdır. Çünki peyvənd virusun özünü deyil, virusa aid zülal parçalarını ehtiva edir. Bu zülalların peyvənd ilə bədəninizə yeridilməsi, immun sistemimizin bu zülallara qarşı anticisim yaratması və bu zülalları daşıyan virusun özü ilə qarşılaşdıqda infeksiya ilə mübarizə aparması üçün kifayətdir. Ancaq peyvənddən sonra yüngül qızdırma və inyeksiya yerində ağrı, qızartı, şişkinlik, istilik olması normaldır. Bu əlamətlər peyvəndin sizi xəstə etməyini deyil, bədəninizə daxil olan zülallara qarşı immun sisteminizin verdiyi reaksiyanı göstərir. Bu müddətdə immun sisteminiz yad zülallara qarşı anticisim hazırlamağı öyrənir.

İçində zəiflədilmiş virus daşıyan və zəif ehtimalla da olsa sizi qrip edə biləcək yeganə qrip peyvəndi burundan sprey olaraq istifadə ediləndir. Bu peyvənd ancaq inyeksiya tətbiq edilə bilinməyən insanlara xüsusi hallarda təklif edilir və effektivliyi çox mübahisəlidir.

Bəzən, peyvənddən sonra qrip olduğumuzu düşünməyimizin bir səbəbi də təsadüfən digər virusa, ya da peyvənd içində olmayan qrip virusuna yoluxmağımızdır. Bu təsadüfi hadisədir, ancaq yanlış olaraq səbəb-nəticə əlaqəsi qurmağımıza və xəstəliyimizin səbəbini peyvənddə axtarmağımıza səbəb olur.

9. Qrip peyvəndi autizm yaradır, ona görə özümə də övladıma da etdirmirəm.

Qrip peyvəndi və digər peyvəndlərin autizmə səbəb olduğu iddiası əsassızdır. Peyvəndlərin autizmlə əlaqəsi mövzusunda hazırladığımız yazını buradan ətraflı oxuya bilərsiniz.

Ümid edirik ki, bu yazı sizə qrip olmamaq üçün nələrə diqqət yetirməyiniz və ya qrip olduqdan sonra nə etməyiniz lazım olduğu mövzusunda köməkçi olacaqdır. Siz yenə də ananızın sözünü dinləyin, soyuqda yaş saçla, papaqsız əlcəksiz küçəyə çıxmayın.


Mənbə: Yalansavar

daha ətraflı...

Peyvənd və Peyvənd Əleyhdarlığı

Tibb elminin çox az mövzusu geniş kütlələr arasında peyvənd qədər böyük əks-səda doğurmuşdur. Tibblə məşğul olan insanların müxtəlif mövzular üzərində bitib tükənməyən mübahisələr yaşaması, fikir ayrılıqlarına düşməsi çox normaldır və hətta lazımlıdır. Ancaq məlumat asimmetriyasının yüksək səviyyədə olduğu bir mövzuda kütləvi şəkildə fikir ayrılıqlarının yaşanmasının başlıca iki səbəbi; peyvəndin xəstə olmayan, sağlam olaraq təyin oluna biləcək insanlara tətbiq olunması və onların insanın ən qiymətli varlığı olan övladları olmasıdır.

Təxminən 200 illik inkişaf müddətində, peyvənd mövzusunda yığılmış elmi məlumatlar demək olar ki ayrıca bir tibb sahəsi meydana gətirəcək səviyyəyə çatdı. Hər keçən an bu məlumatlara yeniləri əlavə olunmaqda və bu məlumatlar işığında, tətbiqlərin arzu edilən nəticələri istər fərdi, istərsə də kütləvi sağlamlıq baxımından ən az zərərlə verməsi üçün davamlı olaraq yeni araşdırmalar edilməkdədir.

Müasir məlumatlar əsasında edilmiş qiymətləndirmələrin dəyişməz olmadığını, ancaq yalnız elmi yolla əldə olunmuş məlumatlara görə dəyişə biləcəyini də vurğulamaq istəyirik.

"Ata"lar…

Qədim Çin və Hind tibb mənbələrində rast gəlindiyi bildirilsə də, qeydə alınmış və elmi üsullarla təsdiqlənmiş ilk müvəffəqiyyətli peyvənd 18-ci əsrin sonlarında, immunologiya elminin atası olaraq şərəfləndirilən Edvard Cenner tərəfindən edilmişdir. Hər elmi kəşfdə olduğu kimi güclü müşahidə, keçmiş təcrübələrin toplanması və yeni məlumatların əlavə olunması ilə, 1980-ci ildən bəri xəstəlik törədici bir amil olaraq qarşımıza çıxmayan (ABŞ və Rusiyadakı 2 laboratoriyada hələ də canlı çiçək virusu mövcuddur) çiçək virusuna qarşı ilk tədbirlər məhz o günlərdə təmin edildi. Klinik olaraq çiçək xəstəliyinin bütün xüsusiyyətlərini daşıyan ancaq əlamətlərin daha yüngül baş verdiyi mal çiçəyi xəstəliyinə davamlı məruz qalan süd sağıçılarında çiçək xəstəliyinin görülmədiyi müşahidəsindən yola çıxan Cenner, İngilislərin Türklər və Çərkəzlərdə görərək 1720-ci illərdə Adaya gətirdikləri "çiçəkləmə" üsulu ilə dəridəki mal çiçəyi yarasından götürdüyü mayeni sağlam insanların qoluna "əkərək" xəstəliyi yüngül şəkildə keçirmələrini və sonra bu ölümcül virusa qarşı həyat boyu davam edən bir müdafiə inkişaf etdirmələrini hədəfləmiş, bacarmış və bu üsulu qeydə almışdır.

Təxminən yüz il sonra, böyük nailiyyətlər qazanmasına səbəb olacaq işləriylə mikrobiologiyanın atası Lui Paster ortaya çıxmışdır. İnsanlarda müxtəlif xəstəliklər törədən və Pasterin adını daşıyan (Pasteurella multocida) toyuq xolerası bakteriyası üzərində apardığı araşdırmalardan sonra sibir yarası və quduzluğa qarşı etdiyi uğurlu immunlaşdırma  işləri, özündən əvvəlki dövrlərdə ortaya atılan "mikrob nəzəriyyəsi"ni elmi müstəviyə gətirməsi baxımından da çox əhəmiyyətlidir. 2005-ci ildə vəfat edən Mauris Hilleman'ı da, 20-ci əsrdə 40 ayrı xəstəliyə qarşı kəşf etdiyi peyvəndlər səbəbiylə, bu sahənin atası olaraq qeyd etmək səhv olmayacaq.

Poliomielitə qarşı başlatdıqları mübarizədə qalib gələn və ona qarşı təsirli peyvəndlər inkişaf etdirməyi bacaran Albert Sabin və Conas Salk da burada xatırlanmağı haqq edən həkimlərdir.

Soldan sağa: Cenner, Paster, Hilleman, Sabin, Salk

Əleyhdarlığın "Elmi" Dayağı

Tarix boyunca mədəni və inanc dəyərləri baxımından tibbin müxtəlif tətbiqlərinə, təbii ki peyvəndlə immunlaşdırmaya qarşı da çıxışlar olmuş və olmağa davam etməkdədir. Əks görüş olaraq qəbul edə biləcəyimiz və üzərində dayanacağımız faktlar elmi qaydalara görə əldə edilmiş məlumatların nəşr olunmuş formalarıdır. Bu mənada, an azı bir müddət üçün, uyğun gəldiyini düşündüyümüz məqaləyə gələk: QPM (qızılca, parotit, məxmərək) peyvəndini səbəb/nəticə əlaqəsi quraraq birbaşa hədəf göstərən, 12 faktlıq bir xəstə tarixçəsi…

İlk müəllif olaraq İngilis "keçmiş" cərrah Endryu Vekfild'in adını daşıyan bir məqalə tibb dünyasının çox etibarlı nəşr orqanı olan The Lancetdə dərc olundu (28 Fevral 1998-ci il). Məqalədə, QPM peyvəndi edilmiş 12 uşaqda meydana çıxan davranış və bağırsaq problemlərinə işarə edilirdi. Hər nə qədər qəti arqumentlər ehtiva etməsə də, "QPM peyvəndi autizmə səbəb olur" şəklindəki yanlış bir düşüncənin elmi olaraq təşəkkül tapmış halı idi.

İnsan sağlamlığı müzakirə mövzusu olduqda, xüsusilə peyvənd kimi bütün əhaliyə təsir edən bir tətbiq düşünüldükdə tibb dünyası lazımi diqqəti göstərmiş və mütəxəssislərin üzərində müzakirə apara biləcəyi məlumatlar əldə edə bilməsi üçün ətraflı araşdırmalara başlamışdır. 12 ildən sonra nəşr olunan məqalədəki məlumatların bəzilərinin "yalan" olduğu səbəbiylə Lancet jurnalı 2010-cu ildə yazını "geri çəkmiş", Böyük Britaniyanın Ümumi Tibb Şurası 2,5 il davam edən iclaslardan sonra, 2010-cu ildə, araşdırmanın maddi və tibbi baxımdan etik olmayan çərçivədə edilməsi və "dürüst olmayan və məsuliyyətsiz" fikirlər səbəbiylə Vekfildin həkimlik səlahiyyətini əlindən almışdır. Vekfild, 2012-ci ildə Time jurnalında nəşr olunan "elmin fırıldaqçıları" başlıqlı məqalədə adı hallanan altı adamdan biri olmuşdur.

Vekfildin məqaləsi

Bu araşdırma tamamilə səhv və istiqamətlənmiş məlumatlar üzərində hazırlandığından və icra edilməsi baxımından da bir çox əlverişsizlik ehtiva etdiyindən peyvənd əleyhinə elmi yazı ola bilməmiş, lakin insanlarda ciddi şübhələr doğurmuşdur.

Eyni zamanda, bu yazının yaratdığı mühit mövzunun digər mütəxəssislər tərəfindən də diqqətlə araşdırılmasına gətirib çıxarmışdır. ABŞ-ın Xəstəliklərə Nəzarət və Önləmə Mərkəzi həm öz başlatdığı, həm də müstəqil şəkildə edilmiş elmi işləri toplamış və peyvəndlərin autizmə səbəb olduğuna dair bir dəlil tapılmadığını elan etmişdir. Uzun müddət peyvəndlərdə qoruyucu və saxlanma müddətini uzatmaq üçün istifadə edilmiş, tərkibində civə də olan üzvi maddə tiomersal (ABŞ-da timerosal olaraq bilinir), aparılan araşdırmalarda hər hansı bir mənfi təsirə səbəb olmadığı göstərilmiş olsa da, birdəfəlik doza üçün hazırlanan peyvənd preparatlarının çox dozalı flakonların yerini alması nəticəsində, 2001-ci ildən etibarən bəzi qrip peyvəndləri istisna olmaqla istifadədən tamamilə çıxarılmışdır.

Yəni Vekfildin bu yazısı, müasir tibbin peyvənd mövzusunda özünü təkrar qiymətləndirməsi, bəzi tətbiqləri dəyişdirməsi və tezislərini gücləndirməsi üçün bir fürsət yaratmışdır.

Təhlükəsizlik

İstər dərman yolu ilə, istərsə də cərrahı üsullarla insan üzərində edilən hər bir tibbi tətbiqin bilinən müəyyən riskləri vardır. Tibbi tətbiqin təhlükəsizliyindən bəhs edərkən anlamamız lazım olan, gözlənilən fayda/zərər nisbətinin diqqətli araşdırılmasından sonra əldə edilən elmi nəticələrin tətbiq lehinə qiymətləndirilməsi vəziyyətidir. Bir misalla konkretləşdirmək lazım olsa, müalicəsi olmayan poliomielitə qarşı ağızdan verilən və zəiflədilmiş poliomielit virusu daşıyan peyvəndin tətbiq olunan hər 2.500.000 dozası üçün 1 faktda peyvəndə bağlı uşaq iflici ortaya çıxma riski qarşısında, bu çox yoluxucu xəstəliyə tutulanların 200-də 1-də geriyədönməz iflic inkişafı və bunların da 5-10%-də ölüm riskinin varlığını, gözlənilən fayda/zərər baxımından siz də qiymətləndirə bilərsiniz.

Peyvənd Olunmamağın Kütləvi Nəticələrindən Nümunələr

Dublində 1999-ci ilin dekabr ayından 2000-ci ilin iyul ayına qədər davam edən dövrdə ortaya çıxan qızılca epidemiyası nəticəsində 355 uşaq xəstəxanaya gətirilmişdir. 111 uşaq xəstəxanada müalicə almış və 3 uşaq isə həyatını itirmişdir. Milli məlumatlara görə epidemiyadan əvvəli QPM peyvəndinin edilmə nisbətinin 70%-dən az olduğu təsbit edilir.

Hollandiyada, 1999-cu ilin iyun ayında 5 uşağın qızılcaya tutulması ilə başlayan epidemiya 2000-ci ilin fevral ayında 2961 hadisə, 3 uşaq ölümü ilə nəticələnir. Faktların çox böyük əksəriyyətini peyvənd olunmamış uşaqlar təşkil edir.

2000-ci ildə ABŞ-da qızılca xəstəliyinin ortadan qalxmasından sonra peyvənd proqramına diqqətin azalması nəticəsində 2005-ci ildə İndiana ştatında və 2013-cü ildə digər ştatlarda baş qaldıran qızılca epidemiyaları müasir dövrdə xəstəliklərə nəzarət etmənin nə qədər çətin olduğunun bir göstəricisidir. Eyni şəkildə 2015-ci ildə İllinois Universitetinin 69 tələbəsində parotit xəstəliyinin ortaya çıxması, səlahiyyətli şəxslərin şagirdləri dərslərin başlanma tarixi olan 24 Avqustdan əvvəl bir doza "təkrar QPM" peyvəndi etdirərək universitet şəhərciyinə gəlmələri barəsində xəbərdar etmələrinə səbəb oldu.

Nümunələr artırıla bilər, ancaq aydın şəkildə görünür ki, peyvənd hallarının azalması dərhal xəstəliklərin ani və nəzərəçarpan artımı ilə nəticələnir. Xəstəliyin ortaya çıxmasından sonra, müalicə üçün edilən xərclərin sağlamlıq büdcəsinə gətirdiyi yük başqa sağlamlıq xərclərinin azalmasına gətirib çıxaracağından, vaxtında görülən tədbirlər böyük əhəmiyyət daşıyır.

Düşünülməsi Lazım Olanlar

Yoluxucu xəstəliklərə qarşı peyvənd yolu ilə qazanılmış yeganə qələbə çiçək xəstəliyinə qarşı icra edilmiş olandır. Davam edən və sona yaxınlaşdığı ümid edilən bir başqa mübarizə poliomielitə qarşı aparılmaqdadır. 2014-cü ildə Nigeriya, Somali, Pakistan və Əfqanıstanda küncə sıxışdırılmış olan virusa son zərbənin vurulmasına çalışılmaqdadır. Afrikada Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) etdiyi müvəffəqiyyətli peyvənd işləri sayəsində son 1 ildə poliomielit faktına rast gəlinməmişdir. Proses 2 il də davam etsə bu xəstəlikdən təmizlənmiş bir Afrikadan bəhs etmək mümkün olacaqdır.

ÜST-ün 2014 tarixli son hesabatına görə, peyvənd proqramı sayəsində ildə 2-3 milyon uşağın ölümdən xilas edildiyi düşünülür. Lakin ildə 1,5 milyon uşaq peyvənd ilə qarşısı alına bilər xəstəliklər nəticəsində həyatını itirir.

Fərdi olaraq peyvənd edilməyi rədd etmək cəmiyyət sağlamlığı baxımından çox da böyük bir təsirə sahib olmaya bilər. Ancaq kütləvi olaraq peyvənd proqramından kənarda qalmaq böyük xalq sağlamlığı problemlərinə gətirib çıxaracaq. Cəmiyyət immunitetinin xəstəliyə qarşı təsirli səviyyələrə çatması fərdi peyvənd nisbətlərinin hədəf qoyulmuş minimum dəyərləri keçməsi ilə mümkündür.

Uşaqlıq dövrü peyvəndlərinin tətbiq olunmaması vəziyyətində, insanların əsasən kiçik yaşlarda keçirdiyi bəzi viral xəstəliklərə, daha böyük yaşlarda tutulmaları müşahidə edilməkdədir. Məxmərək nümunəsini düşünsək, uşaqlıq dövründə bu virusla qarşılaşan peyvəndsiz bir gənc qız orta ağırlıqda bir xəstəlik keçirərkən, peyvəndli bir cəmiyyətdə yaşayan və virusla hamiləlik əsnasında qarşılaşan peyvəndsiz bir ananın doğulacaq uşağı üçün bu xəstəliyin mənası, karlıq, göz anomaliyaları və ciddi ürək problemlərinin öndə olduğu bir çox anormallıqla xarakterizə olunan Anadangəlmə Məxmərək Sindromu olacaq. Eyni şəkildə qızılca xəstəliyi üçün ölüm faizlərinin 13 yaşdan sonra nəzərəçarpan dərəcədə artdığı faktı göz önünə alındıqda, peyvənd edilməmiş, virusla uşaqlıq vaxtı deyil 20 yaşında qarşılaşmış bir gəncin həyatını təhdid edən xəstəliyin, uşaqlıq dövrü peyvəndləri ilə maneə törədilə bilər olması həqiqətinin vicdani və hətta hüquqi nəticələri gözləniləndir.

Elmi baxışla insanların hüquq və azadlıqlarını əsas götürən hüquqi baxış tibbin bəzi sahələrində tərs düşməkdə və hansının daha üstün olduğu mövzusu bir anlaşılmazlıq mənbəyi olmaqdadır. Bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə qanuni bir zərurət olan peyvənd proqramına uyğunlaşma mövzusunun sağlamlıq problemi olmasından əlavə insan azadlığı baxımından da beynəlxalq hüquqi müstəvi çərçivəsində müzakirə edilməsi lazımlıdır.

Son Söz:

Faktlara söykənən tibb elminin bu günə qədər gəldiyi nəticələrə nəzər saldıqda, uşaqlıq dövrü peyvənd proqramlarının tətbiq olunmasında fərd və cəmiyyət sağlamlığı baxımından böyük fayda olduğu fikirindən fərqli bir görüş önə sürmək məntiqdən çox uzaq görünməkdədir.

Mənbə: Bilimfili

daha ətraflı...

"Dilimin Ucunda" hallarını niyə yaşayırıq?

Hamımız bununla üzləşirik. Danışdığımız yerdə, bir söz yadımızdan çıxır və "Nə idi bu söz?" deyə düşünməyə başlayırıq. Əslində sözü bilirik ancaq heç cür xatırlamaq olmur. Dilinizin ucuna gəlmiş və orada yapışıb qalmış haldadır.

Bu vəziyyətin elmi adı "dilimin ucunda sindromu"dur (tip of the tongue syndrome). İlk dəfə 1890-cı ildə psixoloq William Ceyms tərəfindən adlandırılan bu sindromun bir çox dildə özünəməxsus bir ifadəsinin olması sindromun əslində bir çox xalqlarda da yaşandığının göstəricisidir. Məsələn, Koreyalılar bu vəziyyətlə qarşılaşdıqda "dilimin ucunda parlayır", Estoniyalılar isə "dilimin üstündə" ifadəsini istifadə edirlər.

"Dilimin Ucunda" Hallarının Səbəbi Nədir?

Düşüncələrin sözlərə çevrilməsi olduqca asan baş verdiyi üçün ümumiyyətlə sadə hesab edilən, lakin əslində olduqca mürəkkəb bir prosesdir. Beynimiz, mücərrəd anlayışlardan formalaşan düşüncələri əvvəl sözlərə çevirir və sonra bunları uyğun səslərlə uyğunlaşdırır. Nəticədə danışırıq. "Dilimin Ucunda" vəziyyətlərində isə bu proses kəsilir. Normal halda söz xatırlama olduqca sürətli və asan reallaşır. Ancaq "dilimin ucunda" anlarında, sistem çökür və sıxışıb qalırıq.

Bu vəziyyət xatırlamada keçici bir pozulmanın meydana gəldiyi psixolinqvistik bir proses ola bilər. Bəzi araşdırmaçılar, bu fenomeni yaddaş çağırma prosesini dəyişikliyə uğradan bir amil, bəziləri isə beyindəki xatırlama müddətinin anlıq çöküntülərində ortaya çıxan hiss olaraq təyin edirlər.

Keçmişdə aparılan araşdırmalar 18-22 yaş arasındakı insanların "dilimin ucunda" anlarını həftədə bir və ya iki dəfə, daha yaşlıların (65-75 yaş arası) isə həftədə ən azı iki dəfə yaşadıqlarını ortaya qoyur. Yaşlanma, yuxusuzluq, qorxu, alkohol və narkotik asılılığı kimi faktorlar, fiziki və əqli sağlamlığa mənfi təsir etdiyindən, "dilimin ucunda" anlarının yaşanma tezliyi bu vəziyyətlərdə daha da artır.

Bir şeyi xatırlamağa çalışdığınız zaman, beyniniz yaddaş əlaqələrinizi axtarır, hipokamp və digər beyin bölgələri "şifrələnmiş" yaddaşlara daxil olmaq üçün birlikdə çalışır. Uzun müddətli yaddaş, qısa müddətli yaddaşdan daha güclüdür. Yəni iki gün əvvəl günorta yeməyində nə yediyinizi xatırlamaq, universitet tətilinizi xatırlamaqdan daha çətindir.

Digər tərəfdən, bir məlumat üzərində uzun müddət düşünməsəniz, bu yaddaşı sonradan xatırlamaq daha çətin olur. Yəni bu yaddaş beyninizdə qalır, ancaq müəyyən müddətdir onunla əlaqədar bir məlumatı istifadə etmədiyinizdən bir az "tozlanmışdır".

Beyin, fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq məlumatı əhəmiyyət sırasına görə yerləşdirən bir otaq kimidir. Bu otaqda da "istifadə et ya da itir" prinsipi tətbiq olunur. Məsələn telefon nömrələri, onları yaddaşınızda saxlamanız artıq lazım deyil, çünki telefonlarınızda qeyd ediliblər. Bu səbəbdən, telefon nömrələri yaddaşınızda əhəmiyyət sırasının sonlarında yerləşdirilir. 2015-ci ildə "Nature" jurnalında nümayiş olunan bir araşdırma, yaddaşımızda içərisinə daha sonra bəlkə istifadə edilər deyə əhəmiyyətsiz məlumat toplandığı bir növ "bəlkə lazım olar qovluğu" olduğunu irəli sürür. Bu araşdırma, artıq istifadə etmədiyimiz sözləri bir müddət sonra hansı səbəbdən unutduğumuza dair fikirlər formalaşdıra bilər.

"Dilimin ucunda" sindromu hər nə qədər məşhur olsa da bu əqli prosesin nəyə görə kəsintiyə uğradığı tam mənası ilə bilinmir. Ancaq aparılan bir başqa araşdırma "dilimin ucunda" vəziyyətlərini kofein qəbulu ilə əlaqələndirir. Araşdırma iştirakçılarına 200 mq. kofein və ya plasebo təsiri yaradan bir maddə verilir. Araşdırma nəticələri "dilimin ucunda" hallarının kofein qəbul edən qrupda daha çox müşahidə edildiyini ortaya qoydu. Nəticələr, adenozin reseptorlarının kofein ilə blok edilməsinin fonoloji xatırlama sistemindəki qısa müddətli dəyişkənlik təsirini artırdığı fərziyyəsini dəstəkləyir.

Xatırlanmağa çalışılan və yada düşmədiyinə görə hirslənməyimizə səbəb olan söz üzərində daha çox düşündükcə, ondan daha da uzaqlaşırıq. Lakin "google" sayəsində bu sözü asanlıqla tapa bilərik. Kanadadakı McMaster Universitetinin əməkdaşı Dr. Karin Humphreysin etdiyi bir araşdırma isə bu sözü gələcəkdə yenidən unudacağınızı irəli sürür.

Universitet tələbələri ilə aparılan təcrübədə, iştirakçılara "dilimin ucunda" vəziyyətlərini tətikləyən bir neçə söz təqdim edildi və onlardan bu sözləri söyləmələri istənildi. Məsələn, "Mağaraları kəşf etmə idmanının adı nədir?" (İngilis dilində bu idmana verilən ad "spelunking"dir)

Əgər söz iştirakçını çaşdıraraq "dilimin ucunda" vəziyyətinə salsa, onlara düşünmələri üçün bir az vaxt verildi. İştirakçı sözü yanə də xatırlamazsa, araşdırmaçılar sözü söyləyirdilər. Təcrübə eyni iştirakçılar, eyni tərif və eyni sözlərlə müxtəlif müddətlərdə təkrarlandı və iştirakçıların növbəti dəfə sözü xatırlayıb xatırlamamaq vəziyyətləri arasında bir dəyişiklik meydana gəlib gəlmədiyi müşahidə edildi. Lakin maraqlı bir şəkildə, 7 gün və ya 5 dəqiqə sonra da edilsə, nəticənin dəyişmədiyi görüldü. Bir çox insan eyni sözlərdə təkrar-təkrar "dilimin ucunda" anlarını yaşadı.

Araşdırmaçılar, əldə etdikləri nəticələrin edilən səhvlərin bu səhvləri gücləndirmə meylində olduğu və təkrar ortaya çıxmasına səbəb olduğu düşüncəsini dəstəklədiyini qeyd edir. Yəni, adını unutduğunuz bir aktyorun və ya aktrisanın adını xatırlamaq üçün IMDb-yə (Internet Movie Database) müraciət etdiyinizdə əslində unutqanlığınınızı daha da dərinləşdirərək səhvinizi gücləndirirsiniz.

"Dilimin Ucunda" Hallarının Qarşısını Necə Almaq Olar?

Yeni aparılan araşdırmalar bu vəziyyətlərə maneə törətməyə dair bəzi potensial yollar təqdim edir. Məsələn Humphreys'in təcrübəsində, iştirakçılar sözü xatırlamaqda çətinlik çəkdikləri zaman onlara birbaşa cavabı söyləmək əvəzinə xatırlamalarına köməkçi olmanın növbəti dəfə sözün unudulmasına maneə törədə bildiyi nəticəsi əldə edildi. Yəni sözün ilk bir neçə hərfini söyləmək kimi fonoloji ipucu verildikdə iştirakçılar sözü tapa bilsələr növbəti dəfə bu sözü xatırlamaları daha mümkün hala gəlir.

Çünki, təməl səviyyədə beynimiz şəbəkə quruluşundadır və hər əməliyyat üçün yeni şəbəkələr qurulur. Sözün xatırlanması üçün də sadə mənada şəbəkələr qurulmalıdır. Bu vəziyyəti belə izah edə bilərik: məsələn, son nöqtəsi C olan A-B-C şəklində bir yol layihəmiz var. C nöqtəsinə çatmaq üçün A, B və C nöqtələri arasında yol çəkməyimiz lazımdır. Sözü birbaşa demək, C nöqtəsinə sıçramalı çatmağı təmin edir. Ancaq xatırlamağa köməkçi olmaq isə A-dan B-yə və nəhayət B-dən C-yə bir yol qurulmasına səbəb olur. Beləliklə də A-B-C yolu tamamlanır. Sıçramalı xatırlatmalar, əlaqənin pozulmasına səbəb olacağı üçün gələcəkdə xatırlamağı çətinləşdirəcək, ancaq xatırlatmağa köməkçi olmaq isə əskik əlaqələrin qurulmasını və yol layihəsinin tamamlanmasını təmin edərək xatırlamağı növbəti dəfə üçün daha asan hala gətirəcək.

Bu səbəbdən, dilinizin ucundakı sözü tapmaqda çətinlik çəksəniz, ətrafınızdakı insanlardan sizə bu əlaqələrin qurulması nöqtəsində köməkçi olmasını istəyin. Nə deməyə çalışdığınızı açıqlayın və onlardan ipucu istəyin.

daha ətraflı...

Ən keyfiyyətli elmi-fantastik filmlər

Elmi-fantastika ideyası olmasaydı nə sualtı gəmilər, nə də kosmik raketlər yaranmayacaqdı. Gündəlik həyatımızın əvəzolunmaz hissəsini təşkil edən bütün texnikalar daha əvvəlki nəsillərin arzusu idi. Onlar, xəyalpərəst olmaqda ittiham olunurdular.

"Transformerlər" və "Nindza Tısbağalar" kimi blokbaster filmlərin də öz həvəskarları olsa da, bu filmlərin elmi-fantastika ilə elə də yaxın əlaqəsi olduğunu deyə bilməyəcəyik. Qrafika, musiqi, aktyor oyunu, rejissor işi və ideya baxımından dəyərləndirdiyimiz son iyirmi ilin "ən elmi" 20 fantastik filmini təqdim edirik. Ümidvarıq, seçimimiz sizi qane edəcək.

20. Oblivion (2013)

Yadplanetlilərlə müharibədən sonra Yer boşalır, sağ qalan insanlar yaşayış üçün artıq əlverişsiz olan planeti tərk etməyi planlaşdırır. Baş qəhrəman olan texnik (Tom Kruz) NASA-ya aid qəzalı gəmi tapıb, içəridən bir qadını xilas etməyi bacardıqda ağlına belə gətimir ki, nələri öyrənmiş olacaq.

19. Transcendance (2014)

Baş rolda Conni Deppin rol aydığı filmdə məşhur bir alimin bütün məlumatlara yiyələnə bilən süni intellekt kompüteri yaratması, bu səbəbdən də radikal antitexnoloji qruplaşma tərəfindən qarşısının alınmasından bəhs edilir. Ölüm ayağında olarkən həyat yoldaşı və həmkarı alimin beynini həmin kompüterə yükləyir və dünyanın yeni işğalı başlayır.

18. I, Robot (2004)

Ayzek Azimovun romanı əsasında çəkilən filmi bəlkə də izləməyən qalmayıb. 2035-ci ildə süni intellektli robotlar artıq gündəlik insan həyatının vacib hissəsidir. Baş qəhrəman polisin (Uill Smit) robotlara qarşı "allergiyası" var. O hesab edir ki, robotlar cinayət törətməyə qadirdir - hər nə qədər mütəxəssislər bu fikirlə razı olmasalar belə. Stiven Hokinqin son illərdəki süni intellektlə bağlı ürəkaçmayan rəyləri bunu deməyə əsas verir ki, "I, Robot" filmini dəfələrlə izləyib.

17. Ex Machina (2015)

Ən yaxşı vizual effektlərə görə Oskar mükafatı qazandıran elmi-fantastik "Ex Machina" filmində bir gənc proqramistin şəhərdən kənar mühitdə süni intellektlə zənginləşdirilmiş robotla keçirdiyi bir həftəsindən bəhs edilir. Onun vəzifəsi bu müddət ərzində qadın-robotu sınaqdan keçirməkdir. Film azadlıq mövzusunda vacib fəlsəfi suallara toxunur.

16. The Martian (2015)

Aktyor Mett Deymon filmdə "Ares-3" missiyası çərçivəsində Marsa göndərilmiş astronavtlardan birinin rolunu oynayır. Dəhşətli qum fırtınasından sonra həmkarları Markın ölü olduğunu düşünüb, onu Marsda atır və qırmızı planeti dərhal tərk edirlər. Sağ qalan Mark Marsda tənha və köməksiz olduğunu anladıqda, yaşamaq üçün mübarizə aparmağa başlayır. Film Endi Uirin eyniadlı romanı əsasında çəkilib.

15. eXistenZ (1999)

Dahi rejissor Devid Kronenberqin bu filmini bəlkə də çoxları tanımır. Virtual reallıqla bağlı oyunun təqdimatında onun yaradıcısı Alleqraya atəş açılır. Oranı tərk etmək məcburiyyətində qalan Alleqra, "Ekzistensiya" oyununun xarab olub-olmadığını yoxlamaq üçün öz həmkarını virtual aləmə qoşur. Hadisələr belə gətirir ki, real dünyada üzləşdiyi təhlükələr virtual reallıqda da onları izləyir. Filmin adından da bəlli olduğu kimi, rejissor ekzistensialist fəlsəfəsi mövzusuna müraciət edir.

14. Twelve Monkeys (1995)

Yenə 2035-ci il. Dəhşətli bir virus yerüzünün 99%-ini məhv edib. Sağ qalanlar isə yeraltında gizlənməyə məhkumdurlar. Cinayətkar Ceyms Koul könüllü olaraq zaman maşını ilə keçmişə qayıdır. Ona verilmiş əmr bundan ibarətdir ki, keçmişdə virusun yaranma səbəblərini araşdırmaqda alimlərə kömək etməli və müəmmalı "on iki meymun" sirrini açmalıdır. Bəzi film tənqidçilərinin rəyinə görə aktyor Brüs Uillisin rol aldığı ən yaxşı filmdir.

13. Donnie Darko (2001)

Aktyor Ceyk Cillenholun, həmin vaxt gənc olsa belə, ən məşhur rollarından biri. Vaxtından əvvəl klassikaya çevrilmiş sürrealistik film - "Donnie Darko". 16 yaşlı Donni ölümün nə olduğunu təxmini olaraq bilir. Bədbəxt hadisədən sonra ölümün yarısından dönən məktəbli özündə qəribə özəlliklər olduğunu aşkar edir - zaman və taleyə nəzarət edə bilir. Dəyişikliklərdən sonra ailəsi, dostları, bacıları, müəllimləri və sevdiyi qız ondan ehtiyatlanmağa başlayır. Donniyə nə olub?

12. Gravity (2013)

Film tibb mühəndisliyi doktorunun ilk kosmik missiyasından bəhs edir. Həmkarı Kovalski üçünsə bu missiya sonuncudur. Baş verən toqquşma nəticəsində şatl darmadağın olur, kosmonavtlar bu şərtlərdə sağ qalmağa çalışırlar. Film nə az, nə çox - yeddi Oskar mükafatı qazandırıb ki, bu da elmi-fantastika janrı üçün çox böyük nailiyyətdir. Bəzi mütəxəssislərin rəyinə əsasən, filmdə fantastik hesab edilə biləcək heç bir səhnə yoxdur. Baş rollarda Sandra Bullok və Corc Kluni oynayır.

11. Moon (2009)

Ayda üç illik müqavilə ilə işlər aparan kosmonavt Semin evə qayıtma vaxtı yaxınlaşır. Üç illik kosmik tənhalığı süni intellektli robot pozur. Yerə qayıtmağına iki həftə qalmış Sem öz əvəzedicisi ilə qarşılaşır və hər şey bundan sonra başlayır. Gərgin atmosfer, realistik aktyor oyunu, möhtəşəm kompozisiya - bu fantastik filmi yaddaşlardan silmək mümkün deyil. Həm filmin reytinqi, həm də tənqidçilərin rəyi kifayət qədər yüksəkdir.

10. Dark City (1998)

Bu şəhərdə nə Günəş doğur, nə də gecə başlayır. Burada hər gün zülmətdir. İnsanların taleyi cəmi bir günlük yazılır, ertəsi gün isə heç nə baş verməyibmiş kimi tam başqa ad və şəxsiyyətlə həyatlarına davam edirlər. Heç kim bu qəribəliklərin fərqinə varmır, adını və keçmişini xatırlamayan bir qatili isə polis müfəttişi güdür. Baş qəhrəman şəhərdə nələrin baş verdiyini anlamağa çalışır, həyat yoldaşı onu axtarır, "yadlar" ona ov elan edir... Bəlkə də həyatınızda heç vaxt "Dark City" kimi orijinal film izləməyəcəksiniz.

9. K-PAX (2001)

8. Inception (2010)

7. Mr. Nobody (2009)

6. The Congress (2013)

5. Eternal Sunshine of the Spotless Mind (2004)

4. The Matrix (1999)

3. Interstellar (2014)

2. Gattaca (1997)

1. Contact (1997)

Həmçinin oxuyun:

* "Interstellar" və zaman səyahəti mövzusu
* Astrobiologiya: Yerdənkənar təkamül
* Ən məşhur elmdən kənar əfsanələr

daha ətraflı...