Hubble Kosmik Teleskopu Yupiterin peyki Europa'nın səthində kosmosa böyük miqdarda su fışqırtmasına səbəb olan qeyzerlər olduğunu təsbit etdi. Yupiterin cazibə qüvvəsi ilə süngər kimi sıxışan və su fışqıran qeyzerlərin çıxardığı su buxarı 200 km hündürlüyə çatır.
Astronomlar qaz nəhəngi Yupiterin peyki Europa'da isti su qaynaqlarının izinə rast gəldi. Hubble teleskopu peykin səthində tapdığı və kosmos boşluğuna su fışqırdan iki qeyzerin fotoşəkillərini çəkdi. Fontan kimi fışqıran su buxarının hündürlüyü təxminən 20 Everest boydadır.
Alimlər Europa'nın geofiziki fəaliyyətinin həyat ehtimalını da gücləndirdiyini qeyd etdilər.
Science jurnalında dərc olunan tədqiqatda iştirak edən ABŞ-ın Southwest Tədqiqat İnstitutundan olan Lorenz Roth deyir:
"Həyəcan verici bir kəşfə imza atdıq. Aldığımız nəticələr gözlədiyimizdən daha həll edicidir."
Günəş sistemində kosmosa su fışqırtdığı müşahidə edilən yeganə səma cismi Europa deyil. Bundan əvvəl Saturnun cazibə qüvvəsi səbəbiylə, səthi cizgilərlə örtülü olan Encedalus peykinin də cənub qütb bölgəsindən su fışqırtdığı təsdiq edilmişdi.
Planetlər və peykləri aralarındakı cazibə qüvvəsinin təsiri hər iki cismlərdə də qarşılıqlı olaraq görülür. Ayın təsiri Yerdəki bəzi hadisələrə səbəb olur, Saturnun cazibə qüvvəsi isə kiçik peykinin səthində çatları meydana gətirir.
Elm adamları əldə edilən son tapıntıların ardından Europa'ya dair tədqiqatların artırılmasını planlaşdırır. Səthi cəmi 65 milyon il yaşında olan Europa təxminən 4,6 milyard il yaşındakı Günəş sisteminin ən gənc cismlərindən biridir. Hubble'ın tapdığı su buxarı ilk dəfə 1977-ci ildə Europa'nın yanından keçən Voyager kosmik aparatı tərəfindən aşkar edilmiş, amma tam təsdiq edilməmişdi. Galileo kosmik aparatı 1989-cu ildə yenə su buxarına oxşar bir görüntü qeydə almışdı, amma görüntünün rəqəmsal səhvdən qaynaqlandığı sonralar məlum olmuşdu.
Amerika Geofizika Birliyinin yeni bir təcrübəsi sayəsində Europa'nın səthində orqanik maddə məzmunu zəngin olan gil tapıldı. Alimlər hesab edirlər ki, asteroid və meteorlar tərəfindən gətirilmiş bu gillər əgər Europa'nın buzlaq təbəqəsi altındakı dənizə çatsa, qida dəyəri yüksək olan mühitdə həyatın meydana gəlməsi üçün qatqı təmin edilə bilər. NASA Reaktiv İtələmə Gücü Laboratoriyasından olan Robert Pappalardo deyir:
"Europa'da bu gün həyatın mövcud olub yoxsa ola bilməyəcəyini araşdırırıq. Bunun üçün daha çox müşahidələrə ehtiyac var."
Qaynaq: Sciencemag , Nature
daha ətraflı...
Alimlər orqanizmdəki genetik variasiyaları "susduran" zülalı tapdıqlarına dair açıqlama verdilər.
Çətin şərtlərdə bu zülalın səviyyəsi aşağı düşür və növ sürətli şəkildə təkamülləşməyə başlayır. Tədqiqatın nəticələri 13 dekabr 2013 tarixində Science jurnalında dərc edildi.
Bostonda yerləşən Harvard Tibb Məktəbindən (ABŞ) olan Nicolas Rohner və həmkarları Meksika tetrası (Astyanax mexicanus) növündən olan çay balıqları üzərində tədqiqat aparmağa başladılar. Təkamül nöqteyi-nəzərindən məlumdur ki, bu növ az müddət əvvəl sualtı mağaralarda yaşamağa başlamışdır. Balıqlar rənglərini və qaranlıq mağaralarda lazımsız olan gözlərini itirərək, su təzyiqindəki dəyişikliklərə daha hissiyyatlı olaraq yeni şəraitlərə uyğunlaşmışdılar.
Təkamülü əhatə edən nəzəriyyələrdən birinə görə yeni şərtlərə uyğunlaşmağı təmin edən genetik mutasiyalar əslində növün normal şərtlərdə yaşamış nümayəndələrində də olmalı idi, amma müəyyən səbəblərdən onların qarşısı alınırdı.
Hələ əvvəldən alimlərə fərqli növlərdə bu cür mutasiyaların HSP90 zülalını susdurduğu məlum idi, hansı ki öz növbəsində digər zülalların strukturunun formalaşmasında əhəmiyyətli rola malikdir. Stress şərtlər daxilində hüceyrələrdə HSP90 zülalının səviyyəsinin aşağı düşməsi mutasiyalara ortaya çıxma imkanı yaradır və hətta onlardan bəzilərinin faydalı olması üçün şəraitlər təqdim edir.
Alimlər görmə bacarığı olan və olmayan tetra balıqları üzərində bir sıra təcrübələr keçirdilər. Onlar, HSP90-ı blok edən maddənin orqanizmə daxil ola biləcəyi şərtlərdə görmə bacarığı olan balıqları böyütdülər. Nəticədə bu balıqlardan bəzilərinin gözlərinin ölçüsünün böyüdüyünü, digərlərininsə kiçildiyini və bu xüsusiyyətlərin də nəsillərlə ötürüldüyünü aşkar etdilər.
Bundan başqa alimlər balıqların təbii mühitdə qarşılaşa biləcəkləri fərqli şərtlərin balıqlara necə təsir edə biləcəyini araşdırdılar - suyun turşuluğundan tutmuş oksigen tərkibli suya və ya onun temperaturuna qədər. Əsas vacib amil sualtı mağaralarda olan suyun aşağı duzlu tərkibi oldu. Alimlər aşağı duzlu sularda böyüdülmüş görmə qabiliyyəti olan balıqlarda göz ölçüsünün əhəmiyyətli şəkildə dəyişildiyini qeyd etdilər.
Tədqiqatla əlaqədar Nicolas Rohner bunları dedi:
"Bu təcrübə bizə ilk dəfə HSP90 vasitəçiliyindəki mexanizmin real morfoloji adaptiv əlamətləri meydana gətirmək üçün onurğalılara tətbiq edilə biləcəyinin mümkün olduğunu göstərdi."
Qaynaq: Sciencemag , ScienceDaily
daha ətraflı...
Son vaxtlar bəzi elm düşmənlərinin öz yalanlarını elm adı altında məlumatsız insanlara necə təlqin etdiklərinin şahidi oluruq. Təəssüf hissi ilə qeyd etmək istəyirik ki, onların bu yalan və cəfəngiyyat dolu fikirlərinə biliksiz insanlarla yanaşı cəmiyyətin ziyalı təbəqəsi olan həkimlər, müəllimlər və digər savadlı insanlar da inanır. Bu qısa yazımızda sizlərə doğru elmi yanaşmanın necə olduğunu izah etməyə çalışacağıq. Ümid edirik ki yazı əks düşərgədə olan savadlı insanları yenidən düşünməyə vadar edəcək və doğru nəticə çaxarmağa yardımçı olacaqdır.
Elm adamları və dindarlar üçün mühakimə perspektivləri tamamilə fərqlidir. Elm adamı elmi olaraq bilinən üsullara etibar edir. Bu üsullar məlumatı təsdiqləmək üçün məntiqə uyğun olan üsullardır, bunun ən sadə səbəbi elmi üsulun öz özünü təsdiqləyə bilən bir imkan ehtiva etməsidir. Başqa sözlə, elmi bir nəzəriyyə dəlilin onu dəstəklədiyi qədər doğrudur. Elm adamları əvvəldən təyin olunmuş fikirlərlə düşünmürlər.
Elmi üsulda, elm adamı müəyyən bir fenomeni müşahidə edir və bunun altında yatan həqiqəti axtarır; bu baxdığımız şey nədir və bunun verdiyi təsirin səbəbi nədir. Bir neçə ağlabatan fikri qiymətləndirdikdən sonra, hadisəyə ən uyğun şərh verən fərziyyəni tapır. Doğru olduğuna qərar verilən fərziyyə müəyyən təcrübələri keçmək məcburiyyətindədir. Testlər təkrar edilə bilən olmalıdır. Əgər testlər də fərziyyəni təsdiqləyərsə, fərziyyə nəzəriyyəyə çevrilir. Fərziyyə, bir çox yaradılışçı və elm düşmənlərinin dediyi kimi kor təxmin deyil; diqqətli araşdırma və təcrübələrin nəticəsidir. Əgər nəzəriyyə təkzib edilə bilmirsə, qəbul edilir, amma mütləq bir doqma olaraq qalmır; bütün elmi nəzəriyyələr təkrar nəzərdən keçirilir, yeni təcrübə və tapıntılar istiqamətində lazım olarsa dəyişdirilir.
Bu üsul dini üsullarla tam ziddiyət təşkil edir. Dini inanc sahibləri bu mövzuda tamamilə subyektivdirlər; onlar tanrının ya da imanlarının varlığını həssas təcrübələr və elmi üsullarla deyil, inancları ilə isbat etməyə çalışırlar. İnanc, bir fikri hər hansı obyektiv dəlil olmadan qəbul etməkdən ibarətdir. İnanan kəslər inanmaq istədikləri şeyin doğru olduğuna özlərini razı salırlar. Razı olduqdan sonra, elmi tapıntıları araşdırmaq adıyla əvvəldən hazırladıqları inanclarını təsdiqləyən müəyyən dəlillər axtararaq, inanclarına intellektual don geydirməyə çalışırlar.
Bu elmi üsulun tam əksidir. Bir inanc yüksəlməsi meydana gətirdikdən sonra inancını təsdiqləməyən fikirləri rədd etmək (təəssüf ki, inanclıların istifadə etdikləri üsul budur) yalnız elmə deyil, ümumiyyətlə məntiqli düşüncə tərzinə də qarşı bir kin meydana gətirir. Dininin buyurduqlarını şərtsiz qəbul edən kəslər üçün doğru olan, həqiqi şərtlər ilə ən çox uyğunlaşan deyil, əksinə öz dinləri ilə ən çox uyğunlaşan şərtlərdir. Elmdə bəzi həqiqətlər nəzəriyyəni təkzib edirsə, nəzəriyyə ortadan qaldırılır. Dində isə, əgər bəzi həqiqətlər nəzəriyyəni təkzib edirsə həqiqətlər ortadan qaldırılır. Bu nöqtə müəyyən edir ki, dini inanclılar həqiqət yerinə dinlərini üstün tuturlar. Amma heç bir din sübut edilə biləcək həqiqətlərə söykənən təmələ sahib olmadığı üçün, təbii olaraq dinləri təsdiqləyəcək hər hansı bir obyektiv dəlil də mövcud deyil.
Çarlz Darvinin təkamül nəzəriyyəsi meydana çıxdığı illərdən bəri, bir çox inanclı onun nəzəriyyəsinə hücum etmək üçün əlindən gələni etmişdir. Bunlara baxmayaraq, təkamül nəzəriyyəsinin müasir biologiyanın təməli olduğu bir həqiqətdir və bunun xaricində qalan baxışların heç bir dəyəri yoxdur.
Yaradılışçılar tez-tez dünyagörüşlərinin elmi olduğunu deyirlər. Onlar qatı dini fikirlərini, təkamül və yaradılışçılıq mövzusundakı dünyagörüşləri ilə ortaya qoyurlar. Təkamülün doğru olduğu ehtimalını qətiyyən ağıllarına gətirmirlər. Təkamülə qarşı inkişaf etdirdikləri müdafiə məqsədli yalnış düşüncələrini çürütməyə çalışmırlar. Bu bizə, haqqında danışılan kəslərin özlərini motivasiya etmək üçün müraciət etdikləri psixoloji makiyajı nümayiş etdirir. Beləliklə, insan ağlının etdiyi bir səhv hər vaxt düzəldilə bilər, amma kor inancın etdiyi səhv düzəldilməz olduğu kimi, etiraf edilə də bilmir.
"Təkamül təlimi və Yaradılışçılıq" adlı bir digər yazımızı da oxumağınız tövsiyə olunur.
daha ətraflı...
İnsan əcdadlarının diş quruluşları üzərində aparılan analiz işləri müasir insanlarla neandertalların təkamül yolunun indiyəcən hesab ediləndən daha əvvəllər, təxminən daha 650 min il əvvəlki tarixdə bir-birindən ayrıldığını göstərdi. Tədqiqatın nəticələri Proceedings of the National Academy of Sciences jurnalında yayımlandı.
Məqalənin müəllifi, George Washington Universitetindən (ABŞ) olan Aida Gomez-Robles deyir:
"Bildiyimiz növlər arasındaki, neandertallarla müasir insanların son ortaq əcdadı olmağa yaxın nümayəndələrdən heç birinin diş quruluşu bu əcdadınkı ilə uyğun gəlmir."
Qəbul olunmuş nəzəriyyəyə görə müasir insanlarla neandertalların təkamül səhnəsində ayrıldıqları an 350 min il əvvəlinə təsadüf edir. Alimlərin gəldiyi nəticələrə görə, hər ikisinin ortaq əcdadlarının Homo cinsindən bir neçə nümayəndə arasında olduğu, misalçün, Homo heidelbergensis, Homo erectus, Homo antecessor və s. olduğu hesab edilir.
Gomez-Robles və həmkarları Homo cinsinin 13 fərqli nümayəndəsinə aid 1,2 min diş nümunəsini araşdırdılar. Bundan başqa onlar, müasir insanlarla neandertalların son ortaq əcdadı hesab edilən növün diş morfologiyasını bərpa etdilər. Nəticələr alimləri təəccübləndirdi: neandertallarla müasir insanların ortaq əcdadı roluna heç bir məlum olan əcdad növ uyğun gəlmədi.
Alimlər həmçinin Avropada tapılmış bütün insan əcdadlarının diş quruluşunun müasir insanlardan çox neandertallara oxşar olduğunu aydınlaşdırdılar. Əldə olunan nəticələr bu iki qolun - neandertallarla müasir insanların indiyə qədər hesab etdiyimizdən daha əvvəllər bir-birindən ayrıldığını təsdiq edir.
Qaynaq: Pnas.org , Examiner
daha ətraflı...
Nəzəri fiziklər kainatın partlayışla deyil, dördölçülü ulduzun qara dəliyə çevrilməsi nəticəsində məkana atılmış "tullantı"dan yarandığı qənaətinə gəldilər.
Fiziklər Razieh Pourhasan, Niayesh Afshordi və Robert Mann kainatın meydana gəlməsini izah edən yeni nəzəriyyəni irəli sürdülər. Öz qəlizlikləri ilə birlikdə bu nəzəriyyə kainatla əlaqədar müasir təsəvvürlərin bir çox çətinliklərini aradan qaldırır.
Kainatın mənşəyi ilə bağlı ümumi nəzəriyyəyə görə, kainatımız sonsuz sıxlığı olan nöqtədən və sinqulyarlıqdan şişərək doğulmuşdur. Bu nəzəriyyə müşahidə edilə bilən kosmosla, xüsusilə genişlənən kainat modeli ilə uyğunlaşa bilir. Lakin Böyük Partlayış nəzəriyyəsinin bir çox çətinlikləri də var. Misalçün, sinqulyarlığın, məkanının fərqli hissələrində eyni temperaturu olan kainatı necə yaratmış ola biləcəyi elm üçün qaranlıq qalır. Kainatımızın təxminən 13,8 milyard il yaşı var, bu müddət isə müşahidə edilən temperatur tarazlığının nail olunması üçün yetərli deyil. Əksər kosmoloqlar iddia edirlər ki, kainat işıq sürətindən daha sürətli genişlənməli idi. Nəzəri Fizika Perimetr İnstitutundan (Kanada) olan astrofizik Niayesh Afshordi isə belə hesab edir:
"Böyük Partlayış olduqca xaotikdir. Onun nəticəsində məkanın eyni dərəcəli temperatura sahib bircə sahəsinin belə necə formalaşdığı aydın deyil."
Kainatın doğuşunu izah edən yeni model bu çətinliklər üzərindən xətt çəkir. Yeni nəzəriyyəyə əsasən üçölçülü kainatımız sanki bir membrana kimi dördölçülü kainat içərisində üzür. Kainatımız, faktiki olaraq, sim nəzəriyyəsindən yaxşı tanıdığımız "brana"dır, yəni ümumi məkanın ölçüsündən kiçik olan çoxölçülü fiziki obyekt. Bunu təsəvvür etmək olduqca çətindir, ancaq bir üçölçülü kainatın içərisində bizim kainatı ikiölçülü kağız olaraq fərz etmək məsələni nisbətən sadələşdirə bilər.
Dördölçülü kainat sözsüz ki eynən bizim kainatımızın üçölçülü ulduzları kimi həyat tsikllarını yaşayan dördölçülü ulduzlara sahibdir. Ən ağır kütləli dördölçülü ulduzlar ömürlərinin sonunda "supernova" olaraq partlayacaqlar və qara dəliklərə çevriləcəklər. Öz növbəsində dördölçülü qara dəlik eynən üçölçülü qara dəliklər kimi hadisələr üfüqünə sahibdir. Hadisələr üfüqü qara dəliyin daxili və xarici tərəflərinin sərhədinə deyilir. Üçölçülü kainatda hadisələr üfüqü "ikiölçülü səth" kimi görünür, dördölçülü kainatda isə bu üfüq üçölçülü hipersahədən ibarətdir.
Beləcə, dördölçülü ulduz partladıqda hadisələr üfüqündə qalıq materialdan (tullantı) üçölçülü brana yaranır - bizim kainata oxşar. Təsəvvür üçün olduqca qeyri-adi görünən bu model kainatımızda niyə temperatur tarazlığı olduğunu izah edir: üçölçülü kainatı doğan dördölçülü kainat 13,8 milyard ildən də çoxdur ki mövcuddur.
Kainatı nəhəng sonsuz məkan kimi təsəvvür etməyə vərdiş etmiş bir insan üçün bu yeni nəzəriyyə haqda düşünmək çətin olacaq. Bəlkə də kainatımızı qədim dördölçülü ulduzdan qalma məhdud titrəyiş, "gölməçədəki yarpaq" kimi qəbul etmək çox çətindir.
Həmçinin oxuyun:
Qara dəliyin içində ola bilərik
Yeni "Big Bang" baş verə bilər
Kainatımız genişlənmir?
daha ətraflı...
Böyük Partlayışdan (The Big Bang)
15 milyon il sonra kosmik mikrodalğa fonunun temperaturu 30 dərəcə selsiyə bərabər idi. 11 dekabr 2013 tarixində Phys.org saytında yayımlanan xəbərə görə, bu fakt o dövrün planetlərində (əgər onlar mövcud idilərsə) həyat üçün əhəmiyyətli suyun var ola biləcəyinə dair məlumatlar təmin edir.
Gənc kainatda həyat şəraitlərinin mümkünlüyü antropik prinsipi şübhə altına alır. Antropik prinsipə əsasən, biz mövcuduq, çünki bizim müşahidə etdiyimiz kainatın fundamental sabit dəyərləri həyatın yaranmasına əlverişlidir; çünki "yalnız bizimki kimi bir kainatda həyat var ola bilərdi".
Yerdənkənar həyat axtarışında olan astrobioloq və astronomlar yalnız "həyat zonası" daxilində olan ekzoplanetlərə müraciət edirlər, çünki, dediklərinə görə bu, maye suyu dəstəkləyən məsafədir və o "zonadan" kənar, ulduzuna daha yaxın və ya daha uzaq məsafələrdə həyatın yaranması üçün bir sıra problemlər ortaya çıxır.
Harvard Universitetindən olan Abraham Loeb iddia edir ki, kosmos şərtləri hər zaman belə sərt olmamışdır. Gənc kainatımız plazma (yanar ion qaz) ilə dolu idi. Onun şüasını biz hələ də müşahidə edə bilirik - kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması.
Hal-hazırda kosmik mikrodalğa şüalanmasının temperaturu mütləq sıfırdan bir neçə dərəcə yüksəkdir. Lakin Loeb'in hesablamalarına görə Böyük Partlayış hadisəsindən yalnız 15 milyon il sonra kosmik temperatur daha isti idi, ki bu da qədim bütöv kainatı həyata əlverişli mühit kimi təqdim edir. Alim hesab edir ki, radiasiya temperaturu 0-30 dərəcə selsi arasında ola bilərdi və bu vəziyyət 2-3 milyon il davam edə bilərdi - maye suyun meydana gələ bilməsi üçün yetərli müddət hesab edilməlidir.
Loeb o dövrdə materiya sıxlığının daha yüksək olduğu yerlərdə və qısaömürlü ulduzların yaranmasının mövcud olduğu sayəsində belə planetlərin meydana gəlmiş ola biləcəyini düşünür. Kütləsi Günəşdən 10, hətta 100 dəfə yüksək qısaömürlü ulduzlar supernova partlayışları və ulduz küləkləri köməyi ilə ətrafı, planetlərin formalaşması üçün lazımlı olan ağır elementlərlə doldura bilərdi.
Qaynaq: Phys.org
daha ətraflı...
Adeliade Universitesindən olan təkamül biologiyası mütəxəssisləri hesab edirlər ki insanlar min illərdir heyvanlar aləmindən daha ağıllı olduqlarını sanıb, özlərini aldadırlar. Tədqiqatçı prof. Arthur Saniotis deyir:
"Min illərdir insanların heyvanlar aləmində ən ağıllı varlıqlar olduğu fikri təkrar edilirdi. Amma elmin bizə göstərdiyinə görə heyvanlar insanlardan üstün əqli bacarıqlara da sahib ola bilərlər."
Prof. Saniotis insanların üstün zəkaya sahib olduğu inancının təxminən 10.000 il əvvəl əkinçilik inqilabına bağlı olaraq taxıl istehsalı və heyvanların əhliləşdirilməsi ilə ortaya çıxdığını düşünür. Bu inanc insanları yaradılışın üstün növü olaraq görən dinlərin ortaya çıxması ilə sürətli şəkildə yayıldı. Prof. Saniotis:
"İnsanların zəka üstünlüyü inancı fəlsəfə və elmdə dəyişməz bir yerə sahib oldu. Bəlkə də filosoflar arasında ən çox sözü keçən maarifçi olmuş Aristotel belə insanların mühakimə qabiliyyəti səbəbindən heyvanlardan üstün olduqlarını müdafiə edirdi."
Tibb elmləri fakültəsində antropologiya və müqayisəli anatomiya professoru olan prof. Maciej Henneberg heyvanların çox vaxt insanlar tərəfindən səhv başa düşülən fərqli xüsusiyyətlərə sahib olduğunu deyir:
"Bizim onları anlamamağımızla birlikdə onların da bizi anlaya bilməməsi, bizim "zəka"mızın səviyyəsinin yüksək olduğu mənasını vermir, yalnız zəkalarımızın bir-birlərindən fərqli olduğunu göstərir. Məsələn, bir xarici öz dilimizin səhv halıyla bizimlə ünsiyyət qurmağa çalışdıqda onun çox da ağıllı olmadığını düşünürük. Ancaq həqiqət daha fərqlidir."
Heyvanlar fərqli tiplərdə zəka nümunələri sərgiləyir. Bunların içində sosial və kinestetik (fiziki) zəka da var. Asiya meymunları (Hylobatidae fəsiləsi) kimi bəzi məməlilər müxtəlif səslər çıxara bilirlər. 20-dən çox mənası olan bu səslər ağacda yaşayan bu primatlara tropik meşə örtüyü boyunca ünsiyyət qurma imkanı təmin edir. Prof. Henneberg deyir:
"Əksər dördayaqlılar yaşadıqları ətraf mühitə mürəkkəb qoxu izləri buraxırlar və koala kimi bəziləri isə sinələrində qoxu izləri buraxa bilmək üçün vəzilərə sahibdirlər. İnsanlar öz məhdud qoxu duyğuları ilə bu qoxu izləri içində olan informasiya baxımından zəngin kompleks mesajları başa düşmürlər."
Prof. Henneberg ev heyvanlarının da məməlilərin və quşların zehni qabiliyyətlərini anlaya bilməyimiz üçün uzaqgörənlik verdiyini deyir və əlavə edir:
"Ev heyvanları bizimlə ünsiyyət qurub istədiklərini izah edə bilməklə qalmayıb, həm də bizə istədiklərini etdirə bilirlər. Heyvanlar aləmi dəyər verdiyimiz qədərindən daha mürəkkəbdir."
Qaynaq: Phys.org
daha ətraflı...
Marsoxod Curiosity'nin Marsda yerləşən Gale kraterinin hovuzundaki çöküntülərin kimyəvi tərkibindən aldığı nəticələrlə, alimlər Qırmızı planetin qədim şirin göllərinin həyatın yaranması və inkişaf etməsi üçün əlverişli olduğunu təsdiq etdilər. Araşdırmanın nəticələri 9 dekabr 2013 tarixində Science jurnalında dərc edildi.
London İmperial Kollecindən olan Sanjeev Gupta deyir:
"Milyard illər əvvəl bu gölün sakit sularında mineral zənginliklərin enerjiyə çevrilməsi sayəsində həyatın mövcud ola bilməsi bizi çox heyrətləndirir. Curiosity missiyasının bir sonraki mərhələsində kraterin kənarlarındaki çöküntülərin tərkibi və strukturunu araşdıracağıq, bu da suallarımıza cavabları təmin edəcək - Qırmızı planetdə həyat var idi?"
Gupta və həmkarları marsoxodun qazandırdığı məlumatlarla kraterin alimlər tərəfindən "Yellowknife körfəzi" adlandırılmış hissəsi barədə yekun nəticələrə gəldilər. Curiosity robotu bu əraziyə ötən ilin dekabrında çatmışdı və apardığı tədqiqatlar nəticəsində krater üzərində suyun mövcudluğunu təsdiq etmişdi.
Məqalənin müəllifləri məlumatları dəfələrlə analiz edərək çöküntü və qayalar sayəsində qədim Mars göllərinin şərtlərini qiymətləndirməyə çalışdılar. Onlar, xüsusilə göllərin temperaturunu, kimyəvi tərkibini və həyata "əlverişliliyini" öyrənməyə nail oldular.
Belə ki, bu göl neytral və az qələvi pH isti suları ilə dolu idi, ki bu da həyatın qədim Marsda formalaşması və inkişafı üçün şəraitin mövcud olduğunu təqdim edir. Çöküntülərin tərkibinə əsasən bu göllərdə, Yerdəki bakteriyaların enerji almaq üçün istifadə etdikləri hidrogen sulfid, kükürd oksidləri, hidrogen və digər maddələr kafi miqdarda mövcud idi. Tədqiqatçıların dediyinə görə, bu faktlar qədim Marsda həyatın yaranması və inkişaf etməsi üçün lazımlı olan bütün şərtlərin dəqiq şəkildə varlığını gözümüz qarşısına qoyur. İndiyəcən bu mövzuda dəlillərə bu qədər çox yaxınlaşmadıqlarını bildirən alimlər, tədqiqatların hələ davam edəcəyini də gizlətmədilər.
Qaynaq: Sciencemag , ScienceDaily
daha ətraflı...
Alimlər ilk dəfə üç milyard il əvvəl Yerdə yaşamış orqanizmlərin genomlarını oxumağa nail oldular. Tədqiqatçılar bu irəliləyişlə qədim dövrlərdə təkamülün hansı mexanizmlərlə yeni növlər yaratmış ola biləcəyinə dair ətraflı məlumatlara yiyələnəcəyini hesab edirlər. Müasir geoloji məlumatlarla uyğun gələn tədqiqat nəticələri Nature jurnalında dərc edildi.
Məqalənin müəllifləri qeyd edirlər ki 3,3-2,5 milyard il əvvəl yaşamış ilk primitiv orqanizmlərin DNT-lərində ani gen çoxalmaları baş vermişdir. Bu fakt isə Yerin tarixini əbədi olaraq dəyişdirmiş "Oksigen Faciəsi" adlı, Yerin oksigen səviyyəsində artım təmin etmiş hadisə ilə üst-üstə düşür.
Alimlər canlı hüceyrənin içərisində baş verən oksigen proseslərində iştirak etmiş genlərin daha çox bu hadisənin sonralında, təxminən 2,8 milyard il əvvəl meydana gəldiyini bildirirlər. Bundan əvvəllər isə orqanizmdə elektroenerji ötürülməsini, başqa adıyla "elektron transportunu" yerinə yetirən zülal genlərinin təkamülü davam edirdi.
Elektron transportu heyvanların və bitkilərin oksigen tənəffüsü, həmçinin fotosintez prosesləri əsasında durur. Alimlər hesab edirlər ki, məhz bu bacarıqların inkişafı sayəsində ilk orqanizmlər enerji toplamaq üstünlüyünə sahiblənmişdirlər, bu da onların gələcək təkamülünü mümkün etmişdir.
Massachusets Texnoloji İnstitutundan olan Eric Alm və həmkarları tədqiqatda müasir canlıların genetik məlumatlarını istifadə etdilər. Alimlər canlıların genetik məlumatları ilə birlikdə həm də genlərin təkamül mexanizmləri, onların orqanizmlər arası ötürülməsi, DNT-də artması və ya itməsi məlumatları əsasında hazırlanan riyazi alqoritmlərdən yararlandılar. Nəticədə alimlər 3,3-2,5 milyard il əvvəl DNT səviyyəsində baş vermiş hadisələrin anoloji prosesini aşkar etdiklərini açıqladılar və onu "Arxey Partlayışı" adlandırdılar. Təxminən 3 milyard il əvvəl baş verdiyi hesab edilən bu "artım" sayəsində təkamülün bir çox yeni orqanizmlər meydana gətirdiyi qeyd edildi.
Təcrübədə alimlər DNT təkamülü prosesinin əks istiqamətdə modelləşdirilməsinə nail oldular: müasir orqanizmlərdən 3 milyard il əvvəl mövcud olmuş ortaq əcdadlara və ya primitiv bakteriyalara qədər. "Arxey erası" adlanan bu dövrün təkamülünü araşdırmaq olduqca çətindir, çünki həmin dövrdə çox az orqanizmlər fosilləşmişdir və ilk fosilləşə bilmiş canlılar yalnız 580 milyon il əvvəl "Kembri Partlayışı" adlandırdığımız hadisə baş verdikdən sonra ortaya çıxmışdırlar.
Eric Alm tədqaqatla əlaqədar bunları dedi:
"Qədim hadisələrin müasir orqanizmlərin DNT-lərində yazıldığı mövzusunda dəlillər əldə etmək bizim işimizin vacib hissəsidir. Hal-hazırda biz bu tarixi oxumaq imkanlarına sahibik və qədim həyatın təkamülündə baş vermiş hadisələri çox dəqiqliklə bərpa edirik."
Qaynaq: RedOrbit , Science Centric
daha ətraflı...
Heyvanların şüurlu olub-olmadığı sualı 100 ildən çoxdur ki ətraflı şəkildə araşdırılırdı və elm bu mövzuda bir neçə on il əvvəlinə qədər ikiyə bölünmüş vəziyyətdə idi: bir qrup alim heyvanların insanınkıyla müqayisə edilə biləcək şüurlarının olduğunu və ya eyni dərəcədə şüurları olmadığını, ya da ümumiyyətlə şüurları olmadığını müdafiə edərkən, digər bir qrup alim isə bizdən başqa heyvanların da şüuru olduğunu iddia edirdi. Hər nə qədər aparılan yeni tədqiqatlarla ikinci qrupun arqumenti, yəni insandan başqa heyvanların da şüuru olduğu arqumenti güc qazansa da, elm ictimaiyyətinin gəldiyi ortaq razılaşma yox idi.
"Həyatın Təkamülü" olaraq, biz də fəaliyyətə başladıqdan bəri, artıq təxminən bir ildir ki davamlı olaraq insandan başqa heyvanların da şüurunun olduğunu, yalnız beyin təkamülünün müxtəlif istiqamətlərdə getmiş olması səbəbindən insanın ən yüksək zəkaya və şüura sahib sosial növ olduğunu, bunun insanı "insan" edən əsas xüsusiyyət olduğunu, hər növün özünə xas üstün xüsusiyyətləri olduğunu və bu xüsusiyyətlərin bir-biriylə muqayisə edilməsinin səhv mühakimələrə səbəb ola biləcəyini (insan çox ağıllıdır, dolayısı ilə digər canlıların zəkası yoxdur deməyin, pələng həddindən artıq sürətli qaçır, bu səbəbdən digər heyvanlar qaça bilməz deməklə ekvivalent olduğunu) fərqli şəkillərdə izah etməyə və öyrətməyə çalışmışdıq və hələ də davam edirik.
Nəhayət, Cambridge Universitetində keçirilən Francis Crick Anma Konfransı'nın 7 iyul 2012-ci il tarixli toplantısında bir çox heyvan davranışları və şüuru üzrə araşdırmalar aparmış mütəxəssislər elm ictimaiyyətində artıq əksinin iddia edilməsini mümkünsüz qılaraq, digər heyvanların da şüura sahib olduqlarını və elm dünyasının bu mövzuda həmfikir olduğunu elan etdilər.
Hər nə qədər heyvanlarla müəyyən zaman keçirən hər kəs onların bir "bioloji maşın" olmadığını, tamamilə intuisiyalardan asılı deyil, öz xüsusi qərarlarını verə biləcək şüura sahib olduğunu asanlıqla fərq edəcək olsa da, elmi skeptisizm daxilində yalnız emosional inanclarla bu mühakiməyə çatmaq doğru olmazdı və elm adamları da buna görə olduqca aydın həqiqət kimi görünən bu mövzuya uzun illərdir skeptik olaraq yanaşırdılar.
Hər il təşkil edilən və elm ictimaiyyətinin ən vacib və prestijli yığıncaqlarından biri olan, 2012-ci ilin iyulunda keçirilən Francis Crick Anma Konfransının əsas başlığı "İnsan və İnsan-xarici Heyvanlarda şüur" seçildi.
Mövzuyla əlaqədar İngiltərənin ən tanınmış akademiya və elmi təşkilatlar tərəfindən (aralarında Cambridge Universiteti, Churchill Kolleci var idi), İnsan-xarici Heyvanlarda Şüurun Varlığına Dair Cambridge Razılaşması başlığıyla, Stephen Hawking kimi elm adamlarının şahidliyində imzalanan elmi razılaşmanın (bəyannamə) bəzi əhəmiyyətli sətirləri belədir:
"Quşlar davranış mövzusunda bizlərlə neyrofizioloji, neyroanatomik baxımdan şüurun təkamülünə dair təəccüblü paralellik təqdim edir. İnsana yaxın şüurun mövcudluğu, xüsusilə Afrika boz tutuquşusu kimi növlərdə çox dəqiq bir şəkildə müşahidə edilmişdir. Emosional şəbəkələr və qavrayış mikrotsikları baxımından məməlilərlə quşlar arasındakı oxşarlıq indiyə qədər düşündüyümüzdən daha çoxdur. Üstəlik bəzi quşlarda REM yuxusunu nizamlayan tsikllar başda olmaqla, məməlilərinkinə oxşar neyron yuxu tsiklları kəşf edilmişdir, elə ki xüsusilə zebra amadinalarında aparılan bu müşahidələr məməlilərdə gördüyümüz kimi inkişaf etmiş bir neokorteks quruluşunun şüurun meydana gəlməsi üçün şərt olmadığını anlamağımızı təmin etmişdir. Sağsağanlar (qəcələ) üzərində aparılan davranış işləri insan, insanabənzər meymunlar, delfinlər və fillərə çaşdırıcı dərəcədə oxşar özşüurun varlığını sübut etmişdir...
...Bunu elan edirik:
Bir neokorteksin varlığının bir orqanizmin emosional vəziyyətlərə sahib olması üçün zərurət olmadığını görürük. Fərqli elm budaqlarından gələn və eyni nöqtədə birləşən araşdırma məlumatlarının işığında, insan-xarici heyvanlarda da şüurun varlığını göstərən kifayət qədər neyroanatomik, neyrokimyəvi və neyrofizioloji xüsusiyyətlərə rast gəlinmişdir və bu heyvanların da istəkli davranışlar sərgiləyə bildikləri göstərilmişdir. Nəticə olaraq, əlimizdəki çoxlu dəlillər insanların, şüur inkişafı üçün lazım olan nevroloji elementlərə sahib olmada möhtəşəm olmadığını göstərir. Bütün məməliləri və quşları əhatə etməklə birlikdə, səkkizayaqlar kimi başqa bir çox digər heyvanı da içinə qatan insan-xarici heyvan qrupunda bu nevroloji komponentlər var..."
Məqaləni tam oxumaq üçün buraya klikləyə bilərsiniz.
Növbəti illərdə bu razılaşmaya daha çox tədqiqat qrupu, universitet, institut və elmi təşkilatların qatılacağı gözlənilir. Ancaq belə prestijli bir yığıncaqda bu elanın verilməsi artıq elm ictimaiyyətində bu mövzuda əks fikirləri müdafiə edən demək olar ki keç kəsin qalmadığını anlamaq mövzusunda yetərli məlumatları təqdim edir.
Ümidvarıq bu irəliləyişlər insanın gedərək qabaran təkəbbürünü sarsıtmaq mövzusunda da təsirli olacaq və insanın özünü daha yaxşı anlamasına qatqı təmin edəcək.
Qaynaq:
New Scientist
Scientific American
Huffington Post-1
Huffington Post-2
FCM Conference
io9
daha ətraflı...
Doğulacaq uşağınızın xüsusiyyətlərini özünüz təyin etmək istəyərdiniz? Boyu 1,80 olsun, mavi gözlü olsun, ağıllı olsun və s. Bəs başqa nələr istəyərdiniz? Bir çoxumuzun arzusu əslində doğulacaq uşaqlarımızı proqramlaşdıra bilməkdir. Genetika elmi spermaları proqramlaşdırmada daha bir əhəmiyyətli maneəni aşır və atadan uşağa keçəcək genlər üzərində dəyişiklik edə bilir. Bu irəliləyişin əsas məqsədi isə tədqiqatçıların gələcəkdə uşaqda meydana gələ biləcək xəstəliklərin qarşısını ala bilməkdir.
London Krallıq Kollecindən olan tədqiqatçılarının apardığı araşdırmanın nəticələrinə əsasən, viruslar vasitəsilə siçan spermalarına bəzi DNT hissəcikləri əlavə olunaraq spermada istənilən genlər aktivləşdirilə və ya əlavə oluna bilər. Normal şərtlərdə hüceyrələr yad DNT hissəciklərini təhdid kimi görürlər və dərhal yox etməyə çalışırlar. Tətbiq olunan xüsusi üsullar sayəsində əlavə edilmiş DNT məhv edilmir və edilən müşahidələrə görə siçanlarda üç nəsil boyunca ötürülməsi baş verir.
Bu kəşf tibbdə bir çox xəstəliyin meydana gəlməsinin qarşısını əvvəldən almaq üstünlüyü qazandırır. Sperma DNT-si dəyişdirilərək çox sayda xəstəlik aradan qaldırıla bilər və orqan yenilənməsi kimi bir çox gizli qalmış xüsusiyyətimiz ortaya çıxarıla bilər. Tədqiqatçılardan prof. Avil Chandrashekran transgenik texnologiyanın bütün xəstəlik tədqiqatlarında və bioloji problemləri anlamada ən əhəmiyyətli vasitə olduğunu qeyd edir.
Chandrashekran və qrupu transgenik heyvanlar yaratmaq üçün lentivirusları istifadə etdi. İçlərinə yaşıl fluoressensiya zülalı kodlaşdıran genlər əlavə onunan viruslar siçan spermalarıyla eyni mühitdə gözlədildi və virusların bu spermalara yoluxması təmin edildi. Viruslara yoluxmuş siçan spermaları laboratoriya mühitində reallaşdırılan döllənmə işlərində istifadə edildi. Döllənmə nəticəsində əldə edilən embrionların 42%-ində yaşıl fluoressensiya zülalı tapıldı. Bu, viruslara yoluxmuş heyvanların 42%-inin transgenik olduğunu göstərdi. Yaşıl fluoressensiya zülalı testislər də daxil olmaqla siçanların bir çox toxumasında tapıldı. Daha da vacibi, süni olaraq köçürülən bu yaşıl işıq yayan zülallara yalnız transgenik heyvanlarda deyil, bu heyvanların balalarında və balalarının da balalarında rast gəlindi.
Tədqiqatın dərc edildiyi FASEB jurnalının baş redaktoru prof. Gerald Weissmann araşdırmayla əlaqədar bunları deyir:
"DNT ötürülməsində istifadə edilən dəyişdirilmiş spermalar yalnız elmi araşdırmalarda deyil, klinika tətbiq etmə sahəsində də çox böyük imkanlara sahibdir. Dəyişdirilmiş spermalar transgenik heyvan modellərinin inkişafını asanlaşdırır. Gələcəkdə isə klinika tətbiqlərində insanlara yardım edə bilər. İllərdir təsirli ola biləcək genetik müalicələri tapmağa çalışırdıq və çox sayda müsbət-mənfi nəticələr alırdıq. Əgər gələcək nəsillərə daha sağlam həyat verə biləcək spermalar istehsal etsək, tibbdə inanılmaz irəliləyişlərə imza atarıq."
Qaynaq: ScienceDaily
daha ətraflı...
Hələ qədim yunan filosofları həyata müəyyən izahlar verməyə çalışırdılar. Aristotel hesab edirdi ki, cansızlıqdan fərqli olaraq canlılıq ruha malikdir, ruh da 3 növə bölünməlidir: bitkilərin ruhu, heyvanların ruhu və insanlarda olan rasional ruh.
Ferris Jabr
Uşaq vaxtlarımdan canlı varlıqlar məndə marağa və heyranlığa səbəb olurdu. Uşaqlığımı Kaliforniyanın şimalinda keçirmişdim. Dostlarımla, çiçəkləri tozlandıran arıları izləyirdik, onları paketlərə salıb obsidian gözlərini və qızılı tüklərini daha yaxşı seyr etdikdən sonra gündəlik işlərini görmələri üçün azadlığa buraxırdıq. Bəzən kolluqlardan oxlar və yay hazırlayırdım; simləri eyni kolluğun qabıqlarından düzəldirdim, yarpaqlar ilə isə oxları stabilləşdirirdim. Ailəmlə dənizkənarına səyahət edərkən dərhal krab və buğumayaqlıları kəşf etməyə başlayırdım. Və çox dəqiq xatırlayıram, aşağı siniflərdə oxuyarkən Santa-Krusda yerləşən evkalipt oyuğuna yollanırdıq, orada danaid kəpənəkləri ilə qarşılaşdıqda isə dinc almaq üçün dayanırdıq. Onlar qurumuş yarpaqları xatırladan qanadları ilə ağac budaqlarından tutunurdular. Anidən kəpənəklərdən biri tərpənirdi və onun qanadlarının iç hissəsinin narıncı rəngdə olduğu məlum olurdu.
Bu anlar, həmçinin Devid Attenboronun filmləri planetin canlılığına olan marağımı artırdı. Kiçik qardaşım, ona hədiyyə edilmiş K'nex konstruktoru ilə məşğul olarkən, mən bizim pişiyimizin necə hazırlandığını dərk etməyə çalışırdım. O, dünyanı necə görürdü? Niyə mırıldayırdı? Caynaqları, tükləri nədən hazırlanmışdı? Yeni İl üçün heyvanlar ensiklopediyası xahiş etmişdim. Küknar ağacının altında oturub saatlarla, mənim ölçümün yarısı qədər olan kitabı oxuyurdum. Bu səbəbdən qazancımı təbiət və elm haqqında hazırladığım məqalələrlə almağım təəccüblü deyil.
Lakin bir qədər əvvəl məndə dünyaya yeni baxış bucağından baxmağıma səbəb olan fikirlər formalaşdı. Məsələ burasındadır ki, insanlar həyatın nə olduğunu müəyyən etmə işi üzərində çalışa-çalışa onun nə olduğunu dəqiq olaraq hələ də izah edə bilmirlər. Hətta alimlərin də bu gün həyata verə biləcəkləri səlis açıqlamaları yoxdur. Bu problem üzərində düşünməyə başladıqda, qardaşımın necə konstruktoru ilə oynadığı və mənim necə pişik üzərində baş sındırdığım gözümün qarşısına gəldi. Niyə bizə elə gəlir ki, konstruktor cansız, pişiksə canlıdır? Məgər nəticədə hər ikisi də "maşınlar" deyildirmi? Pişik - sözsüz ki, konstruktorun qətiyyən təkrar edə bilməyəcəyi inanılmaz hərəkətlərə qadir olan daha mürəkkəb mexanizmdir. Amma təməl səviyyədə cansız mexanizmlə canlı orqanizm arasında fərq nədir? Məgər insanlar, krablar, pişiklər və digər orqanizmlər bir kateqoriyaya, konstruktorlar, kompyuterlər, ulduzlar və qayalar isə digər bir kateqoriyaya daxildir? Mənim gəldiyim nəticə budur: Xeyr. Bundan əlavə, həyatın əslində mövcud olmadığı qənaətinə gəldim.
İcazənizlə, izah edim.
Həyata təyin edici izahlar vermək arzusunda olanlar hələ qədim dövrlərdə yaşayırdılar. Aristotel canlılıqla cansızlığın təməl fərqinin "ruh" olduğuna inanırdı. Ondan sonralar Qalen canlılığın mürəkkəb orqan quruluşundan ibarət olduğunu və yenə də ruhla doyuzdurulduğunu hesab edirdi. 17-ci əsrdə alman həkimi və kimyaçısı olmuş Qeorq Ernst Ştal və digər alimlər canlılığı cansızlıqdan ayıran bir qeyri-maddi elementin mövcud olduğunu və cansızlarla canlıların fərqli prinsipləri olduğunu irəli sürdülər. Bundan başqa, orqanik maddələrin qeyri-orqanik maddələrdən sintez oluna bilməyəciyini iddia etdilər. Ammma yeni tədqiqatlarla onların fərziyyəsinin nə dərəcədə dayanıqsız olduğu məlum oldu: qeyri-orqanik maddələr nəinki laboratuar şəraitlərdə, hətta laboratoriyadankənar mühitlərdə də orqanik maddələrə çevrilə bilirdi.
Digər alimlərsə, canlılara naməlum qeyri-maddi qüvvə qoşmaqdan əlavə, onlarla cansızları fərqləndirəcək fiziki xarakteristikaların axtarışına başladılar. Bu gün canlılara xas olan xüsusiyyətlərin bunlar olduğu hesab edilir: mürəkkəb struktur (fərqli hüceyrələrdən ibarət quruluş), inkişaf (görünüşün və ölçünün dəyişilməsi), homeostaz (daxili tarazlığı və biofizioloji funksiyaları qoruma), maddələr mübadiləsi (yaşlanmağın yavaşlaması və inkişaf üçün enerji istifadəsi), qıcıqlandırıcı reaksiyalar (davranışın işıq, temperatur və kimyəvi maddələrə reaksiyayla dəyişilməsi), artım (vegetativ artım və cütləşmə ilə genetik informasiyanın bir nəsildən digər nəslə ötürülməsi) və təkamül (zamanla populyasiyaların genetik xarakteristikalarının dəyişikliyə uğraması).
Bu siyahıların məntiqini təkzib etmək olduqca asandır. İndiyəcən heç kimə canlılığın və ya cansızlığın xüsusi fiziki xüsusiyyətlərinin dəqiq siyahısını yaratmaq qismət olmayıb. Hər zaman istisnalar olur. İnsanların əksəriyyəti kristalların cansız olduğunu düşünür, amma onlar yüksək səviyyədə təşkil olunmuşdurlar, həmçinin inkişaf edə bilirlər. Eynən bakteriyalar və xərçənglər də qəflət yuxusuna daldıqda orqanizmlərinin inkişafı dayanır, maddələr mübadiləsi baş vermir və ümumiyyətlə dəyişilmirlər, amma buna görə onları cansız adlandırmaq doğru olmazdı.
Təklif olunan bütün həyat xarakteristikaları belə çətin vəziyyətə düşürlər. Ətraf aləmə reaksiya təkcə canlılara xas deyil. Bu işi uğurlu şəkildə yerinə yetirən cansız hesab etdiyimiz maşınlar hazırlamışıq. Hətta artım belə canlılığın xüsusiyyəti hesab edilməməlidir. Tənha heyvan təbiətdə heç vaxt arta bilməz. O zaman belə çıxır ki iki əks cinsdən olan, genetik informasiyalarını növbəti nəslə ötürən pişiklər canlıdır, amma tək olduğu üçün arta bilməyən pişik cansız?! Turritopsis nutricula meduzasını xatırlayın, hansı ki yetkin formasından davamlı olaraq "uşaqlıq" mərhələsinə keçid ala bilir. Bu canlı nəsil artırmır, vegetativ yolla nəsillər təmin etmir və ənənəvi obrazla yaşlanmır - amma insanların yenə də əksəriyyəti qəbul edəcək ki, meduza canlıdır.
Bəs təkamül? DNT və RNT molekullarında dəyişilmiş informasiyanı saxlama bacarığına malik olmaq və onları gələcək nəsillərə ötürə bilmək - yenə də yalnız canlılara xas deyil. Son illərdə alimlər təkamül üzərində dayanıb, məhz bu xüsusiyyətin canlılıqla cansızlığı ayırd etməyimizə yardım edəcəyini deyirdilər. 1990-cı illərin əvvəllərində Skripps Elm-Tədqiqat İnstitutundan olan Cerald Coys, NASA-nın Yerdənkənar mühitin biologiyası proqramına başçılıq edən Con Rammelin konsultativ qrupunda yer alırdı. Digər planetlərdə həyat axtarışının optimal üsulları haqda diskussiyalarda həmkarları ilə birlikdə Coys hələ də olduqca populyar olan canlılıq tərifini irəli sürdü: "Darvinin təkamülünə qadir olan azad sistem". Aydın, qısa və əhatəli müəyyənləşdirmədir. Amma praktikada da işləyir?
İndi gəlin həyatın müəyyənləşdirilməsi axtarışlarını çətinləşdirən viruslara göz gəzdirək. Viruslar əslində zülal örtüyünə bükülmüş DNT və RNT saplarıdır. Hüceyrələri yoxdur, maddələr mübadiləsinə sahib deyillər, lakin genləri mövcuddur və inkişaf edə bilirlər. Coysun dediyinə görə "azad sistem", Darvinin təkamülü üçün zəruri olan orqanizmin bütün informasiyaya sahib olması xüsusiyyətidir. O, virusların bu müəyyənləşdirməyə uyğun olmadığını qeyd edir. Axı virus, özünüistehsal üçün hüceyrəyə nüfuz edib onu işğal etməlidir. Bu yaxınlarda alınan intervyuda Coys deyirdi: "Virus genomu yalnız sahibi olduğu hüceyrə daxilində inkişaf edə bilər."
Yaxşıca düşündükdə NASA-nın bu müəyyənləşdirməsinin heç də digərlərindən üstün olmadığını görmək olar: bu da virusların anlaşılmaz tərifindən ibarətdir. Çoxlarının iyrənc, buna baxmayaraq canlı hesab etdiyi, insanın bağırsağında yaşayan parazit qurd genetik informasiyanın artımı üçün lazımlı olan hər şeyə sahibdir. Amma qurd insanın bağırsağındaki hüceyrə və molekullar olmadan arta, onlardan enerji almadan da varlığını davam etdirə bilməz. Eynən virus da genetik informasiyayla artmaq üçün lazımlı olanlara sahibdir, amma onda hüceyrə mexanizmi yoxdur. Qurdun vəziyyəti ilə virusun vəziyyəti arasında radikal fərqlər olduğu arqumenti olduqca zəifdir. Qurd da, virus da yalnız öz "sahibinin" içində arta bilirlər. Əslində virus qurddan daha effektiv şəkildə inkişaf edir. Virus dərhal işə başlayır və böyük ölçülərdə nəsil artırmaq üçün yalnız hüceyrə nüvəsi içərisindəki bir neçə zülala ehtiyac duyur. Parazit qurd üçünsə artmaqda başqa heyvanın bütöv orqanına ehtiyac var, üstəlik bu işi belə hər zaman yerinə yetirməyə nail ola bilmir, çünki yumurtaqoyma dövrünə qədər sağ qala bilməsi o qədər də asan deyil. Yəni, əgər NASA-nın ümumiləşdirməsi əsasında virusları canlılar kateqoriyasından kənar qoysaq, onda gərək o kateqoriyadan qurdları, göbələkləri və bəzi bitkiləri də çıxarmalı olaq.
Darvinin təkamülü əsasında düşünülmüş "azad sistem" kateqoriyasına hazırladığımız bir çox kompyuterlər də daxil ola bilər. Misalçün, genetik alqoritmlər məsələnin optimal həlli üçün təbii seçməni təqlid edirlər. Bunlar əlamətləri və xüsusiyyətləri kodlaşdırırlar, təkmilləşirlər, bərpa işi uğrunda mübarizə aparırlar və informasiya ötürürlər.
Mən deyərdim ki, Coysun laboratoriyası NASA tərəfindən irəli sürülən həyat tərifi işinə son zərbəni qoydu. O, bir çox digər alimlərlə birlikdə həyatın mənşəyi mövzusunda "RNT Dünyası" nəzəriyyəsinə üstünlük verir. Bütün planetdə həyat DNT və RNT-dən asılıdır. Müasir canlı orqanizmlərdə DNT, birlikdə hüceyrəni meydana gətirən zülalların və molekulyar mexanizmlərin yaranması üçün informasiya saxlayır. Əvvəllər alimlər hesab edirdilər ki, hüceyrə strukturunun formalaşması üçün yalnız enzim zülalları kimyəvi reaksiyada katalizator roluna malik ola bilər. Lakin 1980-ci illərdə Tomas Çex və Sidney Altman kəşf etdilər ki, müxtəlif enzim zülalları ilə bağlı olaraq bir çox RNT enzim tipləri (və ya ribozimlər) DNT-yə kodlaşdırılmış informasiyanı sayırlar və addımlarla hüceyrənin fərqli bölgələrini qururlar. "RNT Dünyası" hipotezinə görə planetimizdə ilkin orqanizmlər bu işləri DNT-yə ehtiyac duymadan, genetik informasiyanın RNT-də saxlanılması yolu ilə yerinə yetirirdilər.
Bu necə baş verə bilərdi? Belə: təxminən 4 milyard il əvvəl ilkin Yer bulyonundaki, DNT ilə RNT-nin quruluş daşı hesab edilən azad nukleotidlər birləşərək davamlı daha qəliz və daha uzun reaksiyalara səbəb olurdular və zamanla, özlərini kopiyalamaq üçün kifayət qədər böyük və qəliz olan ribozimləri yaratmış oldular. Beləcə onlar özünüistehsal mövzusunda uğursuz olan RNT-lərlə müqayisədə sağ qalmada daha üstünlüklü oldular. Bu ilk enzimlər, ilkin hüceyrəni formalaşdıran membranaları örtüklərlə sarırdılar. Ribozimlər həm daha çox RNT istehsal edirdilər, həm də nukleotidləri zəncirvari olaraq DNT-yə birləşdirirdilər. Nukleotidlər həmçinin spontan olaraq DNT formalaşdıra bilirdilər. Elə ya belə, axır əvvəl DNT informasiyanı qoruyan molekul olaraq RNT-ni əvəz etməli oldu, çünki daha stabil idi. Zülallarsa katalizator rolunu oynadılar. Amma müasir orqanizmlərin hüceyrələrində hələ də ilkin RNT dünyası qalıqlarına rast gəlinir. RNT və zülal dəstini təmsil edən ribosomlar məhz ribozimlərdir. Həmçinin, RNT-ni əsas genetik material kimi istifadə edən bir virus qrupu da mövcuddur.
"RNT Dünyası"nı test etmək üçün Coys və digər alimlər, bir vaxtlar Yerin ilkin şorbasında olmuş bu cür özünüistehsal bacarığı olan ribozimləri yaratmağa çalışdılar. 2000-ci illərin ortalarında Coys və Treysi Linkoln laboratuar şərtlərdə milyard illər əvvəl rəqabət aparmış qədim RNT-lərə oxşar olan trilyon qədər təsadüfi və əlaqəsiz RNT ardıcıllıqları yaratdılar. Bundan başqa onlar iki digər RNT hissəsini birləşdirən izolə edilmiş ardıcıllıqları yaratmış oldular. Bu ardıcıllıqları bir-birinə qarşı qoyaraq, cüt zamanla, bir-birini sonsuzluğa qədər təşkil edə biləcək iki ribozim istehsal etdi, amma ribozimlərin yetərli qədər nukleotid almaları da zəruri idi. Bu lüt RNT molekulları təkcə özünüistehsala deyil, həm də mutasiyaya uğrama və təkamülləşməyə qadir idi.
Coys deyir: "Onlar həyatın müəyyənləşdirilməsi işinə uyğundurlar. Bu, Darvinin azad sistem nəzəriyyəsidir." Amma ribozimlərin həqiqətən də canlı olduqlarını təsdiq edə bilmir. Doktor Frankenşteynə çevrilməmək üçün, Coys, yaratdıqlarının necə yeni xüsusiyyətlər qazanmasını müşahidə etmək istəyir. Deyir: "Hesab edirəm ki, burada çatışmayan keçid ribozimlərin yaradıcı olmalı, yeni qərarlar verməli olduğundan ibarətdir."
Mənsə hesab edirəm ki, Coys ribozimlərə lazımlı olanı vermir. Təkamül - zamanla baş verən genlərin dəyişilməsidir. Təkamül fəaliyyətini müşahidə etmək üçün donuzların qanad qazanmasını, RNT-nin əlifba hərflərinə yığılmasını gözləməyə ehtiyac yoxdur. 6000-10000 il əvvəl meydana gəlmiş mavi göz rəngi sadəcə iris piqmentinin fərqli bir növüdür. Eynən ilk lələkli dinozavrlar kimi. Əgər biz həyat müəyyənləşdirilməsini Darvinin azad sisteminə uyğun olaraq irəli sürsək, onda ribozimləri də, virusları da işin içinə qatmalı olacağıq.
Niyə həyata bir tərif vermək bu qədər çətindir? Niyə alimlər uzun illərdir canlılığı digər kateqoriya - cansızlıqdan ayırd edə bilən konkret fiziki xüsusiyyət və ya əlamətləri tapa bilmirlər? Çünki bu əlamətlər onsuz da mövcud deyil. Həyat - bizim uydurduğumuz bir anlayışdır. Ən təməl səviyyədə mövcud olan bütün materiyalar - təşkil olunmuş atomlar toplusu və onların tərkib hissələridir. Bu, elementar hidrogen atomu və kompleks beynin daxil olduğu inanılmaz dərəcədə mürəkkəb topludur. Həyata bir tərif vermə cəhdlərimiz, mövcud materiyaları, onların mürəkkəblik səviyyələrinə görə ikiyə bölməyimizə səbəb oldu. Əslində bu fərqlər yalnız bizim beynimizdədir. Elə bir hadisə yoxdur ki, onun astanasında atomlar anidən canlana bilsinlər; canlılıqla cansızlıq arasında heç bir ciddi fərq yoxdur, Frankenşteynin qığılcımı mövcud deyil. Bu səbəbdən biz həyata tərif verə bilməyəcəyik, çünki həyatda tərif veriləsi bir şey yoxdur.
Bu ideyalarımı telefonda Coysa dedikdə, onun güləcəyini və absurd adlandıracağını gözləyirdim. Nə də olsa o, NASA-ya həyatın müəyyənləşdirilməsi işində yardım etmişdi. Lakin Coys həyatın yalnız anlayış və ya ideya olduğu arqumentimi "ideal" olaraq qiymətləndirdi. O, həyata tərif verməyin müəyyən mənada zaman itkisi olduğu fikri ilə razıdır. Müəyyənləşdirmə yalnız işdə ünsiyyət rahatlığı üçün istifadə edilə bilər. "Biz NASA-ya Yerdənkənar həyat axtarışları üçün yardım edirdik. Ona tərif vermədən hər abzasda həyat sözünü istifadə edə bilməzdik." - Coys deyir.
Həyatı bir anlayış və ya ideya kimi qəbul edərək, biz onu öz möhtəşəmliyindən qətiyyən uzaqlaşdırmırıq. Bu, canlılar və cansızlar arasındaki maddi fərqlərin yoxluğundan qaynaqlanmır. Çox güman ki heç vaxt canlılıq və cansızlıq anlayışlarına tərif verə bilməyəcəyik, çünki bunlar əslində fəaliyyət deyil, eləcə anlayışlardır. Canlı təbiətin hər şeyi uşaqlıqda məni heyrətləndirirdi, hətta mənim yeni həyat dərkimlə indi də heyrətləndirir. Düşünürəm ki, canlı adlandırdığımız obyektlər əslində onlara xas olan hər hansı əlamətlərin cəmi deyil; onları, bizim onlar haqda təsəvvürlərimiz, onlara sevgimiz, əgər səmimi olaraq desəm, təkəbbürümüz və özümüzdən razı olduğumuz birləşdirir.
İlk öncə, biz Yerdəki hər şeyi iki qrupa böldük: canlı və cansıza, üstəlik hansını daha üstün gördüyümüz sirr deyildi. Daha sonra, biz yalnız özümüzü üstün qrupa aid etməklə kifayətlənmədik, biz həm də təkid etdik ki, digər obyektləri bizimlə müqayisə edərək qiymətləndirmək lazımdır. Bu obyekt nə qədər bizə yaxındırsa, nə qədər çox danışırsa, nə qədər çox hərəkət edirsə, hiss edirsə, düşünürsə, bir o qədər canlıdır.
Sözün düzünü desəm, canlılıq adlandırdığımız şey, cansızlıqdan ayrı və ya onsuz mümkün deyil. Əgər biz planetimizin fundamental mahiyyətinə baxa bilsəydik, onun strukturlarını hər səviyyədə, mikroskopik və makroskopik olaraq, eyni zamanda anlaya bilsəydik, dünyanı bir növ saysız qum dənəsi toplusu kimi, nəhəng titrək atom sahəsi olaraq görərdik. İnsan dənizkənarında minlərlə qum dənəsindən qum qalaları, meduzalar və təsəvvür edə biləcəyi hər hansı başqa bir şeyi hazırlaya bilər. Eynən bu cür, bizim planetdəki hər şeyin ibarət olduğu saysız atomlar davamlı olaraq birləşirlər, dağılırlar və dəyişgən materiya kaleydoskopunu yaradırlar. Bu hissələrin müəyyən qədəri dağlar, okeanlar, buludlar olur, digərləri isə ağaclar, balıqlar və quşları meydana gətirir. Bəziləri nisbətən dəyişilməz halda qalır, digərləri isə inanılmaz sürətlə dəyişir və quruluşlarını mürəkkəbləşdirir. Bir şeydən K'nex konstruktoru meydana gəlir, başqa bir şeydənsə pişik.
Qaynaq: Scientific American
daha ətraflı...
Qətnamənin məqsədi hər hansı bir inancı sorğuya çəkmək və ya onunla mübarizə aparmaq deyil – inanc azadlığı hüququ buna icazə vermir. Məqsəd, inancın elm kimi qəbul edilməsi tendensiyalarına qarşı xəbərdar etməkdir. İnancı elmdən fərqləndirmək vacibdr. Burada məsələ antoqonizmdə deyil. Elm və inanc birlikdə mövcud ola bilərlər. İnanc və elmi müqayisə etmək məsələnin məğzi deyil, lakin inancın elmlə qarşı-qarşıya qoyulmasının qarşısına almaq zəruridir.
1. Bəzi insanlar üçün dini inancdakı Yaradılış həyata məna qazandırır. Buna baxmayaraq, Parlament Assambleyası kreasionist ideyaların geniş yayılmasının təhsil sistemimiz üzərindəki yan təsirləri və demokratiyaya qarşı törətdiyi təhlükə qarşısında narahatdır. Əgər biz diqqətli olmasaq, kreasionizm, Avropa Şurasının əsas prinsiplərindən olan insan haqları üçün təhlükə yarada bilər.
2. Təbii seçmə yolu ilə növlərin təkamülünün inkarı kimi meydana gəlmiş kreasionizm uzun müddət ərzində müstəsna olaraq amerikan fenomeni idi. Bu gün kreasionist ideyalar Avropaya da yol tapmağa və öz təsirini Avropa Şurasının bəzi ölkələri üzərində göstərməyə başlamışdır.
3. Çoxu xristian və ya islam dininə sitayiş edən zəmanəmiz kreasionistlərinin əsas hədəfi təhsildir. Kreasionistlər öz ideyalarının məktəb proqramına daxil edilməsi üçün çalışırlar. Lakin kreasionizm elmi fənn olmağa iddia edə bilməz.
4. Kreasionistlər müəyyən bilik sahəsinin elmi xarakterini şübhə altına alır və təkamül nəzəsiyyəsini elmi interpretasiyalardan yalnız biri kimi qəbul edirlər. Onlar alimləri, təkamül nəzəriyyəsini elmi cəhətdən qəbuledilən nəzəriyyə kimi təsdiq etmək üçün kifayət qədər sübut göstərməməkdə günahlandırırlar. Bunun əksinə olaraq, kreasionistlər öz müddəalarının elmi xarakterli olmasını iddia edirlər. Onların heç biri obyektiv təhlilin tərəfdarı deyillər.
5. Biz təbiət, təkamül, mənşəyimiz və kainatdakı yerimiz barədə bərqərar olmuş biliklərin sorğuya çəkildiyi düşüncələrin artımına şahid oluruq.
6. Uşaqlarımızın şüurunda, inanc, əqidə, müxtəlif cür ideallar və elmlə əlaqədar təqdim olunan faktlarla əlaqədar çaşqınlıq yaranması ilə bağlı ciddi risk mövcuddur. “Hər şey bərabərdir” yanaşması cəlbedici və tolerant görünə bilər, lakin fakt olaraq təhlükəlidir.
7. Kreasionizmın bir sıra ziddiyyətli aspektləri var. Kreasionizmın ən son, daha təkmil versiyası olan “ağıllı dizayn” ideyası təkamülün müəyyən dərəcədə mövcud olmasını inkar etmir. Buna baxmayaraq, daha hiyləgərcəsinə təqdim edilən ağıllı dizayn bu yanaşmanı elmi olaraq təsvir etməyə çalışır və bunun altında ciddi təhlükə yatır.
8. Assambleya daima iddia edir ki, elm təməl əhəmiyyətə malikdir. Elm yaşayış və əmək şəraitində nəzərəçarpan irəliləmələri mümkün etmiş və iqtisadi, texnoloji və ictimai inkişafda əhəmiyyətli amil rolunu oynayır. Təkamül nəzəriyyəsinin ilahi vəhylərlə heç bir əlaqəsi yoxdur, o, faktlara əsaslanır.
9. Kreasionizm elmi dəqiqliyə əsaslandığını iddia edir. Həqiqətdə isə kreasionistlər tərəfindən tətbiq edilən metodların üç tipi var: xalis ehkamçı fərziyyələr; bəzən möcuzəvi fotolarda təsəvvür edilən, elmi ifadələrin təhrif olunaraq istifadə edilməsi; və çox vaxt bu məsələlərdə mütəxəssis olmayan az və ya çox dərəcədə məşhur alimlərin dəstəyi. Bu yolla kreasionistlər mütəxəssis olmayan insanlara təsir göstərir və onlarda şübhə və çaşqınlıq yaradırlar.
10. Təkamül sadəcə olaraq insan və növlərin təkamülü deyil. Onun inkarı cəmiyyətimizin inkişafı üçün ciddi fəsadlara səbəb ola bilər. QİÇS kimi ciddi yoluxucu xəstəliklərlə mübazirə aparan tibbi tədqiqatların inkişafı təkamülün hər bir prinsipinin inkarı ilə qeyri-mümkün olur. Əgər təkamül mexanizmləri dərk olunmayıbsa, bioloji müxtəlifliyin nəzərə çarpacaq dərəcədə geriləməsi və iqlim dəyişikliyi risklərindən agah olmaq mümkün olmaz.
11. Müasir dünya qədim tarixə əsaslanır ki, elm və texnologiyanın inkişafı onun əsas hissəsini təşkil edir. Bununla bərabər, elmi yanaşma hələ də yaxşı dərk edilməyib və bu, fundamentalizm və ekstremizmin müxtəlif növlərinin inkişafı üçün zəmin yaradır. Elmin tam şəkildə inkarı insan və vətəndaş haqları üçün ən ciddi təhlükələrdəndir.
12. Təkamül nəzəriyyəsi və ona qarşı çıxanlar arasında müharibə tez-tez, sağ cinahın siyasi hərəkatları ilə sıx əlaqədə olan dini ekstremizmin formalarından qaynaqlanır. Kreasionist hərəkatlar həqiqi siyasi qüvvəyə malikdirlər. Faktlar və bir sıra hadisələr əsasında görünən odur ki, xalis kreasionizm tərəfdarları demokratiyanın teokratiya ilə əvəz edilməsinin lehinədirlər.
13. Əsas təkallahlı dinlərin öndə gələn liderləri daha mötədil yanaşmaya malikdirlər. Məsələn, XVI Papa Benedikt, sələfi II Papa Con-Pol kimi, bu gün elmin bəşəriyyətin təkamülündəki rolunu tərifləyir və etiraf edir ki, təkamül nəzəriyyəsi “hipotezdən daha irəliyə gedib”.
14. Buna görə də təməl elmi nəzəriyyə kimi təkamülə aid bütün fenomenlərinin təlimi cəmiyyətimiz və demokratiyanın gələcəyi həlledicidir. Bu səbəbdən o, dərs proqramları və xüsusilə də elmi fənlərdə mərkəzi mövqedə olmalı və digər nəzəriyyələr kimi, təfərrüatlı elmi təqdiqat nəticəsində ayaqda durmağı bacarmalıdır. Təkamül hər yerdədir, dayanıqlı bakteriyanın peyda olmasını stimullaşdıran antibiotik maddələrin reseptindən həşəratların mutasiyasına səbəb olan pestisidlərin ifrat istifadəsinə qədər, bunun nəticəsində pestisidlər artıq heç bir təsirə malik olmurlar.
15. Avropa Şurası mədəniyyət və din haqqında təlimlərin önəmini vurğulayıb. İfadə və fərdi inanc azadlığı naminə, digər dini mövqelər kimi, kreasionist ideyalar mədəni yə dini təhsilə əlavə kimi təqdim oluna bilər, lakin elmiliyə iddia edə bilməz.
16. Elm intellektuallıq üçün əvəzedilməzdir. O, “şeylərin nə üçün” olduğunu deyil, “şeylərin necə fəaliyyət göstərdiyini” araşdırır.
17. Kreasionistlərin artan təsirinin tədqiqi göstərir ki, kreasionizm və təkamül arasında arqumentlər intellektual debatdan kənarda yerləşir. Əgər biz ehtiyatlı olmasaq, Avropa Şurasının təməlində dayanan dəyərlər kreasionist fundamentalistlər tərəfindən təhlükədə olacaq. Avropa Şurası parlament üzvlərinin rollarından biri də gec olmadan buna reaksiya verməkdir.
18. Bu səbəbdən Parlament Assambleyası üzv ölkələri və xüsusilə də təhsillə bağlı şəxsləri:
19.1. elmi təfəkkürü və bilikləri müdafiə etməyə və təbliğ etməyə;
19.2. Obyektiv elmi biliyin tədrisi ilə bərabər, elmin əsaslarının, tarixinin, epistemiologiyası və metodlarının tədrisini gücləndirməyə;
19.3. Elmi daha aydın, cəlbedici və müasir dünyanın gerçəklərinə yaxın etməyə;
19.4. Kreasionizmin təkamül nəzəriyyəsi ilə birlikdə elmi fənn kimi və ümumiyyətlə kreasionist ideyaların dindən kənarda bir fənn kimi təqdim edilməsinə qarşı çıxmağa;
19.5. Məktəb tədris proqramlarında təkamülün təməl elmi nəzəriyyə kim tədris edilməsini təbliğ etməyə çağırır.
Assambleya Avropa Şurasının 27 elmlər akademiyasının 2006-cı il iyun ayında təkamülün tədrisinə dair deklarasiyanı imzalamalarını təqdir edir və bunu etməyən digər elmlər akademiyalarını da bu deklarasiyanı imzalamağa çağırır. 4 oktyabr 2007-ci il tarixli Assambleya debatı (Bax: 11375 saylı hesabat sənədi, Mədəniyyət, Elm və Təhsilə dair Komitənin hesabatı, məruzəçi: Mrs Brasseur). Mətn Assambleya tərəfindən 4 oktyabr 2007-ci ildə təsdiq edilmişdir (35-ci iclas).
Qaynaq: Sekulyarizm.org
daha ətraflı...
HD 106906b adlı nəhəng qazlı ekzoplanet indiyə qədər Günəş sistemindən kənar kəşf edilmiş ən böyük, ən gənc və ulduzuna ən uzaq məsafədə yerləşən planet olma xüsusiyyətini daşıyır.
Arizona Universitetindən olan elm adamları və tələbələrdən ibarət beynəlxalq tədqiqatçı qrupun apardığı araşdırma Günəş sistemi xaricində yerləşən nəhəng planetin mövcudluğunu üzə çıxardı. "HD 106906b" adı verilən ekzoplanet Yerdən 299 işıq ili uzaqlıqdaki HD 106906 ulduzunun ətrafında dövr edir. Kütləsi Günəş sistemindəki ən böyük planet olan Yupiterdən 11 dəfə ağır olan HD 106906b, nəhəng quruluşu və ulduzu ilə arasındakı 97 milyard km-lik məsafəsi ilə astronomiya dünyasında çaşqınlığa səbəb oldu.
Space.com rəsmi saytında yayımlanan məqalədə ekzoplanetin ulduzu ilə arasındakı məsafənin, Yerin Günəşə orta hesabla uzaqlığının 650 qatı olması səbəbilə, planetlərin yaranmasını izah edən nəzəriyyələri "darmadağın" etdiyi bildirildi. Oort buludundan başqa, Günəş sisteminin böyüklüyü 500 AB olduğu düşünüldüyündə, təkcə planetin ulduzuna olan məsafəsi bütöv Günəş sistemindən çox daha böyük olduğunu göstərir. Bundan 4,5 milyard il əvvəl mövcud olan Yer ilə müqayisədə 13 milyon il əvvəl meydana gəlmiş gənc planet olan HD 106906b meydana gəlmə mərhələsindəki istiliyinin bir qismini hələ də saxlayır. Bu səbəblə 1500 santiqrad dərəcəlik səth istiliyinə sahib olan planet ətrafa gözlə görülə bilməyən infraqırmızı işıq saçır.
Planeti, Çilidəki Atakama çölündə yerləşən "Magellan" teleskopu üzərinə yerləşdirilən termal infraqırmızı kameralar köməyiylə kəşf edən alimlər, planetin bağlı olduğu ulduzla birlikdə hərəkət etdiyini isə Hubble kosmik teleskopunun 8 il əvvəl, başqa bir tədqiqat proqramı üçün əldə etdiyi məlumatları araşdıraraq təsdiq etdilər. Magellan teleskopu üzərindəki "folded-port Infrared Echelette (FIRE)" spektroqrafı sayəsində kəşf etdikləri səma cisminin təbiəti və strukturu haqqında ətraflı məlumata yiyələnən tədqiqatçılar beləcə HD 106906b'nin bir ulduzun orbitində dövr edən planet olduğunu elmi olaraq ortaya qoydular.
Astronomiya dünyasında qəbul edilmiş nəzəriyyələrdən birinə görə, Yer kimi cismlər, bağlı olduğu ulduzun yaxınlığında yerləşən, meydana gəlmə halındakı bir ulduzun ətrafındakı, başlanğıc diski olaraq adlandırılan disk formasındakı toz və qaz buludu içərisində yer alan kiçik asteroid bənzəri strukturların bir araya gəlməsiylə meydana gəlir. Ancaq bu nəzəriyyə çox ağır işləyən müddət tələb etdiyi səbəbilə, HD 106906b kimi çox gənc, bağlı olduğu ulduzdan çox uzaqda yerləşən və nəhəng quruluşdakı bir planetin necə meydana gəldiyini izah etməyə qadir deyil.
Digər nəzəriyyə isə nəhəng planetlərin, başlanğıc diskini meydana gətirən materialın birbaşa çökməsi vəziyyətində sürətlə meydana gələ biləcəyini iddia edir. Ancaq başlanğıc disklərinin xarici sahəsindəki kütlələrinin HD 106906b kimi bir planeti meydana gətirəcək böyüklüyə çatmasının çox çətin olması səbəbiylə, bu da nəhəng kütləli planetin meydana gəlməsini açıqlamaq üçün yetərli hesab edilmir.
Tədqiqatçı qrupun başında duran, Arizona Universiteti Astronomiya fakültəsində yüksək lisenziyali tələbə olan Vanessa Bailey etdikləri kəşfin, planet və ulduzların meydana gəlməsini izah edən heç bir modelin müşahidə edilən bu sistemi açıqlaya bilməməsi səbəbiylə xüsusi əhəmiyyət daşıdığını vurğuladı.
Qaynaq: Space , Sci-News
daha ətraflı...
