Onurğasızların beyni təkamül keçmişinə işarə edir

Amerikalı neyrofizioloqlar onurğasızların beynində cüt struktur olan "göbələkvari bədənlər" üzərində araşdırma aparıblar. Nəzəriyyəyə əsasən, bunlar, öyrənmə qabiliyyəti və yaddaşa cavabdehdirlər.

Ecdysozoa və Lophotrochozoa (spirallılar) tipi və tipüstü beyinlərinin göbələkvari bədənlərinin neyroanatomik və kimyəvi tərkibini öyrənən alimlər, göbələkvari bədənlərdə yerləşən "individual" neyronların oxşarlığını aşkar etməklə yanaşı, həm də bu orqanın müxtəlif həşərat və buğumayaqlılarda eyni təşkil prinsipinə sahib olduğunu aydınlaşdırıblar. Alimlər bütün cəhdlərdə göbələkvari bədənlərdə CD0, Leo, CaMKII kimi zülallara rast gəliblər.

Beləliklə, müxtəlif onurğasızların beyin quruluşunun fundamental birliyinin olduğu təsdiqlənib. Bunun isə yeganə izahı budur ki, bütün bu canlılar keçmişdə, təxminən 600 milyon il əvvəl ortaq əcdada sahib olublar.

Beynin "göbələkvari bədənləri" neyron qatına deyilir, miqdarları 12-ə qədər qalxa bilər. İlk dəfə 1850-ci ildə fransız tədqiqatçısı Feliks Düjarden tərəfindən izahı verilib. Bu orqan, müxtəlif analizatorlardan daxil olan informasiya inteqrasiyasının mərkəzi hesab olunur.

Alimlər bundan sonra da araşdırmalarını davam etdirəcəklərini bildirirlər. Bəlkə də növbəti dəfə onurğalı və onurğasızların beyninin müxtəlif hissələrinin ortaq mənşəyi sübuta yetirilə bilər.

Həmçinin oxuyun:

Ən qədim sinir sistemi tapıldı
Təkamül nəzəriyyəsinə əlavələr edilə bilər
Bionik beyin hazırlanacaq

daha ətraflı...

İnsan beyni hüceyrələri siçanları "ağıllandırdı"

Alimlər siçanların beyninə insan orqanizminin bir neçə hüceyrəsini əlavə edərək, onların digərlərindən daha ağıllı olmasını təmin ediblər. Nəticədə modifikasiya olunmuş gəmiricilərin intellekt səviyyəsi ani olaraq artıb. Neyronlar (düşünmə prosesinə cavabdeh olan hüceyrələr) olduğu kimi qalsalar da, bütün qlial hüceyrələr (neyronların həyat fəaliyyətini təmin edən hüceyrələr), praktiki olaraq, "insaniləşib".

Roçester Universitetinin tibb mərkəzindən olan Stiv Qoldmen və həmkarları universitetə bağışlanmış embrionlardan inkişafdan qalma neyroqlial hüceyrələri xaric edərək, onları siçan balalarının beyninə yeridiblər. Hüceyrələr orada inkişaf edərək, astrositlərə çevrilib. Bu növ hüceyrələr düşünmə prosesində vacib rol oynayır: neyronlararası əlaqələri (sinapslar) gücləndirir. İnsan astrositləri siçanlardakından 10-20 dəfə böyükdür və sinapslararası siqnal ötürülmələrini nizamlayan qanqlilərin yüz dəfə çox miqdarına sahibdir.

Belə ki, siçan astrositlərini beynin marjinal hissələrinə sıxışdıran 300 min hüceyrənin il boyunca 12 milyona qədər artdığı müşahidə edilib. Bu da gəmiricilərin ağıl bacarıqlarına təsirsiz ötüşməyib. Onlar, zəif cərəyan zərbəsinin müəyyən səs əlaqəsini digərlərindən dörd dəfə yaxşı yaddaşda saxlayıblar.

İndi isə Qoldmen neyroqlial insan hüceyrələrini siçovullar kimi daha ağıllı laboratuar canlılara yeritmək fikrindədir. Artıq ilk inyeksiyalar edilib və hal-hazırda hüceyrələrin yayılma yolları təqib edilir. Buna baxmayaraq Qoldmen əmindir ki, yeni hüceyrələr siçanları heç də Homo sapiens'ə yaxınlaşdırmır.

"Neyroqlial hüceyrələrin yeridilməsi onlara heç bir insani xüsusiyyət qazandırmır. Təcrübəmiz sadəcə heyvanın neyron şəbəkələri effektivliyini artırdı. Amma siçan elə siçan olaraq da qalıb", - Qoldmen qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

İlk dəfə insanın şüuru "söndürüldü"
İntellekt geni kəşf edildi
Yaşanmış qorxu irsən ötürülür

daha ətraflı...

Beynimizi "beyin" edən beyincik

Böyük Britaniyadan olan bioloqların gəldiyi qənaətə görə, Homo sapiens-in intellektual təkamül sıçrayışında əsas rola malik beyin hissəsi əvvəllər hesab edildiyi kimi neokorteks deyil, beyincik olub. Əldə edilmiş nəticələrə görə, beyincik təkcə insanlar üçün deyil, bütün iri meymunlar ailəsi üçün vacibdir.

İş burasındadır ki, neokorteks beynimizin çox geniş hissəsini əhatə edir. Məhz bu səbəbdən ona həmişə xüsusi diqqət ayırılır və əcdadlarımızda olduğu kimi, primatların da intellektinin inkişafına təkan verən bazis hesab edilirdi. Neokorteksin beyindəki böyük bir hissəsi alimlərə göstərirdi ki, primatlarda bu beyin nahiyəsi digər bütün nahiyələrdən daha artıq inkişaf edib və böyüyüb. Yeni tədqiqatın müəllifləri isə beyindəki belə ölçü böyüməsinin bədən ağırlığının artması ilə əlaqəli olduğundan əmindirlər. Belə ki, kaşalotlar insanlarınki ilə müqayisədə daha geniş neokorteksə sahibdir.

Beynimizdəki "əsas" hissənin hansı olduğunu anlamaq üçün bioloqlar bir neçə 10 milyon il ərzində primatlarda neokorteks və beyinciyin necə inkişaf etdiyini analiz ediblər. Nəticədə adları sadalanan beyin bölgələrinin, praktiki olaraq, bütün növlərdə bərabər sürətlə, insanaoxşar meymunlarda və hominidlərdə beyinciyin isə daha sürətli inkişaf etdiyi aydın olub.

Aristotel və Qalenin anatomiya üzrə işlərində beyinciyə insanın yaşayış fəaliyyətində heç bir mühüm rol ayırılmır. Tarixin ilk həkim və təbibləri "həqiqi" beyni ona oxşarı ilə qarşı-qarşıya qoyurdular, bu səbəbdən sonuncusu "beyincik" deyə adlandırıldı.

Neyrofiziologiya nöqteyi nəzərindən beyincik hərəkət sferası nəzarətinə cavabdehdir. Halbuki funksiyaları daha çox olmalıdır. Məsələn, tədqiqatın müəllifləri qeyd edirlər ki, beynin bu bölgəsi üçün neyronların yüksək konsentrasiyası xarakterikdir (təxminən 70 milyard ki, bu da neokorteksdən 4 dəfə çoxdur). Bu neyronların vəzifəsi hələlik bilinmir. Bioloqlar isə beyinciyin alət hazırlanması və istifadəsi, habelə nitq və cümlələrin qurulması kimi fəaliyyətlərə cavabdeh olduğu ilə bağlı hipotez irəli sürürlər.

Həmçinin oxuyun:

Nitqin təkamülü
"Bəs yatmasaq necə olar?"
İlk dəfə insanın şüuru "söndürüldü"

daha ətraflı...

Nitqin təkamülü

İnsanın nitq qabiliyyəti beynin nitq mərkəzinin neyron aparatı sayəsində mümkün olur. Neyron şəbəkələrinin strukturu genomla müəyyənləşir. Nitq vərdişini yaradan neyronların məhz hansı genlərlə idarə olunduğu 2001-ci ilədək elmə məlum deyildi. Həmin il anadangəlmə nitq qüsurlarından əziyyət çəkən bir ailə üzvlərinin genomunu öyrənməklə müəyyən edilmişdi ki, bu adamlarda FOXP2 geni mutasiyaya uğramışdır. Bu səbəbdən onların tələffüz çətinlikləri, sintaksis problemləri vardı, habelə onlar normal nitqli adamların danışığını çətinliklə başa düşürdülər. Beləcə, bir ailənin probleminin öyrənilməsi nəticəsində elm qarşısında yeni üfüqlər açıldı.

Tezliklə müəyyən edildi ki, FOXP2 geni nəinki nitqin aydınlığını təmin edir, ümumiyyətlə, insanın nitq qabiliyyətinin və digər vərdişlərinin yaranmasında bu genin mühüm rolu var. Eyni genin başqa canlılarda olması da bunadək məlum idi. Amma, məsələn, şimpanzedə bu gen insanda olduğundan iki nukleotid “hərfi” ilə fərqlənir. Təkamül prosesində məhz bu iki “hərflik” mutasiya primitiv səslər çıxarmağa malik səs aparatının mürəkkəb nitq aparatına çevrilməsində əhəmiyyətli rol oynamışdır.

2009-cu ildə çox maraqlı bir eksperiment aparıldı. İnsanın FOXP2 genini siçan genomuna daxil etdilər. Əlbəttə, bunun sayəsində siçanlar insan səsi ilə danışa bilməzlər (bunun üçün, insanda olan bütöv nitq aparatı gərəkdir), lakin nəticələr heyrətamiz idi: genomu dəyişdirilmiş siçanlar digər siçanlarla müqayisədə daha mürəkkəb səslər çıxarırdılar. Sonrakı tədqiqatlarla müəyyən olundu ki, insanın nitq geni daxil edilmiş siçanlarda striatum (yaxud, zolaqlı cism) neyronlarının aktivliyi yüksəlmişdir. İnsanda bu sahənin neyronları müxtəlif vərdişlərə, o cümlədən nitq vərdişlərinə yiyələnməni təmin edir. Kişi və qadınlarda FOXP2 zülalının səviyyəsi fərqlidir. Xüsusən, qız uşaqlarında oğlanlarla müqayisədə 3 dəfə yüksəkdir. Məhz bu fərqlilik, alimlərin fikrincə, qadınların danışmağa, ünsiyyətə daha meylli olmasına səbəb olur. Həmçinin, ayrıca kişilərin və qadınların öz müqayisəsində də müəyyən fərqlər vardır ki, ola bilsin, bəzi adamların qaradinməz, bəzilərinin deyingən, qeybətcil olmasının bioloji əsası bundan irəli gəlir.

2013-cü ildə bu sahədə daha bir mühüm kəşf edildi. Belə ki, ABŞ-ın Con Hopkins Tibb Məktəbinin tədqiatçılarının dərc etdirdiyi məqalədə FOXP2 ilə bağlılığı olan digər genin – SRPX2-nin insan beyninin nitqə cavabdeh mərkəzində neyronlar arası əlaqələrin dinamikasına nəzarət etdiyi sübut edildi. Mümkündür ki, bu prosesdə digər genlər də hər hansı bir formada iştirak edirlər. Hələlik məlum olan bunlardır.

Qeyd olunan genlərin nitqi necə əmələ gətirdiyi ilə bağlı bir çox suallar indiyədək açıq qalsa da, prosesin mahiyyəti ümumi şəkildə məlumdur. Heyvanlarda olduğu kimi, insanda da öyrənmə (vərdişə yiyələnmə) prosesi iki şərti mərhələdən ibarətdir. Birinci mərhələdə vərdiş, onun ayrı-ayrı ünsürlərinin qavranması yolu ilə mənimsənilir. Məsələn, velosiped sürməyi öyrənən adam ilk növbədə sükanı düz saxlamağa, onu idarə etməyə çalışır (vərdişin əllərə aid olan hissəsi), bununla eyni zamanda ayaqlarını pedallara sıxır, onları hərəkətə gətirir (ayaqlarla bağlı hissə). Əvvəlcə bu proses bizdən maksimal konsentrasiya olunmağı tələb edir, lakin bir müddət sonra bu işə öyrəşirik. Daha ilk dəfə olduğu kimi gərgin diqqət tələb olunmur. Bununla da vərdişin inkişafında ikinci, “şüursuz” mərhələ başlayır. Daha az diqqət sərf etməklə velosipedi rahat idarə edə bilirik və sürməyə davam etdikcə bu vərdiş daha da təkmilləşir, avtomatlaşır, hər bir insan üçün adi şəraitdə mümkün olan bacarıq səviyyəsinə çatır.

Eyni prosessual gedişat uşaqların dil öyrənməsinə, yaxud dil bilən adamların yeni dil öyrənməsinə də aiddir. Əvvəlcə ayrı-ayrı sözlər və cümlə qurmanın sintaksis qaydaları mənimsənilir, sonra isə bütün diqqətimizi toplayıb yeni dildə cümlə qurmağa çalışırıq. Və nəhayət vərdişimiz konkret çərçivələrdə mümkün olan avtomatlaşma halına gəlir. Öyrənmiş oduğumuz yeni dildə danışmaq artıq çətinlik törətmir.

Massaçusets Texnologiya İnstitutundan olan tədqiqatçılar FOXP2 geninin nitq vərdişinə yiyələnmə prosesinin hansı mərhələsində zəruri olduğunu müəyyən etməyə çalışıblar. Adi siçanlar və insanın FOXP2 geni daxil edilmiş siçanlar üzərində iki eksperiment aparılıb. Birinci eksperimentdə siçanlar onlara verilən yemə çatmaq üçün xüsusi hazırlanmış labirintdən keçməli idilər. Bu halda “insanlaşdırılmış” siçanlar qidaya çatmağın ən qısa yolunu adi siçanlarla müqayisədə daha yaxşı tapır və buna görə qidaya daha tez çatırdılar. İkinci eksperimentdə mütəxəssislər labirinti elə qurmuşdular ki, siçanlar mümkün marşrutun hər bir hissəsini ayrılıqda yoxlaya bilsinlər, yəni, bir-birindən ardıcıllıqla ayrılmış bu hissələrdə bir neçə variant arasında cəmi bir doğru variant saxlanılmışdı ki, siçanlar bunları bir-bir təyin edib marşrutu tamamlamalı idilər. Bu halda siçanlar biri digərindən hansısa önəmli üstünlük göstərə bilmədilər.

Beləliklə, təcrübə nəticələrinə əsaslanaraq hipotez irəli sürüldü ki, nitq vərdişinə cavabdeh olan genlər təlim (vərdişə yiyələnmə) prosesinin müxtəlif fazaları arasında keçidləri daha yaxşı təmin edir. Başqa sözlə, striatum neyronları təlim prosesinin ayrı-ayrı fazalarını müxtəlif variantlı (amma bəlli istiqamətli) ardıcıllıqla özlərində “kodlaşdırır”, bir fazanın “kodlaşdırılması” başa çatdıqdan dərhal sonra ikinci, üçüncü və digər fazalara keçid edilir. Məsələn, bizə tamamilə yad olan dildə bir cümləni əzbərləmək lazım gələrsə, biz bu cümlədə olan hər bir sözü ardıcıllıqla bir-bir əzbərləməyə çalışırıq. Hər bir əzbərlənmiş söz müvafiq neyronların yeni əlqələrinin əmələ gəlməsi sayəsində mümkün olur. Əgər bu cümləni dəfələrlə əzbərdən təkrar etsək, o, bizim yaddaşımızda həmişəlik qala bilər. Təkrarlar kifayət qədər olmadıqda, müəyyən zamandan sonra həmin cümləni tam ya qismən unuduruq. O deməkdir ki, həmin cümləni son dəfə tam olaraq səsləndirə bildiyimiz andan keçən dövr ərzində, neyronların əlaqə kombinasiyaları tam ya qismən itirilmişdir. Eləcə də, məsələn, bu qanunauyğunluq səbəbindən, insanlar əvvəllər çox yaxşı bildikləri doğma dillərini uzun müddət istifadə etmədikdə unuda bilirlər.

Siçanlar üzərində aparılan təcrübələrdə onların müxtəlif vərdişlərə yiyələnməsi prosesi hüceyrə səviyyəsində tədqiq edildi. Müxtəlif vərdişlərin ayrı-ayrı fazalarının mənimsənməsi siçanların striratumunda neyron şəbəkəsinin struktur dəyişmələri ilə müşayiət olunur. Və bu zaman, insanın FOXP2 geni yeridilmiş siçanların stiratumunda dəyişiklik daha fəal şəkildə baş verir. Məhz bu faktor belə siçanları daha bacarıqlı edir.

İnsandaki FOXP2 geninin təribən 200 min il əvvəl əmələ gəldiyi hesab olunur. Aydındır ki, yalnız bir genin sayəsində nitq imkanı meydana çıxmamışdır. Bu, FOXP2-nin də daxil olduğu bütün gen şəbəkəsinin qarşılıqlı fəaliyyəti nəticəsində mümkün olmuşdur. Qədim insanların daha mürəkkəb ünsiyyət məcburiyyətində qalması və bunun min illərlə davam etməsi ona səbəb olurdu ki, insanlar müxtəlif obyektləri, hadisələri bir-birindən fərqləndirmək üçün əvvəlcə fərqli səslərdən istifadə edir, səslərin özünü bir-birindən fərqləndirmək üçün onlara fərqli ton, intonasiya verir, yaxud müxtəlif səs birləşmələrindən istifadə edirdilər. Bu proses tədricən mürəkkəb sözlərin yaranmasına doğru gedirdi. Eyni zamanda, yeni vərdişlər yeni neyron əlaqələri doğururdu. Yeni neyron əlaqələrinin bir həddədək çoxalması yəqin ki, FOXP2, SRPX2 və digər əlaqəli genlərdə əvvəlcə epigenetik çevrilmələrə, bunların nəticəsində isə mutasiyalara səbəb olmuşdur.

Həmçinin oxuyun:

"Bəs yatmasaq necə olar?"
İlk dəfə insanın şüuru "söndürüldü"
İnsan bədəninin yararsız rudimentləri

daha ətraflı...

Dini tərbiyə almış uşaqlar reallıqla xülyanı ayırd edə bilmir

Boston Universitetindən olan alimlərin apardığı araşdırma dini tərbiyənin uşaqların uydurma və reallığı ayırd etmə bacarığına gözə dəyəcək səviyyədə təsir göstərdiyini təsdiqləyib.

Bir neçə etapdan ibarət olan tədqiqatda 5-6 yaşlı uşaqlar iştirak edib. İlk öncə məktəb yaşına çatmamış uşaqlara baş qəhramanı tamamilə real insan olan adi bir həqiqi hadisə danışılıb. Növbəti mərhələdə isə dini ailələrdə böyümüş uşaqlarla, onların dini tərbiyədən kənar mühitdə böyümüş həmyaşıdları arasında kəskin fərq olduğu aydın olub. Belə ki, tədqiqatçılar onlara real həyatda mümkünsüz görünən Tanrı müdaxilələri ilə bağlı dini əhvalatlar danışdıqda, uşaqların baş qəhramana dair düşüncələri anidən dəyişilib.

Hələ məktəb təhsilinə qədəm qoymamış, kilsə və ya kilsə məktəblərini ziyarət edən uşaqlar dini əhvalatın baş qəhramanını real insan adlandırıblar, digər yanda isə dünyəvi tərbiyə almış uşaqlar əminliklə eşitdikləri əhvalatın yalan olduğunu deyiblər.

Bundan başqa fərqli tərbiyələrin uşaqların mühakimə etmə və fikir irəli sürmə bacarıqlarında da iz qoyduğu məlum olub. Cadugarlıq və fantastik hadisələrdən bəhs edən qeyri-real əhvalatlara qulaq asan uşaqlar yenə ikiyə bölünüb: dini təlimlərlə tanış olmayan uşaqlar əhvalat qəhramanlarını uydurma adlandıraraq, əfsanəni reallıqdan ayırd etmədə daha fəal olublar. Dindar ailələrdən olan həmyaşıdları isə əksinə olaraq fantastikanı ciddi qəbul edərək, qeyri-real hadisələrin kökündə Tanrının olduğunu bildiriblər.

"Dini tərbiyə uşaqların reallığı uydurmadan ayırd edə bilmə bacarığına güclü təsir göstərir. Bu təkcə dini deyil, həm də fantastik əhvalatlara aiddir. Dünyəvi uşaqların uydurma kateqoriyasına aid etdiyi hadisələri dini tərbiyə almış həmyaşıdları şübhəsiz həqiqət kimi qəbul etdilər", - tədqiqatın başında duran Ketlin Korrivau qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

Dinin insan təkamülündəki bazisi tapıldı
Təkamül nöqteyi-nəzərindən Dinlər və Tanrılar
Nuhun dairəvi gəmisi inanclıları narahat etdi

daha ətraflı...

"Bəs yatmasaq necə olar?"

Sutkada 6-8 saat yuxu yatırsınızsa hansı xəstəliklərə meylli ola və neçə illik ömür yaşaya bilərsiniz? 10 saat yatsaz necə? Bəs 11 sutka oyaq qalsaz vəziyyətiniz necə olar?

Qəribə səslənsə də yuxunun nə səbəbləri, nə də təkamül mənşəyi elmə praktiki olaraq məlum deyil. Axı təbiət nöqteyi-nəzərindən yuxunu əlverişli və məqsədəuyğun hesab etmək doğru deyil. Əgər insan və ya bir heyvan yuxuya dalırsa şüuru bir neçə saatlığına sönmüş olur. Belə vəziyyətdə canlının yırtıcılara qurban olma şansı bir neçə dəfə artır.

Bununla belə alimlər səbəbləri olmasa da, yuxunun əlverişlilikdəki bəzi qanunauyğunluqlarını aşkar etməyə nail olublar. Məsələn, məlum olub ki 6-8 saat yuxu yatan yetkin insanlara uzunömürlülük xarakterikdir. Yuxu azlığı isə əksinə diabet və ürək-damar xəstəlikləri kimi bir sıra problemlərə səbəb olur. Xroniki yuxusuzluq da həmçinin sadalanan xəstəliklərlə yanaşı piylənmə, depressiya və beyin zədələnmələri ilə əlaqələndirilir.

Bəs heç yatmasaq nə olar? İlk yuxusuz gecədən sonra insan beynində mezolimbik sistem aktivləşərək, qana dofamin atır. Bu təsirin nəticəsi olaraq insan daha enerjili, pozitiv və seks planında aktiv olur. Yaxşıdır, elə deyil? Tələsməyin, ən pisi qabaqdadır. İlk öncə beyində qərar verməyə və nəticələri qiymətləndirməyə nəzarət edən strukturlar deaktivləşir. Özünüidarə zəifləyir. Yorğunluğun meydana çıxması ilə reaksiyaların sürəti yavaşlayır və ətraf aləmi dərk etmə funksiyaları azalır.

İkinci yuxusuz gecədən sonra insan orqanizmində qlükoza mübadiləsi və immum sistemi fəaliyyəti pozulmağa başlayır. Yuxusuz qalmış üçüncü gecədən sonra isə ilk hallüsinasiyalar meydana gələ bilər.

Elmi təcrübə çərçivəsində ən uzunmüddətli yuxu məhdudiyyəti 264 saat və ya 11 gün davam etdirilib. Məlum səbəblərdən təcrübə yarıda qoyulub. Soruşa bilərsiniz ki, bu prosesdə alimlər nəyi aydınlaşdırmağa nail olublar. Nəticələr gözlənilməz olub: 11 yuxusuz gecə keçirmiş insanda dağınıqlıq və əsəbilik müşahidə olunsa və ətraf aləmi dərki çətinləşsə də, yuxusuzluğun orqanizmə heç bir mənfi təsiri olmayıb. Tibbi mənada bütün orqanlar normal işləməyə davam edib - nə beynin fəaliyyətinə zərər dəyib, nə də psixiki pozulmalar meydana gəlib. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, təcrübə elə bu mərhələdəcə dayandırılıb. Bu səbəbdən yuxusuzluğun davam etdiriləcəyi təqdirdə orqanizmin funksiyalarının pozulmayacağına heç bir zəmanət verilə bilməz.

Siçanlar üzərində aparılmış sınaqlar göstərmişdi ki, iki həftəlik yuxu məhdudiyyəti bu heyvanlarda ölümlə nəticələnir. Amma ölümün səbəbinin yuxusuzluq olduğuna da tam əmin olmaq "elmi" deyil, çünki orqanizmin dayanması davamlı ayıltmalarla əlaqəli ola bilər. Bəlkə də bu problemin həlli fatal ailə yuxusuzluğu tədqiqatlarından sonra aydın olacaq. Bu, beynin elə bir nadir genetik xəstəliyidir ki, insan davamlı və daha ağır yuxu pozğunluqlarından əziyyət çəkir. Bu xəstəliyə yoluxduqda faktiki olaraq insan yuxusuzluqdan əziyyət çəkir, hansı ki ilk öncə hallüsinasiyalara, daha sonra isə psixiki pozuntulara gətirib çıxarır, məntiqi son isə ölüm olur. Belə yuxusuzluq formasından əziyyət çəkmiş insanların sayı yüzdən artıq olmasa da, xəstəlik müşahidə edildikdən sonra orta ömür müddəti 18 ayı aşmır. Dəhşətli yuxusuzluq xəstəliyi proqressivləşdikcə daxili orqanlar ard-arda sıradan çıxır. Başqa deyimlə lazımi miqdarda yuxu almamaq tez ölümə bərabər olmasa da, yuxusuzluğun davam etdirilməsi orqanizmə mənfi təsir göstərə və bu da sonda ölümcül nəticələr doğura bilər.

Orijinal məqalə buradadır

Həmçinin oxuyun:

Yuxularımıza necə nəzarət edə bilərik?
İlk dəfə insanın şüuru "söndürüldü"
IQ və yuxu əlaqəsi

daha ətraflı...

İlk dəfə insanın şüuru "söndürüldü"

Alimlər ilk dəfə beynin müəyyən bir nahiyyəsinə cərəyanla təsir göstərərək insanın şüurunu "söndürməyə" nail olublar. Epilepsiyadan əziyyət çəkən qadın üzərində aparılan təcrübə insan şüurunun harada gizləndiyini aşkar edir. Beləliklə insan beyninin sirlərini açığa çıxarmaq üçün çalışan neyrofizioloqlar əsas suallardan birini cavanlandırmağa çox yaxınlaşıblar: insanın şüurunu necə söndürmək olar?

Beynin müxtəlif hissələri üzərində blok və stimulyasiya təcrübələri artıq uzun illərdir ki aparılır, lakin indiyəcən heç bir alim lazımlı bölgəyə təsir göstərərək şüuru süni olaraq söndürməyi bacarmamışdı. On il əvvəl şüurun funksionallığı üçün cavabdeh olan hissənin klaustrum adlanan kiçik beyin bölgəsi olduğu irəli sürülmüşdü.

Bu bölgənin şüurun vəzifəsində rol oynadığını ilk olaraq neyrofizioloqlar Frensis Krik və Kristof Kox iddia etmişdi. Onlar, bu orqanın bizim bütün daxili və xarici duyğularımızı birləşdirdiyini hesab edirdilər. Alimlərin bu versiyasının doğruluğunu sağalmaz epilepsiya formasından əziyyət çəkən 54 yaşlı qadın üzərində aparılmış təcrübə sübut etdi.

Vaşinqton Universitetindən olan Muhamməd Kubeysi qadının beyninə kiçik elektrodlar taxaraq, onun qıc olmalarının haradan qaynaqlandığını anlamağa çalışıb. Bu elektrodlardan biri klaustrum adlanan hissənin yanına yerləşdirilmişdi. Kubeysi elektroda yüksək frekanslı cərəyan verdikdə qadın həqiqi mənada "söndü". Kənar təsir aradan qaldırıldıqda isə qadın özünə gələrək, heç bir şeyi xatırlamadığını dedi. Alim belə halların hər 10 "sönmədən" bir baş verdiyini bildirir.

Lakin bu hələ son deyil. Cərəyan təsirinin nitq pozğunluğu (afaziya) və ya süni iflicə səbəb olmadığına, sadəcə şüuru söndürdüyünə əmin olmaq üçün cərəyan verildikdən əvvəl qadından eyni sözü təkralamasını və barmaqlarını tərpətməsini xahiş ediblər. Əgər bu stimulyasiya hərəkət və nitqə nəzarət edən beyin hissəsini iflic etsəydi qadın dərhal dayanmalı və susmalı idi. Lakin təcrübədə qadının nitqi və hərəkəti sadəcə yavaşladı. Kubeysi təcrübəsinin insan şüurunun əsasən klaustrumdan qaynaqlandığını sübut etdiyinə əmindir.

"Mən bunu maşının hərəkəti ilə müqayisə edərdim. Onun yolda hərəkətinə bir çox şey cavabdehdir: benzin, transmissiya, mühərrik. Lakin cəmi bir işə salma açarı var, hansı ki onunla maşını hərəkətə gətiririk. Şüur, bir çox struktur və şəbəkələrin təmin etdiyi mürəkkəb proses olsa da, biz, onun anlaşılmaz açaranı tapdıq", - doktor Kubeysi qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

İradə azadlığı illüziyadır?
Hüceyrə səviyyəsində yaddaş necə formalaşır?
İnsanı heyvanlardan fərqləndirən beyin nahiyyəsi tapıldı

daha ətraflı...

İradə azadlığı illüziyadır?

Amerikalı alimlərin apardığı eksperimentlər insanlarda iradə azadlığı mövcudluğunu şübhə altına alıb. Alimlər təcrübədə iştirak edənlərin beyin vəziyyətini müşahidə edərək onların "təsadüfi olaraq" verəcəkləri qərarları əvvəldən dəqiqliklə proqnoz etməyə nail olublar.

Neyrofizioloq Bencamin Libetin məşhur təcrübəsində könüllü iştirakçılara öz istəklərindən asılı olaraq bu və digər siqnallara reaksiya vermələri təklif edilmişdi. İştirakçıların başına taxılmış elektrodlar isə hər hansı bir qərar qəbul olunduqda beyin aktivliyini qeydə alırdı.

Kaliforniya Universitetindən olan alimlər bu təcrübəni böyütmək qərarına gəliblər. Belə ki, bu dəfə könüllülərdən boş ekrana baxmaları və hər hansı bir görüntü peyda olduqda baxışlarını sağa-sola dəyişərək dərhal reaksiya vermələri istənilib.

Tədqiqatçılar iştirakçılara düşünmək üçün bir dəqiqə belə vermədən elə qərar verildiyi andaca beyin aktivliyini araşdırmaq istəyirdilər. Nəticələrə əsasən, iştirakçının reaksiyasını onun beyin davranışı ilə hələ siqnal verildikdən əvvəl proqnozlaşdırmaq mümkündür.

"Hər hansı bir görüntü peyda olduqdan əvvəl beynin vəziyyəti iştirakçının sağa yoxsa sola baxacağını tam müəyyənləşdirir. Bu da o deməkdir ki, ilk baxışdan təsadüfi görünən qərarlar beynin hazırki aktivliyindən asılıdır", - Cessi Benqson qeyd edir.

Bu beyin aktivliyini "fon gurultusu" kimi xarakterizə etmək olar. Lakin, faktiki olaraq, insan düşünmədən, təsadüfi olaraq seçim etdikdə, məhz bu "gurultu" onun qərarına cavabdeh olacaq. Alimlər "beyin gurultusunun" xarakteristikalarını bildikləri üçün iştirakçının təcrübədə hansı seçimi edəcəyini əvvəldən dəqiqliklə proqnozlaşdırırdılar.

Əgər qərar və ya seçimlərimiz beynimizdə məlum informasiyalar çərçivəsində müəyyənləşdirilirsə, elə isə əsrlərdir teoloq və filosofların üzərində baş sındırdığı iradə azadlığı nədir? Və ya iradə azadlığı mövcuddurmu, yoxsa insanın uydurduğu anlayışlardan biridir? Alimlər hələlik iradə azadlığı mövzusunda fizioloji proseslərə əsaslanmağın lazım olduğunu bildirirlər.

Həmçinin oxuyun:

Yuxularımıza necə nəzarət edə bilərik?
Beynimizin içindəki kompüter oyunları
Alkoqol gözdə cəlbediciliyi artırır

daha ətraflı...

Hüceyrə səviyyəsində yaddaş necə formalaşır?

Alimlər yeni sözlərin yaddaşda saxlanması prosesində beyin aktivliyini qeydə alaraq, ilk dəfə hippokamp neyron şəbəkələrində yeni informasiyanın dəqiq paylanmasını aydınlaşdırıblar.

Amerikalı neyrofizioloqlar yaddaş meydana gəlməsini neyrokompüter modellərində təcrübi olaraq göstərməyə nail olublar. Əldə edilən nəticələrə görə, beyin epizodik xatirələri bir-birindən uzaq sinir hüceyrələrinə paylayaraq, onları hippokampa yazır. Kəşf sayəsində insanda yaddaş formalaşmasının təməl prosesləri anlaşıla bilər, bu da öz növbəsində Altshaymer və epilepsiya kimi xəstəliklərin müalicəsində yeni metodikaların hazırlanmasını təmin edə bilər.

"Yaddaşın insan beynində hansı formada qorunub saxlandığını həqiqi mənada anlamaq üçün ilk öncə onun ayrı-ayrı neyronlara necə yazıldığına aydınlıq gətirmək lazımdır, hansılardan ki mürəkkəb neyron şəbəkələri yaranır. Yaddaşı qoruyub saxlama mexanizminə aid tədqiqatlar beyinlə əlaqəli ağıl kəmliyi və digər xəstəliklərin müalicəsi yolunda kritik addım hesab olunmalıdır", - Barrou Nevrologiya İnstitutundan olan Piter Steynmets qeyd edir.

Steynmets və həmkarları doqquz epilepsiya xəstəsi üzərində eksperiment aparıblar. Onların başına implantasiya edilmiş elektrodlar köməyilə beyin aktivliyini dəqiq və hər bir neyrona kimi izləmək mümkün olub. Xəstələrdən kompüter monitorundaki söz siyahısını yadda saxlamaları xahiş edilib, ardından isə onlara həmin siyahıdaki sözlər təkrar yazılmış ikinci və daha uzun siyahı göstərilib. Eksperimentdə iştirak edənlər daha əvvəl gördükləri sözləri tanımalı idilər.

Belə ki, ilk siyahıya aid sözlərin yaddaşda saxlanmasında rol oynayan neyronlar təqdim edilən ikinci siyahıya baxıldıqda da aktivləşirdi. Nəticələr yeni informasiyaların hippokamp hüceyrələrinə yazıldığını aydın şəkildə göstərmiş olur.

Alimlər beyində informasiya paylanmasının necə baş verdiyi ilə xüsusən maraqlanıblar. Əvvəldən yaddaşa yazılmış hər bir söz yenidən göstərildikdə bütün hippokampa paylanmış təxminən 100 000 neyron reaksiya verirdi. Alimlərin dediyinə görə, bir ya da yüzlərlə neyronun itirilməsi belə yaddaşa böyük təsir göstərməyə bilər.

Həmçinin oxuyun:

Yuxularımıza necə nəzarət edə bilərik?
Elektroşok vasitəsilə xatirələr silindi
Yaşanmış qorxu irsən ötürülür

daha ətraflı...

Televizor seyr etmək insanın təkamülünü gecikdirir

Orta hesabla hər insanın bir il ərzində televizor qarşısında keçirdiyi müddət 30-45 günə bərabərdir. Alimlərin gəldiyi son nəticəyə əsasən, bu mənasız zaman israfı insanın təkamülünü gecikdirir. Halbuki itirilmiş bu qədər vaxt ərzində elm, tibb və texnologiyada nəhəng irəliləyişlər etmək olardı.

Yerin orta statistik sakini hər bir ilinin təxminən bir ayını televizor seyri ilə itirir, ki alimlərin dediyinə görə bu müddəti daha faydalı işlərə sərf etmək daha məqsədəuyğun olardı. Mütəxəssislər qeyd edir ki, televizor seyri hər hansı ictimai və sosial faydalı işlərlə nəticələnmir, konkret individin inkişafına səbəb olacaq fəaliyyəti meydana gətirmir, fiziki və əqli akivliyi azaldır, karyera qurulmasına və yaxınlarla əlaqənin yaxşılaşmasına kömək etmir.

1970-ci ildə alimlər televizor seyri vaxtı insan beyni fəaliyyətinin öyrənilməsi üçün bir eksperiment keçirməyi qərara almışdılar. Elektroensefaloqraf köməyilə beynin dalğa aktivliyini müşahidə edirdilər. Təcrübələr göstərmişdi ki, televizor işə salındığı anda tamaşaçı qismindəki insanın beynindəki beta-dalğalar alfa-dalğalarla əvəz edilirdi. Beta-dalğalar aktivlik və oyaqlığa xarakterikdir, alfa-dalğalar isə yuxu və ya istirahət anında üstün mövqedə olur. Alfa-dalğaların aktivliyi diqqətin yayınması, baş verənlərin kritik qavrayışının zəifləməsi, tanıma bacarıqlarının azalması və görmə və eşitmənin deaktivləşməsi ilə müşaiyət olunur. Nəticələrə əsasən, televizor söndürüldükdə eksperimentdəki iştirakçıların passivliyi aradan qalxırdı.

Vizual və ya səsli ani və əvvəldən naməlum qıcıqlandırıcılar qeyri-iradi olaraq insanın diqqətini çəkir - beynimiz belə qurulmuşdur. Buradan çıxarılan nəticəyə görə, televerilişlər və müxtəlif videoroliklər göstərilən televizorlar, əsən (dəyişən) görüntülər və ani dəyişilən səslər olaraq, diqqətin boğulmasına səbəb olur, əvəzində isə tamaşaçı heç nə əldə etməyərək, faktiki olaraq kütləşir.

Bəs alimlər internet haqda nə düşünür? İlk baxışdan kompüterlər də görüntü və səs dəyişilməsindən ibarətdir, lakin TV-lərdən fərqli olaraq internetə sahib kompüter istifadəçisi digər insanlarla ünsiyyət qura və öz istəyinə uyğun olaraq məqalələr, videoroliklər və audiomateriallar hazırlaya bilər. Alimlər bildirir ki, televizordan fərqli olaraq, kompüter çoxfunksiyalıdır. Amma əgər bu funksiyalara televizoru da əlavə edəsi olsaq, yuxarıda qeyd edilmiş mənfi nəticələr kompüterlərə də aid ediləcək.

Pensilvaniya Ştatı Universitetindən olan Lenq və Şiam Sundar internetin insan üzərindəki təsiri problemini araşdıraraq, açıq məlumat bolluğunun çox faydası olmadığı qənaətinə gəliblər. Apardıqları eksperimentdə iştirak edənlərin dediyinə görə, saytlarda keçidlər (link) nə qədər çoxdursa, informasiya axını üzərindəki nəzarət hissi və seçim genişliyi də daha artıq olur. Lakin alimlər belə düşüncənin əksər hallarda saxta olduğunu qeyd edirlər, çünki informasiya bolluğunun müəyyən bir mərhələsində insanlar bezir, beyinləri isə oxunan və ya seyr edilən məlumatı seçə və qiymətləndirə bilmir.

Həmçinin oxuyun:

Beynimizin içindəki kompüter oyunları
Yuxularımıza necə nəzarət edə bilərik?
Körpələr sağ qalmaq üçün gecələr oyanır

daha ətraflı...

Yuxularımıza necə nəzarət edə bilərik?

Şüurlu yuxular - insanın özünü dərk etdiyi və baş verən qeyri-real hadisələri nəzarət altında saxladığı, çox nadir rast gəlinən yuxu növünə deyilir. Alimlər istəkli şəkildə belə yuxular görmək üçün beynin elektrik stimulyasiyasını istifadə etməyin kifayət etdiyini bildirirlər.

Yeni tədqiqatlar göstərir ki, yatan insanları 40 Hs (hers) tezliyindəki elektrik cərəyanı ilə stimulyasiya etdikdə, eksperimentdəkilərin 77%-i şüurlu yuxu görməyə başlayır.

"Onlar çox həyəcanlı idilər. Həmin yuxu haqqında çox şey danışa bilmədilər, amma deyirdilər ki, yuxu aydın idi, sanki özlərinin yuxuda yatdıqlarını görürdülər", - Frankfurt Universitetindən olan Ursula Foss qeyd edir.

Şüurlu yuxuları şüurun iki halının birgə fəaliyyəti kimi təsəvvür etmək olar: birincisi - yuxudaki şüur, ikincisi isə oyaq olduqdaki, qavrayışın və nəzarətin daha yüksək olduğu şüur. İnsan oyaq olduqda özü, keçmişi, gələcəyi və s. haqda düşünməyə başlayır. Bu, məhz oyaq şüurun adi halıdır. Şüurlu yuxularda biz faktiki olaraq qavrayışımızın elementləri və refleksiyalarını yuxuya ötürürük.

Şüurun iki müxtəlif halının birgə fəaliyyətini EEQ (elektroensefaloqramma) vasitəsilə qeydə alınan beyin dalğalarının öyrənilməsində daha yaxşı anlayırıq. Normal yuxuları olan insanların EEQ göstəriciləri alimlərə məlumdur. Lakin şüurlu yuxularda insanların EEQ-lərində qamma-diapazonda dalğalar meydana gəlir, hansılar ki oyaq insanın beyin göstəricilərinə tipikdir. Belə dalğalar adi yuxularda praktiki olaraq yox olur.

Eksperiment prosesində 27 könüllü iştirakçının başına elektrodlar taxıldı. Bundan əvvəl onların heç birisi şüurlu yuxu təcrübəsi yaşamamışdı. Elektrodlardan ötürülən elektrik cərəyan beynin ön qabığını stimulyasiya edərək, şüurlu yuxularda olduğu kimi, qamma-dalğaları süni şəkildə aktivləşdirməli idi.

Stimulyasiya 2-100 Hs tezliyində tətbiq edilirdi. Bir neçə dəqiqə sonra eksperimentdəkiləri oyadaraq, hansı yuxuları gördüklərini danışmalarını istədilər. Nəticədə beynin qamma aktivliyinin 25-40 Hs elektrostimulyasiya tezliyində artdığı məlum oldu. Digər tezliklərdə isə EEQ-də hər hansı bir dəyişiklik qeydə alınmadı.

Yeni üsul şüurlu yuxular fenomenini daha yaxşı öyrənmək üstünlüyü qazandırır. Bundan başqa gecə kabusları və qarabasmalar kimi hadisələrin müalicəsində də istifadə edilə bilər. Xəstələr, öz şüurlarına nəzarət edərək, yuxudaki hadisələrin istiqamətini dəyişdirə və hətta ən qorxulu yuxuları belə maraqlı xəyali macəralara çevirə biləcəklər.

Həmçinin oxuyun:

IQ və yuxu əlaqəsi

Elektroşok vasitəsilə xatirələr silindi

Ruhları biz yox, beynimiz görür

daha ətraflı...

Alkoqol gözdə cəlbediciliyi artırır

Maraqlı bir hipotezə əsasən, alkoqol təsirilə insanın ətraf-aləmi dərki və təsəvvürləri kifayət qədər dəyişilir. "Pivə eynəkləri" adlanan bu hipotez Bristol Universitetindən olan mütəxəssislərin apardığı tədqiqatlarla təsdiq edilib. Nəticələr, içkili insanlara, onları əhatə edən əks cins nümayəndələrinin əslində olduqlarından daha cəlbedici göründüyünü göstərir.

Bristol Universitetindən olan tədqiqatçıların keçirdiyi bır sıra testlər maraqlı nəticələr təmin edib. Alimlərə, alkoqolun insanın estetik qavrayışına təsir edərək, onun gözəllik haqda təsəvvürlərini dəyişdirib-dəyişdirmədiyini aydınlaşdırmaq lazım idi. Eksperimentdə könüllü iştirak edən insanların yarısına spirtli içki, digərlərinə isə plasebo içkisi verildi. Ardından onlara 20 kişi, 20 qadın və 20 mənzərə fotoşəkilləri göstərildi. Nəticədə məlum oldu ki, "alkoqol" qrupundan olan könüllülər təqdim olunan fotoları, plasebo qəbul edənlərdən daha yüksək qiymətləndirirdi. Yəni, "pivə eynəkləri" hipotezi asanlıqla təsdiq edildi.

"Eksperimentlərimiz çoxlarına maraqlı görünür, amma əldə edilən nəticələrə ciddi yanaşmaq lazımdır. Əgər alkoqol dozası qəbulundan sonra kişi və ya qadının cəlbediciliyi artırsa, bu, ayıq insana xas olmayan riskli davranışa səbəb ola bilər. Məsələn, yad insanlarla qoruyucusuz seksual əlaqəyə", - Oliviya Meynard qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

Oksitosin kişilərdə bağlılıq yaradır
Marixuana immin sistemini İİV-dən qoruyur
Alçaqboylular daha uzunömürlüdür

daha ətraflı...

Beynimizin içindəki kompüter oyunları

İllərdir fiziklər və mühəndislər obyektlərin dünyadakı davranışlarını anlamaq üçün kompüter simulyasiyaları inkişaf etdirməyə çalışırlar. Zəlzələ olmadan əvvəl bir körpünün zəlzələ əsnasında və sonrasındakı halını görmək istəməzdiniz? Super Mario oyunlarında əslində bilmədən davamlı istifadə etdiyimiz simulyasiyalar həyatımızın hər mərhələsində beynimizin içərisindədir. Fotoşəkilə bir daha baxın, oyunun bu hissəsində sisternin gəlməsini, sizin ona doğru qaçma sürətinizə bağlı tullanmağınızı və bir çox oxşar vəziyyətin simulyasiyasını edirsiniz. Simulyasiyalar dünyasına daxil olaq və nələr baş verdiyini görək.

Massaçusets Texnologiya İnstitutundan olan alimlər insanların fiziki dünyanı anlamağa çalışdıqlarında və ya təxmin qurduqlarında, demək olar ki, hamının eyni şeyi etdiyini iddia edirlər. Hamımız bir hadisənin nəticəsi ilə maraqlandığımızda beynimizdə o hadisənin simulyasiyalarını yaradırıq. Tədqiqatçılar insan beyninin fiziki dünyanı dərk etmə məntiqini modelləşdirmək üçün açıq ehtiyat kodlu kompüter oyunlarının fizika mühərrikini istifadə edirlər. Bu mühərrik video oyunlarını daha realistik etmək üçün fizika qanunlarını tətbiq edən proqramdır. Nümunə vermək lazım olsa, Angry Birds'ü götürə bilərik. Fizikanın üfüqi atış və sərbəst düşmə kimi qanunlarının həyata keçirildiyi Angry Birds'ün müvəffəqiyyətinin arxasındakı faktorlardan biri də budur.

Piter Battalya və həmkarlarının təkmilləşdirdiyi video oyun əsaslı kompüter modeli insan beyninin fiziki düşünmə dünyası ilə daha əvvəlki bütün təcrübələrdən daha yaxşı uyğunlaşma göstərir. Tədqiqatçılar təcrübədə iştirakçılardan fiziki qanunların tətbiq olunduğu bəzi təxminlər etmələrini istədilər. Məsələn, külək sürətli əsərsə binanın damındaki daş düşər bilərmi? Düşsə hara düşə bilər? Hər dəfəsində iştirakçıların etdikləri təxminlər kompüter təxminlərilə yaxın çıxdı, amma real dünyanın nəticələriylə çox da yaxınlıq təşkil etmədi.

Bir binanın damından düşən kərpicin 30 metr aşağıda dəqiq hara düşəcəyini müşahidə edərək anlamaq, sözsüz ki, çox çətindir. Bunun üçün insanlar müxtəlif uzunluqda xətkeşlər və hesablama vasitələri icad ediblər. Keçmişə baxdığımızda zəlzələ əsnasında evdə nə olacağıyla əlaqədar yürütdüyümüz təxminlər intuitiv görünür. Bir çox alimin ortaq düşüncəsinə əsasən, indiki vaxtda insanlar dünyanı dərk etmədə göz qərarı ilə etdiyi hesablamalara, bir başqa deyimlə, "baş barmaq qaydalarına" etibar edir.

Başqa bir problem də simulyasiya hesablamalarına güvənməyin nə dərəcədə məntiqli olduğu ilə əlaqəlidir. Hər şeydən əvvəl əgər beynimizdə bir fizika simulyatoru varsa, elə isə əsrlər ərzində bu qədər fizika qanunu niyə kəşf edildi və məktəblərdə niyə hələ də fizika qanunları oxudulur? Cavabın bir hissəsi açıq və qapalı məlumat arasındakı fərqdən qaynaqlanır. Bir quş universitetdə aerodinamika dərsi deyə bilməz, eynən bizim də yeriyə bilmək üçün biofizika oxumağımız gərəkli deyil, amma qapalı məlumat sayəsində düşünmək və yerimək üçün qəti qaydalara ehtiyacımız yoxdur.

Həmçinin oxuyun:

Zaman səyahətçisi internetdə axtarılır
Niyə uşaqlar 7 yaşlarından əvvəlini xatırlamır?
Əlaqənin çətinlikləri

daha ətraflı...

İntellekt geni kəşf edildi

Alimlər intellekt və baş beyin qabığının qalınlığı arasındaki birləşdirici əlaqəni tapmağa nail oldular. Aşkar edilmiş gen insanların oxumada çəkdikləri çətinlikləri izah edə və bir çox xəstəliklərin müalicəsini mümkün edə bilər.

Bir beynəlxalq tədqiqatçı qrup 1500-dən çox yeniyetmənin DNT nümunələri və beyin tomoqrafiyası nəticələrini analiz etdi. Həmçinin onların verbal və qeyri-verbal intellekt əmsallarının müəyyən edilməsi üçün bir sıra təcrübə keçirdilər.

Hər şeydən əvvəl alimləri təcrübədə iştirak edənlərin "boz materiya" adlanan baş beyin qabığının qalınlığı maraqlandırırdı, hansı ki yaddaşın inkişafı, diqqət səviyyəsi, qavrayış, düşünmə və vicdan kimi məsələlərdə əsas rola malikdir.

Ardından beyin inkişafı prosesinə təsir edə biləcək on milərlə (54000-dən çox) genetik variantlar araşdırıldı. Nəticədə müəyyən genləri olan yeniyetmələrin sol beyin yarımkürəsi qabığının daha nazik olduğu aydınlaşdırıldı. Məhz həmin yeniyetmələr IQ testlərində ən pis nəticələri göstərmişdilər.

"İdentifikə etdiyimiz genetik büdrəmə neyronların kommunikasiya səviyyəsini müəyyən edir. Bu, neyron səviyyəsində sinir hüceyrələri arasındaki müəyyən əlaqə pozğunluqlarında baş verən proseslərin anlaşılmasını genişləndirəcək", - Londonda yerləşən Krallıq Kollecindən (Britaniya) olan Sylvane Desrivieres qeyd edir.

Desrivieres və həmkarlarının aşkar etdiyi genetik büdrəmə neyron əlaqələrində aktiv olan zülalla əlaqəli və beyin hüceyrələri arasındaki kommunikasiyaya nəzarət edən NPTN geninə təsir edir.

11 fevral 2014 tarixində Molecular Psychiatry jurnalında dərc edilən məqalənin nəticələri şizofreniya və autizm kimi bir çox psixiki pozğunluqlarla əlaqəli bioloji mexanizmlərin anlaşılmasını dərinləşdirə bilər.

Həmçinin oxuyun:

Genlər necə dəyişilir?
İnanclı insanlar intellektual baxımdan geridədirlər
Şizofreniyanın təbiəti genetikdir

daha ətraflı...

İnsanı heyvanlardan fərqləndirən beyin nahiyyəsi tapıldı

Oksford Universitetindən olan alimlər insanın strateji planlaşdırmasına və çox məsələliyə cavabdeh olan beyin nahiyyəsini aşkar ediblər. Beyin nahiyyəsinin meymunlar daxil olmaqla heyvanlarda mövcud olmadığı qeyd edilir.

Prefrontal qabığın alın hissəsinin yan nahiyəsi adlandırılan yeni beyin bölgəsinin insanları digər canlılardan fərqləndirən xüsusiyyət olduğu hesab edilir. Tədqiqatla əlaqədar məqalə Neuron jurnalında dərc edildi.

Tədqiqatın müəlliflərindən olan Oksford Universiteti professoru Matthew Rushworth beyin nahiyyəsinin düşüncə prosesləri ilə əlaqəli olduğunu deyir.

"İnsana xas olan və bütün bu hərəkətlərimizi yerinə yetirməyə yardım edən beyin hissəsini aşkar etdik", - Rushworth izah edir.

Araşdırılmış nahiyyə baş beyin qabığının ventrolateral alın hissəsi adlanan bölgədə yerləşir. Alimlər əvvəllər bu hissəni yüksək düşüncə səviyyəsi ilə əlaqələndirirdilər. Nahiyyədə həmçinin dil və danışığa nəzarət edən Brok hissəsi yer alır.

Tədqiqatda iştirak edən Rushworth və həmkarı Franz-Xaver Neubert 25 insanın maqnetik rezonans tomoqrafiyası nəticələrini 25 makakanınkilə müqayisə etdilər. Sonda ventrolateral nahiyyənin 12 hissəsindən 11-in eyni olduğunu aydınlaşdıran alimlər dəqiqləşdirilmiş dar hissəyə makaka beynində rast gəlmədiklərini bildirdilər.

Strateji planlaşdırma, çox məsələlik və qərar verməyə nəzarət edən bu nahiyyənin insanı heyvanlardan fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri olduğu hesab edilir.

Həmçinin oxuyun:

İnsanlar heyvanlardan ağıllı deyillər
Elmin gəldiyi son razılıq: "Heyvanlar da şüurludur"
Seks beyin fəaliyyətini gücləndirir

daha ətraflı...

Şizofreniyanın təbiəti genetikdir

Alimlər şizofreniyanın meydana gəlməsinin səbəblərini aydınlaşdırmağa yardım təmin edə biləcək genetik mutasiyaları aşkar etdilər. Xəstəliyin genetik təməli əvvəllər hesab edildiyindən daha qəlizdir.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına görə bu gün dünyada 24 milyona yaxın insan şizofreniyadan əziyyət çəkir. Bu, düşüncə və emosional reaksiya proseslərinin pozulması ilə əlaqəli olan polimorf psixiki və əqli xəstəlikdir. Şizofreniyanın əsas əlamətləri hallüsinasiyalar (qarabasma), sosial disfunksiyanın fonunda nitqin (danışığın) və düşüncənin, işləmək qabiliyyətinin pozulmasıdır. Xəstəliyin meydana gəlməsinə səbəb olan dəqiq faktorlar hələlik tapılmamışdır.

Cardiff Universiteti (Britaniya) üzvləri başçılığında bir beynəlxalq tədqiqatçı qrup şizofreniyanın səbəblərini aydınlaşdırmağa kömək edəcək yeni genetik mutasiyalar tapdı. Daha əvvəl aparılmış tədqiqat işlərinin nəticələrinə görə xəstəliyin səbəbi genlər idi.

Yeni tədqiqatda alimlər 623 şizofreniya xəstələri və onların valideynlərindən alınmış qan nümunələrinin DNT hissələrini araşdırdılar və şizofreniklərdə olan, onların valideynlərində isə olmayan de novo mutasiyalarına (yeni qazanılmış mutasiyalar) rast gəldilər. Mütəxəssislər tapdıqları mutasiyaların xəstəliyin təkanverici mexanizmində müəyyən rolu olduğunu qeyd etdilər. Həmçinin bu mutasiyaların beyin sinir hüceyrələri arasındaki əlaqə gücü, beynin inkişafı, öyrənmə və yaddaş kimi bacarıqlarla əlaqəli zülal dəstlərini məhv edə biləcəyi məlum oldu.

"Yeni məlumatlar beynin funksiyaları ilə əlaqəli mutasiyalar və zülalların vacibliyini təsdiqləyir", - tədqiqatda iştirak edən Mike Owen deyir.

Şizofreniya və digər psixiki xəstəliklərin eyni mexanizminin olub-olmadığını aydınlaşdırmaq üçün alimlər tədqiqatları davam etdirməli olduqlarını bildirirlər.

Qaynaq: Medical News Today

daha ətraflı...

Dinin insan təkamülündəki bazisi tapıldı

Auburn Universitetindən olan bir tədqiqatçı ilə Milli Sağlamlıq İnstitutu (NIH) üzvləri birləşərək bir fərdin dini inanclarının onun beyin əlaqələrinə necə təsir etdiyinə dair təcrübə keçirdilər. Təcrübə nəticəsində dindar və dindar olmayan fərdlərin beyinlərinin qarşılıqlı təsirləri arasında fərqlər olduğu təsdiq edildi. Əlaqədar məqalə 17 yanvar 2014 tarixində Science Daily jurnalında dərc edildi.

Auburn Universitetinin Ginn Mühəndislik Kollecinin Elektrik və Kompyuter Mühəndisliyi bölməsində köməkçi dosent olan Gopikrishna Deshpande ilə NIH tədqiqatçıları Brain Connectivity jurnalında yeni bir məqalə yayımladılar.

Tədqiqat qrupu bir fərdin inancları, məqsədləri və istəklərini digərlərininki ilə əlaqələndirmə mövzusunda bir alt zəmin hazırlayan "Zehin Nəzəriyyəsi" adı verilən bir beyin sinir elementindəki beynin qarşılıqlı təsirləri arasında fərqlər tapdı. Bu beyin sinirində daha güclü bağlar olan fərdlərin daha dindar olduğu qeyd edildi. Deshpande insan təkamülü əsnasında bu beyin sinirindəki dəyişikliyin dinlərin insan populyasiyalarında meydana gəlməsinə səbəb olduğu istiqamətindəki hipotezini dəstəklədiyini bildirir. Auburn Maqnetik Rezonans Tomoqrafiyası Araşdırmaları Mərkəzində də tədqiqatçı olan Deshpande sözlərinə bunları əlavə edir:

"Din inancı dünyanın fərqli bölgələrində, hətta Mərkəzi Amerikadakı mayalılar ilə Avstraliya yerliləri kimi bir-birlərindən ayrı olaraq təkamülləşmiş cəmiyyətlərdə də ortaq olaraq müşahidə edilən, oxşarı olmayan bir insan xüsusiyyətidir. Bu da, tədqiqatçıların insan cəmiyyətlərində dinin meydana gələ bilməsi üçün mütləq bioloji bir bazis olması lazım olduğuna dair bir təsəvvür yaratmalarına səbəb olurdu."

Deshpande və NIH tədqiqatçılarının bu təcrübəsi bundan əvvəl Proceedings of the National Academy of Sciences jurnalında dərc edilmiş tədqiqatın davamıdır. O araşdırmada da funksional maqnetik rezonans tomoqrafiyası (fMRI) istifadə edilərək özlərini dindar və ya qeyri-dindar kimi tərif edən insan beyinləri 3 fərqli psixoloji dini inanc ölçüsü üzərində baş sındırarkən çəkilmişdi.

Tədqiqatçıların müəyyən beyin bölgələrinin və sinir elementlərinin, müəyyən bir əqli və ya fiziki vəzifə əsnasında bir-birinə necə təsir etdiyi görməsini təmin edən fMRI, bu 3 fərqli psixoloji ölçü tərəfindən aktivləşdirildiyini göstərmişdi. Lakin dindar olan insanlarla dindar olmayan insanlar arasında bu dini düşüncələr əsnasında aktivasiya gücü arasında bir fərq müəyyən edilməmişdi.

Qaynaq: ScienceDaily , Brain Connectivity

daha ətraflı...

Seks beyin fəaliyyətini gücləndirir

ABŞ və Cənubi Koreyadan olan tədqiqatçılar orta yaşlı siçovul və siçanlar üzərində bir neçə tədqiqat apardıqdan sonra maraqlı nəticələr əldə etdilər.

Maryland Universitetindən olan psixoloqlar seksual təcrübənin, qısamüddətli yaddaşın uzunmüddətli yaddaşa keçidinə cavabdeh olan hipokampdaki yeni neyronların inkişafını stimullaşdırdığını aşkar etdilər.

Təcrübənin nəticələri seksual əlaqədən sonra yetkin siçovullarda neyrogenez prosesinin sürətləndiyini göstərdi: beyinləri faktiki olaraq cavanlaşırdı. Seksual fəaliyyətin qarşısı alındıqda isə neyronların artımı prosesi yenidən zəifləyir, beyin funksiyası aktivliyinin sürəti azalırdı.

Cənubi Koreyanın Kontuk Universitetindən olan bir qrup tədqiqatçı belə qənaətə gəldi ki, davamlı seks müvəffəqiyyətli şəkildə stressin beynə verdiyi mənfi təsirin qarşısını alır. Beyindəki neyronların artımını tormozlayan məhz stressdir. Seksual əlaqədən sonra isə bu funksiya bərpa olunur.

Qaynaq: Telegraph

daha ətraflı...

Ruhları biz yox, beynimiz görür

Sifətləri tanıma - ictimai həyatdaki ən vacib bacarıqlarımızdan biridir. İnsandan asılı olaraq bu sistem ehtiyac duyulduğundan daha artıq dərəcədə işləyə bilər, bu da insanın hər yanda "gözlər" və "ağızlar" görməsinə səbəb ola bilər. Beləcə hətta ruhlar olan fotoşəkillərə əsaslı izahlar vermək mümkünləşə bilər.

Bir çox insanlar fövqəltəbii hadisələrin baş verdiyinə inanır və elmin izah verə bilməyəcəyi ruhları gördüyünü düşünür. Görünür bu hadisələr insanın düşüncələrindən daha çox onun beyninin əvvəldən fövqəltəbiilikləri görmə bacarığından qaynaqlanır.

Canlıların funksionallığı üçün lazımlı olan beynin sürətli fəaliyyəti insanda məhdud informasiya çərçivəsində izahlar verməyə çalışır. Bu da səhvən mövcud olmayan obyektlərin həqiqi olduğu illüziyasına gətirib çıxarır.

Misal olaraq insanların qeyri-adi şəkildə sifətlər və obrazlar gördükləri qeyd edilə bilər. Yaşayan insanlar arasında hətta kartof çipsləri üzərində İsa Məsihin sifətini gördüyünü iddia edənlərə rast gəlinir. Bunun səbəbi nədir?

Sifətləri tanıma insan üçün olduqca əhəmiyyətli bir bacarıqdır. Beyin aktivlik qeydləri tədqiqatları göstərir ki, beynin çox böyük bir hissəsi sifətləri tanıma və üzərində işləmə funksiyasını yerinə yetirir. İnsandan asılı olan bu xüsusiyyət normadan artıq işləyə və insanın beynində əslində mövcud olmayan sifətlərin təsvirini verə bilər. Ruhların göründüyü iddia edilən fotoşəkillərin bu sayədə elmi olaraq izah olunması mümkündür.

İnsanlar gündəlik həyatda bir-birləri ilə qarşılıqlı ünsiyyətdə olurlar, bunun üçün də onlar qarşılarındaki həmsöhbətlərinin niyyətlərini anlamalıdırlar. Digər insanların davranışlarına səbəb müəyyən etmə beynin işinin bir sahəsidir, bu səbəbdən bir çox insanlar digərlərinin addımlarında əslində mövcud olmayan xüsusi səbəblər görməyə çalışırlar. Ehtimalla bu tanıma sistemi məhz ruhların mövcud olduqları inancı ilə əlaqəlidir.

Zürich Universiteti hospitalının neyrofizioloqu Bruqqer ruhlarla əlaqədə olduqlarını iddia edən xəstələrində beynin sağ yarımkürəsinin üstünlük təşkil etdiyini gördü.

İnsanın beyni sağ və sol yarımkürələrə bölünür. Sağ yarımkürə sifətləri tanıma, yaradıcı düşünmə, əyani təsvir, musiqi və s. funksiyalarını yerinə yetirir.

Üstünlük təşkil edən yarımkürənin müəyyən edilməsi testlərində bir punkt var. Bu punktda təklif olunan şəkildəki iki sifətdən hansının daha şən olduğu soruşulur.

A şəklindəki sifət sağ yarımkürəyə şən görünür, B şəklindəki isə sol yarımkürəyə gülür. İnsan əyani informasiyanı gözü ilə oxuyur və hər göz onu "üzərində işləmək" üçün beynin əks yarımkürələrinə ötürür, bu səbəbdən şəklin sol yarısı sağ yarımkürəyə göndərilir, sağ yarısı isə sol yarımkürəyə. Hesab edilir ki, sağ yarımkürənin üstünlük təşkil etdiyi insanlar sifətin sol hissəsini daha güclü qəbul edirlər, bu səbəbdən onlara B sifəti A sifətindən daha şən görünür.

Bruqqer bu təcrübəni bir neçə yüz xəstəsi üzərində apardıqdan sonra insanlardan hər birisi paranormal hadisələrə nə dərəcədə inandıqlarını təsvir etdilər. Təcrübənin ən əhəmiyyətli nəticələrindən biri kimi məhz sağ yarımkürənin daha üstün olduğu insanlarda fövqəltəbii hadisələrin yaşanmış olduğu qeyd edilir.

Qaynaq: RİA Novosti

daha ətraflı...

Altshaymerin mənşəyi tapıldı

Alimlər yüksək keyfiyyətli funksional maqnit-rezonans tomoqrafiyası ilə Altshaymer xəstələri və siçan modellərində araşdırma apararaq Altshaymerin mənşəyini, beynin hansı hissəsində və nə üçün orada meydana gəldiyini, eləcə də necə yayıldığını aydınlaşdırdılar. Bu sayədə Altshaymerin necə inkişaf etdiyi aydın ola və xəstəliyin erkən diaqnozu qoyula bilər. Həmçinin daha effektiv dərmanlar hazırlana bilər. Tədqiqat Kolumbiya Universiteti Tibb Mərkəzi (CUMC) tərəfindən aparıldı, əlaqədar məqalə Nature Neuroscience jurnalında dərc edildi.

Radiologiya professoru Boris və Rose Katz deyirlər:

"Altshaymerin beynin entorinal beyin qabığında meydana gəldiyi illərdir məlum idi. Lakin bu tədqiqatda ilk dəfə yaşayan insanlar üzərində, xüsusilə niyə lateral entorinal qabıqda (LEC) yarandığı izah edildi. Adətən LEC'in hippokampa açılan bir qapı olduğu hesab edilir, bu bölgə uzun müddətli yaddaş və s. funksiyaları həyata keçirir. Əgər LEC təsirlənsə hippokamp da təsirlənir."

Tədqiqatın nəticələri Altshaymerin birbaşa lateral entorinal qabıqdan serebral qabığına və digər bölgələrə yayıldığını göstərdi. Xüsusilə də parietal beyin qabığına, yəni beynin məkan koordinasiyası və navigasiyası ilə əlaqəli hissəsinə də yayıldığı qeyd edilir. LEC'in neyronların əlaqə nöqtələriylə uyuşmalarını təmin etməsi səbəbi ilə Altshaymerin buradan qaynaqlandığı hesab edilir.

LEC funksiya pozuntusu ilə əlaqədar üçüncü tapıntı isə bu pozuntu baş verdikdə tau və amiloid ilkin zülalına dəyişiklik meydana gəlməsi oldu. LEC Altshaymerə qarşı çox qorunmasızdır. Çünki Altshaymer tau yığılmasına yol açır, bu da LEC'i xəbərdar edərək APP yığılmasına səbəb olur. Bu iki zülal LEC'dəki neyronlara zərər verdikdə isə Altshaymer meydana gəlir.

Təcrübədə 96 nəfər 3,5 il ərzində izlənildi, 12'sində orta dərəcəli Altshaymer başlanğıcı tapıldı. Bu 12 adamın beyin tomoqrafiyaları çəkildikdə serebral qan səviyyələrində əhəmiyyətli dərəcədə eniş müşahidə edildi.

Prof. Usman Khan artıq Altshaymerin tomoqrafiya vasitəsilə harada başladığını nöqtə döyüntüləri ilə aşkar etdiklərini və bu sayədə erkən diaqnoz qoyula biləcəyini bildirir. Bəlkə də bu sayədə Altshaymer beynə yayılmadan müalicə edilə biləcək və yeni dərmanlar hazırlanacaq.

Qaynaq: Nature Neuroscience

daha ətraflı...