Süni DNT-ə sahib orqanizm yaradıldı

Skripps Tədqiqat İnstitutundan olan alimlər yeni genetik kodu olan süni DNT-ə sahib bakteriya yaratmağa nail olublar. Canlı orqanizmin DNT-si ənənəvi haldaki kimi iki deyil, üç əsas cütündən ibarətdir. Mütəxəssislərin rəyinə görə, genişləndirilmiş DNT biologiyası gələcəkdə yeni dərmanlar və nanotexnologiyaların hazırlanmasında tətbiq edilə bilər.

Əlavə DNT hərfləri cütünə sahib yarısintetik bakteriyaya təbiətdə rast gəlinmir. Tədqiqatın başında duran Floyd Romsberq 15 illik təcrübələrinin nəticəsi olaraq elm tarixində ilk dəfə yeni genetik informasiyaya və üç əsas cütünə sahib, çoxalmağa qadir canlı orqanizm yaradıldığını qeyd edir.

"Yerdəki qarışıq həyat cəmi iki DNT əsası cütü ilə kodlaşdırılır: A-T və C-G. Biz isə üçüncü qeyri-təbii cütünü də stabil saxlayan orqanizm yaratmağa nail olduq. Bu, ənənəvi DNT-dən fərqli olaraq, genetik informasiyanın xəzinəsində fərqli qərarların da verildiyini göstərir, - Romsberq deyir.

Tədqiqatda alimlər Escherichia coli (bağırsaq çöpü) DNT-sindən yararlandılar. Yuxarıda qeyd edilmiş iki əsas cütünə süni olaraq sintezlənmiş üçüncüsü də əlavə edilərək, X-Y adlandırıldı.

Floyd Romsberq öz təcrübələrini 1990-cu illərin sonlarından bu yana davam etdirirdi. Onun əsas məqsədi zülalları kodlaşdıra bilən yeni molekul cütünü aşkar etmək idi. Vəzifəsi olduqca çətin idi, çünki yeni DNT cütü iki təbii cütlüklə birləşməyə və stabil vəziyyət almaya bilərdi.

Alimlər, plazmid adıyla tanınan DNT-nin dairəvi hissəsini sintezləyərək, onu E. coli bakteriyasının hüceyrəsinə yerləşdirməyi bacardılar. Nəticədə digər bakteriyalardan fərqlənməyərək çoxala bilən yarısüni DNT-ə sahib orqanizm əldə edilmiş oldu.

Həmçinin oxuyun:

Süni xromosom hazırlanaraq hüceyrəyə yerləşdirildi
Bakteriyaların təkamülünü iki mutasiya təmin etdi
Süni ilkin hüceyrəyə "can verildi"

daha ətraflı...

Yeni dinozavr növünə "Pinokyo" ləqəbi verildi

Paleontoloqlar Çin ərazisində tirannozavrın qohumu hesab edilən bir dinozavr növünə aid skelet aşkar ediblər. Uzun kəllə sümüyü və burnuna görə alimlər yeni növə "Pinokyo Reks" ləqəbini veriblər. Tapıntı ilə bağlı məqalə Nature Communications jurnalında dərc edilib.

Doqquz metr uzunluğa və bir tonn ağırlığa sahib yırtıcının skeleti Çindəki bir tikinti sahəsində aparılan qazıntı işlərində tapılıb. Edinburq Universitetindən olan alimlər yeni kərtənkələ növünün tirannozavra qohum olduğunu hesab edirlər. Çin ərazisində 66 milyon il əvvəl yaşamış yırtıcı rəsmi olaraq Qianzhousaurus sinensis adlandırılıb.

"Açıq-aydındır ki, Pinokyo çox komik görünüşə sahib idi, amma digər hər hansı bir tirannozavrdan daha az təhlükəli də deyildi", - Edinburq Universitetindən (Britaniya) olan Stiv Brüsatt qeyd edir.

"Pinokyo" ləqəbli növ digər məlum dinozavrlardan bir qədər fərqlənir. Hərçənd ki, iri və iti dişlərə sahib çənəsi ona, Tirannosaur Rex'in üzündəki zəhmi verir, burnu daha zərif və uzundur, başında isə kiçik buynuzları var.

Alimlərin rəyinə görə, Təbaşir dövründə Asiyada çoxlu tirannozavr növü yaşayırdı, hansılar ki bir-birindən fərqlənən ov üsulları üzrə "mütəxəssisləşmişdilər". "Pinokyonun" nəzik dişləri və yüngül skeleti onun qida rasionunun kiçik kərtənkələlər və quşbənzəri dinozavrlar kimi heyvanlardan ibarət olduğuna dair məlumatlar təmin edir.

Yeni dinozavr növünün burnu və çənəsi digər dinozavrlarınkından 35% daha uzundur. Ehtimalla, kəllə sümüyünün belə quruluşu ona ovunu daha tez dişləmək və spesifik heyvanlara ovlanmaq üstünlüyü qazandırırdı. Əldə edilmiş məlumatlara baxmayaraq, alimlər dinozavrın qida rasionuna dəqiq hansı canlıları əlavə etməyə tələsmirlər. Gələcəkdə Asiya ölkələrində aparılacaq yeni qazıntı işlərilə digər uzunburunlu dinozavr növlərinin tapılacağı güman edilir.

Həmçinin oxuyun:

Ən qədim pterodaktil tapıldı
Dimdik uçuş üçün deyil, qidalanmaq üçün idi
Dinozavrların yaşadığı şərtlərdə insanlar nəfəs ala bilməzdi

daha ətraflı...

Alçaqboylular daha uzunömürlüdür

Yeni bir tədqiqatın nəticələrinə görə, alçaqboylu insanlar öz həmyaşıdlarından daha uzun həyat sürə bilərlər. Havay Universitetindən olan Bredli Uilkoks və həmkarları bir neçə min yaponmənşəli amerikalının bir sıra xarakteristikasını araşdırdılar. Onları iki qrupa böldülər: birinə 158 sm və aşağı, digərinə isə 163 və yuxarı boylu insanları yerləşdirdilər.

Nəticələrə əsasən, alçaqboylu insanlar ehtimalla uzunömürlülüyə cavabdeh olan FOX3 geninə sahibdirlər. Bundan başqa, belə insanların qanında aşağı insulin səviyyəsi və xərçəng xəstəliyinə az meylin olduğu aşkar edildi.

Alimlər bundan əvvəlki tədqiqatlarda anoloji genə sahib siçanlar, soxulcanlar və milçəklərdə də oxşar uzunömürlülük xüsusiyyətləri olduğuna aydınlıq gətirmişdilər - bu da onların bədən ölçüləri ilə əlaqəli idi. Daha dəqiq nəticələr əldə etmək üçün digər millətləri əhatə edən geniş tədqiqatların aparılması vacibdir.

Əldə edilmiş məlumatlar elm ictimaiyyətində qızğın mübahisələrə səbəb olub. Başqa tədqiqatların nəticələrinə əsasən, uzunboylu insanlar tam əksinə olaraq öz alçaqboylu həmyaşıdlarından daha uzun ömür yaşamağa qadirdirlər.

Həmçinin oxuyun:

İmmun sistemi geninin deaktiv edilməsi uzunömürlülük təmin etdi
Yaşlanma prosesi dal-dalı getdi
Xərçəng xəstəliyi müalicəsinin yeni strategiyası təqdim edildi

daha ətraflı...

Təkamül, təsadüf və xaos

Təkamüllə əlaqədar ən çox irəli sürülən iddialardan biri, onun tamamilə təsadüfi olduğu istiqamətindədir. Təkamülü təsadüfi adlandırmaq və digər təbiət qanunlarından ayırmaq böyük bir səhvdir. Təkamül, digər təbiət qanunları nə qədər təsadüfidirsə, o qədər təsadüfidir. Bu yazımızda təsadüf və xaos sözlərinin təriflərini doğru bir şəkildə izah edib, elmi şəkildə analiz edəcəyik. Bir qanunun təsadüfi olmasıyla, qanunun nəticələrinin təsadüfi olması arasındakı fərqləri görəcəyik. Beləcə kainatın təsadüfiliyi mövzusunda dəqiq bir görüşə sahib ola bilməyinizə yardımçı olmağa çalışacağıq.

Ətrafımızdakı bir çox hadisə çox sayda təbiət dəyişikliklərinə bağlı olduğu üçün "xaotikdir". Xaotik hadisələr, hadisəyə təsir edən proseslərin sayının çoxluğu və müxtəlifliyi səbəbindən belədir. Məsələn, iqlim dəyişməsi möhtəşəm mürəkkəb hadisədir, çünki minlərlə parametr bir yerdə olaraq nəticəyə təsir edir. Bu səbəblə 1 gün sonrasının hava durumunu məqsədəuyğun şəkildə təxmin edə bilərik; amma 1 həftəyə, 1 aya keçdiyimizdə hesablarımız gerçəyi əks etdirməməyə başlayar. Bu, əlimizdəki riyazi modellərin təbiətlə tam üst-üstə düşməməsinin nəticəsidir. Təkamül də, iqlim dəyişməsi kimi son dərəcə xaotik hadisədir. Bir növün təkamül cığırında keçdiyi mərhələlər çoxlu sayda proseslərə bağlıdır. Bu proseslərdəki ən kiçik dəyişmələr belə nəticəyə kökündən təsir edə bilər. Bir fərdin həyatda qalıb-qalmamasına təsir edəcək hər dəyişiklik, növün bütün uyğunlaşma müvəffəqiyyətinə təsir edəcək, başqa deyimlə, növün dəyişməsini istiqamətləndirəcək.

Xaos və təsadüf

Bir prosesin xaotik olmasıyla təsadüfi olması arasında böyük bir fərq var və bu fərq çox yaxşı başa düşülməlidir. Qeyd etdiyimiz təbiət qanunları və proseslər "təsadüfi" deyil, çünki hər biri keçmişdə, indiki vaxtda və gələcəkdə eyni şəkildə işləyirlər, buna görə təkamül və ya cazibə qüvvəsi bir "təbiət qanunu" hesab edilir. Təsadüf əsəri olan, "özbaşına" var olub sonra da yox olan prosesləri "təbiət qanunu" olaraq xarakterizə etmək mümkün deyil. Əgər bir canlının gen "hovuzunda" etdiyimiz analizlə bir başqasınınkı tamamilə və hər hansı bir səbəbə bağlı olmadan, köklü şəkildə fərqli olsaydı, onda təsadüfi bir hadisədən danışmağa haqqımız çatardı. Amma bu günə qədər analiz etdiyimiz bütün növlər təkamül qanunlarına tabedir. Eynilə kütləsi olan hər bir maddəyə cazibə qüvvəsinin təsir etdiyi kimi. "Amerikadakı almalara cazibə qüvvəsi təsir edir, amma Avropadakı armudlara təsir etmir" kimi bir vəziyyət müzakirə mövzusu deyil. Bütün bu səbəblərə görə xaosla təsadüf arasındakı fərq qəbul edilməlidir.

Hələlik bu təbiət qanunlarının necə və niyə bu gün olduqları şəkildə olduğunu bilmirik. Biz yalnız onları təyin etməklə kifayətlənirik. Bütün qanunların necə var olduğunu anlaya bilmək üçün Böyük Partlayışın (The Big Bang) hansı səbəbdən və necə meydana gəldiyini anlamaq lazımdır. Elmin araşdırdığı ən böyük suallar da elə budur. Ehtimalla, Böyük Partlayış səbəbiylə bu yaranışın kainat daxilindəki qanunlar üzərindəki təsirləri təyin edildiyində və təbii səbəblərlə açıqlandığında, hal-hazırki qanunların da niyə bu şəkildə mövcud olduğunu anlamağa başlayacağıq. O vaxt niyə almaların düşdüyünü və ya canlıların dəyişdiyini anlaya bilərik. O zamana qədər, əsassız mühakimə hücumları etmədən, elmin nəticələr çıxarmasını gözləməyimiz, elmə və alimlərə dəstək verməyimiz lazımdır.

Bu qanunlar bir dəfə var olduqdan sonra hər hansı bir şəkildə nəzarət edilmir, tamamilə şüursuz şəkildə işləyirlər. Lakin özlərini davamlı olaraq eyni şəkildə təkrar etdikləri üçün xaosdan nizam yarada biləcək gücə sahibdirlər. Əgər təbiət qanunları təsadüfi olsaydılar, kainat içərisində nizamlı strukturlar görə bilməzdik. Kainatda olan canlılıq və ya qalaktika sistemləri kimi nizamlı strukturlar davamlı olaraq eyni cür təsir edən qanunların nəticəsidir. Bunu özünüz də təcrübədən keçirə bilərsiniz: çimərliyə getdiyinizdə bir vedrə dolu qumu dalğaların vurduğu yerə təsadüfi şəkildə tökün. Bir neçə dəqiqə gözlədiyinizdə görəcəksiniz ki, tamamilə şüursuz şəkildə təsir edən dalğalar, tökdüyünüz qum yığınlarını müəyyən bir nizama salacaq. Dalğalar bunu bilərək ya da istəyərək etmir. Dalğaların tabe olmaq məcburiyyətində olduğu fizika qanunlarından ötəri hərəkət etmələri nəticəsində, qumlara təsir edən fiziki qüvvələr müəyyən naxışlar meydana gətirir. Yəni qarmaqarışıq quruluşdakı qum da, öz üzərinə təsir edən qüvvələrə tabe olur və nizamsızlıqdan nizam meydana gəlir. Bunu qar kristallarında, səhrada qum təpələrində, qalaktika sistemlərində və ətrafımızdakı hər canlıda görə bilərik. Bütün canlılar davamlı olaraq eyni şəkildə işləyən bir qrup təbiət qanununun təsirilə müxtəlif formalara təkamülləşə bilər. Məhz bu qanunlar toplusuna "təkamül" deyirik. Əgər təkamül təsadüfi şəkildə baş versəydi, yəqin ki, ətrafımızda heç bir mürəkkəb canlı görə bilməyəcəkdik. Bu yerdə təkamülü və elmi təhrif etmək üçün istifadə edilən "qasırğa nəticəsində yaranan Boinq" müqayisəsinin bir başqa səhvini görürük: qasırğa nizamlı və özünü təkrar edən qüvvə deyil! Bu müqayisə xətaları haqda daha ətraflı məlumat almaq üçün buraya klikləyə bilərsiniz.

Təbiət qanunları təsadüfi deyil, amma nəticələri təsadüfi ola bilər

Burada bir qeyd əlavə etməyə ehtiyac var: qanunların özləri təsadüfü deyil və həmişə eyni şəkildə işləyirlər, lakin bu qanunların sistemlər üzərində yaratdığı təsir tamamilə təsadüfü ola bilər. Məsələn, bütün obyektlər yerə düşür - bu, təsadüf deyil, cazibənin nəticəsidir. Amma o almanın sizin başınızamı, yoxsa yeni bir alma ağacı çıxaracaq şəkildə nəmli torpağamı düşəcəyi təsadüfi hadisədir. Təsadüfi hadisələrin də nə məna verdiyini yaxşı anlamaq lazımdır: təsadüfi hadisələri meydana gəlmədən təhlil etmək çox çətindir, çünki təsadüfi meydana gəlirlər. Ancaq o təsadüf reallaşdıqdan sonra analiz edilə bilər. Məsələn, başınıza düşən bir almanın niyə başınıza düşdüyünü aerodinamik, cazibə, kainat-zaman içərisindəki mövqeyiniz kimi məlumatlardan faydalanaraq analiz edə bilərik. Lakin nə vaxt başınıza alma düşəcəyini bilə bilməzsiniz. Almanın yerə düşməsinə səbəb olan qüvvələr şüurlu şəkildə işləmir. Alma da, şüurlu şəkildə yerə düşmür. Lakin bir almanın yerə düşməsinə səbəb olan proseslərin və ona təsir edən qüvvələrin hər biri elmi olaraq analiz edilə bilər.

Veriləcək bir başqa nümunə suyun, axarkən dönəcəyi istiqamətləri bilərək və hesablayaraq dönməməsi, önündəki maneələrin, yəni təbii hadisələrin bu gedişə istiqamət verməsidir. Suyun hara dəyib, hansı istiqamətə gedəcəyi tamamilə təsadüfdür. Çünki suyun önünə çıxacaq maneələri bilməsi mümkün deyil. Amma su bir yerə vurduqdan sonra onun hansı istiqamətə doğru axacağını tamamilə elmi üsullarla hesablaya bilərik. Çünki su, fizika qanunlarına tabe olmaq məcburiyyətindədir. Cazibə və ya ümumiyyətlə cisimlər arasındakı qarşılıqlı təsir tamamilə təsadüfü deyil; kainatın yaranışından qaynaqlanan fiziki qüvvələrə tabedir və bu qüvvələr şüurlu şəkildə nəzarət edilmir. Lakin bu qüvvələrin səbəb olduğu hadisələr çoxlu təsadüf meydana gətirir.

Təkamül də eynilə bu şəkildədir. Canlılara təsir edən qüvvələr hər zaman sabitdir və özünü təkrar edir. Yalnız sistemin mürəkkəblik səviyyəsindən asılı olaraq, nəticələr əvvəldən bilinməyə bilər. Sadələşdirilmiş nümunələrdə analizlərimiz doğru çalışır, amma sistemi kompleksləşdirərək real həyatdakına yaxınlaşdıqca, modellərimiz səhvlər etməyə başlayır və bu səhvlər gedərək artır. Əslində bu vəziyyəti riyazi olaraq "bilinənlər" və "bilinməyənlər" çərçivəsində də analiz edə bilərsiniz. Bildiyimiz və təyin etdiyimiz təbiət qanunlarının sayı, o qanunların təsir etdiyi sistemlərdəki bilinməyənlərlə müqayisədə çox azdır. Bu səbəbdən əlimizdə bütün sistemi modelləşdirə biləcək bir riyazi analiz yoxdur. Çünki bir növün var ola biləcək yüz minlərlə fərdinin hər birinin ömrü ərzində hər bir saniyə yaşadığı hadisələrin, bədənindəki hər bir komponentə təsirini hesablayaraq növün gələcəyini nəzərdə tutmağımız qeyri-mümkündür. Amma təbiət riyazi ardıcıllıqla irəliləmədiyi və xaotik bir quruluşda olduğu üçün, bu hesablara ehtiyac olmur. Əgər təbiət xaotik olmasaydı, içində əvvəldən hesablanmış amillər olduğu düşünülə bilərdi. Lakin təbiətdə gördüyümüz bu deyil; üstəlik kvant səviyyəsinə endikcə, sistemlərin deterministik xüsusiyyətləri azalır və ehtimalçı (probabilistik) xüsusiyyətləri artır.

Canlıların hər birinə təsir edən sonsuz sayda dəyişikliklər olduğu üçün, bir-birinə çox yaxın olan canlılarda belə olduqca fərqli xüsusiyyətlər təkamülləşə bilər. Ancaq buna baxmayaraq, coğrafi olaraq bir-birinə yaxın bölgələrdə olub, bir-biriylə əlaqəli təsirlər altında qalan növlərdə, bu coğrafi qohumluğun izlərini görə bilirik. Məsələn, balina ilə akulada çox oxşar üzmə strukturlarının təkamülləşmiş olması təsadüf deyil. Buna baxmayaraq, aralarındakı fərqlər (quyruq hərəkətlərindəki fərq kimi), təkamül müddətinin təsadüfü nəticələrini bizlərə göstərir. Əslində iki növün nəsil xəttinə eyni qüvvələr təsir edir: ov, ovçu, həyat sahəsi və s. Amma bir qrupda, digərindəkinin tamamilə eyni müxtəliflik səviyyəsi olmadığından, eyni xüsusiyyətlərin eyni şəkildə təkamülləşməsi qeyri-mümkün olur. Düzdür, sonda çox oxşar strukturlar təkamülləşir, lakin həm anatomik, həm fizioloji, həm də davranış baxımından canlılarda bir-birindən müstəqil olaraq eyni xüsusiyyətlərin təkamülləşdiyini göstərən aşkar izlər var. Qurudan dənizə dönən məməlilərin, bunu edən nəsil xəttlərində hansı variasiyaların tapılacağı, həddindən artıq xaotik bir müddətə görə təyin olunduğu üçün, bu müddəti artıq "təsadüfi" olaraq təyin edə bilərik. Lakin bu təkamül cığırında olan canlılara hər vaxt eyni təbiət qanunları (Təbii seçmə kimi), eyni şəkildə təsir etmişdir. Qanunlar təsadüfü deyil, amma nəticə daxilində təsadüfi amillər var.

Təkamülün xaotikliyi, təsadüfiliyi və alt mexanizmləri

Təkamülün xaotik, amma təsadüfi olmayan bir proses olduğundan bəhs etdik. Təkamülün bir növ "qanunlar toplusu" olduğunu da qeyd etdik. Başqa sözlərlər bu hissəni biraz açıqlamaq istəyirik. Əgər təkamül nəzəriyyəsini meydana gətirən qanunların nələr olduğunu oxumaq və ya xatırlamaq istəyirsinizsə, bloqumuzdaki "Təkamül üçün əhəmiyyətli olan mexanizmlər" başlıqlı bölməyə göz gəzdirə bilərsiniz.

Təkamül nəzəriyyəsi daxilində, eynilə həyatımızda olduğu kimi, tamamilə təsadüfi olan və ya heç təsadüfi olmayan mexanizmlər var. Məsələn, genetik mutasiyalar, krossinqover, transpozonal sıçrayışlar; yəni ümumiyyətlə Təkamülün Müxtəliflik Mexanizmləri dediyimiz təbiət qanunları, demək olar ki, tamamilə təsadüfi işləyir. Lakin bir mutasiya meydana gəldikdən sonra, onun hansı səbəbdən meydana gəldiyini analiz etməyimiz mümkündür. Hətta yeni aparılan tədqiqatlar mutasiyaların qabaqcadan bilinəcəyinə dair ümidlər də verir. Bu hələ də araşdırılmaqda olan bir mövzudur, amma müasir elmdə çox yaxşı bildiyimiz bir məsələ, mutasiyaların tezliyini artıra biləcək bəzi digər mutasiyaların da ola bildiyidir. Başqa deyimlə, əslində mutasiyalar kimi tamamilə təsadüfi olduğu düşünülən amillər belə başqa faktorlardan təsirlənirlər. Ehtimalla, gələcəkdə mutasiyaları da, eynilə təkamül kimi, "təsadüfi" olaraq deyil "xaotik" olaraq tərif edəcəyik. Lakin bunun üçün daha çox tədqiqat aparmaq lazımdır. Çünki mutasiyalar, cazibə qüvvəsi və ya təkamülün əksinə, hər vaxt özünü təkrar edərək işləmir. Eyni mühitdə olan eyni canlılarda mutasiyalar tamamilə eyni şəkildə meydana gəlmir. Bu vəziyyət bizə bunu göstərir: bir prosesin xaotiklik miqdarı artdıqca o proses, təsadüfi olma səviyyəsinə yaxınlaşır. Yəni, xaotizmin təsadüfiliyi əhatə etdiyini deyə bilərik. Təsadüflər, xaosun ən uc nöqtəsidir.

Ancaq təkamülün yalnız müxtəliflik mexanizmlərinə diqqət ayırmaq səhv olar. Çünki təkamül, müxtəliflik yaratmaqdan ibarət deyil. Əsl təkamül müddəti, müxtəliflik mexanizmləri sayəsində yaradılan bu variasiyaların, o anda mövcud olan mühitə uyğunluğuna görə həyatda qalıb-məğlub olması ilə əlaqəlidir. Eynilə suyun, o anda axdığı bölgədəki coğrafi şərtlərin suyun gediş istiqamətini təyin etmiş olması kimi. Bunlar heç də təsadüf əsəri deyil və qabaqcadan müəyyən oluna bilər. Qara fonda yaşayan ağ və qara siçanlardan qara olanları, demək olar ki, hər zaman üstün olacaqlar. Seçmə mexanizmləri davamlı olaraq özünü təkrar edir. Xaos səviyyələri olduqca aşağıdır. Əlbəttə bir miqdarda xaos görmək mümkündür, amma bunun səbəbi qanunların özlərinin xaotik olmasından çox, təsir etdikləri canlıların kompleks olmasından qaynaqlanır. Məsələn, qara siçan nümunəsində həyatda qalmağa təsir edən tək amil rəng olmayacaq. Bu o demək deyil ki, təbii seçmə təsadüfidir. Tam əksinə, təbii seçmə hər vaxt eyni şəkildə təsir edir. Lakin çox sayda fərqli faktorun, çox sayda ekoloji dəyişikliklərə bağlı olaraq təbii seçmə təsirləri yaratması təkamülün xaos səviyyəsini artırır.

Bütün bunlara baxmayaraq, Riyazi Təkamül adlı elm sahəsinin olması belə, təkamülün hesab edildiyindən daha az xaotik olduğunu görməyimizə kifayət edir. Bu elm sahəsi vasitəsilə növlərin gələcəyini analiz edə bilərik. Bu faktorların varlığı növlərin dəyişməsini təmin edən proseslərin heç bir şəkildə təsadüfi olmadığını, tamamilə anlaşılan və mexaniki bir şablona görə irəlilədiyini göstərir. Bu, bir elmin xaotik olma səviyyəsini anlamağınızı təmin edən sadə testlərdən biridir. Əgər tək bir analizlə hər növün təkamül cığırını, bəzi ətraf şərtlərinin təsiri altında doğru şəkildə hesablaya bilirsinizsə, bu prosesə "təsadüf" deyə bilməzsiniz - bu, elmə ziddir. Eynilə hava proqnozunda olduğu kimi, daha uzaq gələcəyi hesablamağa çalışdıqca səhv ehtimalı da daha çox artır, amma bu, sistemin xaos səviyyəsinin aşağı olmaması səbəbindəndir. Yəni, təkamül orta hesablı xaos səviyyəsinə malikdir. 

Burada bu sadə testi özünüzə tətbiq edə bilərsiniz: əgər yerə düşən hər cismin bir şüurlu idarəetmədən keçərək bunu etdiyinə inanmırsınızsa, təkamülün də şüurlu və məqsədli şəkildə nəzarət edilmədiyini anlaya bilərsiniz. Əgər əksinə inanırsınızsa, demək ki, elmin özü ilə əlaqədar problemlər yaşayırsınız.


Təkamül biologiyası, içərisindəki xaotik komponentlərə baxmayaraq, elm tarixinin gördüyü ən güclü sahələrdən biridir, çünki həm keçmişi, həm bu günü, həm də gələcəyi vahid şəkildə izah edə bilmə gücünə malikdir. Həmçinin, təsadüflərdən bu qədər qorxmağa əsas yoxdur, çünki yaşadığımız kainat tamamilə xaotikdir. Bu səbəbdən riyaziyyatın ən güclü və təsirli araşdırma sahələrindən biri Xaos və Ehtimal nəzəriyyələridir. Bu nəzəriyyələr, kainatdakı öncədən bilinməyən və təsadüfi hadisələri riyazi olaraq modelləşdirmək üzərində qurulmuşdur. Yəni, kainatda nə qədər təsadüf varsa, təkamül də bir o qədər təsadüfə malikdir.

Orijinal məqalə buradadır

Həmçinin oxuyun:

Təbii seçmə
İnsan özü bir irqdir
Elmi və Dini düşüncə arasındaki fərqlər

daha ətraflı...

Yaponiya kosmosdan enerji əldə edəcək

Yaponiya Aerokosmik Tədqiqatlar Agentliyi (JAXA) Günəş enerjisi əldə etmək üçün orbital stansiya tikməyi planlaşdırır. Orbital stansiya insanların enerji tələbatının böyük bir hissəsini qarşılayacaq. Bu platforma günəş enerjisi toplayaraq, onu mikrodalğalar halında Yer üzündə quraşdırılacaq qəbuledici stansiyalara ötürəcək.

Mütəxəssislər planın asan və ucuz başa gəlməyəcəyini, amma insanlıq üçün xeyli yararlı olacağını qeyd edirlər. Hazırlanan yol xəritəsində 1 qiqavatt gücü olan Yer və kosmik stansiyalarından ibarət 2030-cu illərdə yaradılacaq kommersiya sistemi izah olunur.

Bəşəriyyət tarixində odundan başlayaraq kömür, neft, qaz və atom energetikasına qədər müxtəlif enerji qaynaqları kəşf edilib. Bunların hər birisi böyük mədəni inqilablara səbəb olub. Əgər insan kosmosdan enerji toplanılması üsulunu dərk etsə, orbitdəki peyklər bizi tükənməyəcək səviyyədə və miqdarda enerji ilə təmin edəcək, həmçinin böyük dövlətlərin enerji ehtiyatları konfliktlərinə də son qoyulmuş olacaq. Alimlər hesab edir ki, kosmosa ayaq basaraq oraya texnologiyalar yerləşdirməyimiz Yerdə olduğu kimi, onun sərhədindən kənarda da inkişaf etmiş sivilizasiya yaratmağımıza səbəb olacaq.

Həmçinin oxuyun:

Hokinq: "Süni intellekt bəşəriyyətin ən böyük səhvi ola bilər"
Futuristik hava ekranı təqdim edildi
Titan araşdırmaları üçün yeni robot hazırlandı

daha ətraflı...

İnsanlar və kalmarların gözü niyə oxşardır?

İnsanlarla başıayaqlı molyuskların son ortaq əcdadı Yer üzündə 500 milyon il əvvəl yaşayırdı. Lakin təkamül inkişafı bir-birindən xeyli uzaq olan iki növün göz quruluşuna nəzarət edən genin eyni qərarlarına gətirib çıxarmışdır.

Gözlər və qanadlar - təkamülün ən böyük kəşflərindəndir. Bioloqlar artıq uzun müddətdir ki, fərqli siniflərdən olan heyvanların bu xüsusiyyətlərinin parallel, hətta çox oxşar inkişaf etdiyini fərq edirdilər. Nümunə olaraq quşlar və yarasaları qeyd etmək olar, hansılar ki fərqli təkamül cığırlarıyla yol aldıqlarına baxmayaraq, demək olar ki, eyni qanad strukturuna sahibdirlər.

İnsan və kalmarın göz oxşarlığından hər kəs xəbərdar deyil. Axı onurğarlı məməli ilə başıayaqlı molyusk arasında ortaq nə ola bilər? Necə oldu ki, bir-birindən bu qədər uzaq və fərqli canlıların təkamül inkişafı oxşar görmə orqanlarının meydana gəlməsinə səbəb oldu?

Nature Scientific Reports jurnalında dərc edilən məqaləyə əsasən, alimlər insanlar və kalmarlarda oxşar göz quruluşuna cavabdeh olan genin RNT splaysinqini (nukleotid ardıcıllıqlarının RNT molekulundan çıxarılması və "yetkin" molekulda qorunub qalmış ardıcıllıqların birləşməsi prosesi) kəşf etməyə nail olublar. Bütün digər orqanlar kimi, gözlər də müxtəlif genlərin fəaliyyətinin məhsuludur. Bu genlərin əksəriyyəti özündə görmə orqanının hər hansı bir hissəsinin strukturu ilə bağlı informasiya daşıyır. Bir gen işığahəssas piqmentə nəzarət edə bilər, digər bir gen isə kornea təbəqəsinə. Bundan başqa, orqanın hər hansı bir hissəsinin harada və nə vaxt yaradılması və bir yerdə yığılması lazım olduğu ilə bağlı informasiya daşıyan genlər də mövcuddur. Belə mühəndis-genlər əsasən "idarəetmə mərkəzləri" adlandırılır.

Bu mərkəzlərdən göz quruluşu üçün ən vacib olanı PAX6 genidir, hansına ki bütün görmə bacarığı olan heyvanlarda rast gəlinir. Naqahama Bio-elmlər və Texnologiyalar İnstitutundan olan Atsuşi Oqura və həmkarları tədqiqatda PAX6 geni RNT molekulu splaysinqinin kalmarlar, osminoqlar və mürəkkəb balıqları kimi başıayaqlıların kamera gözlərinin meydana gəlməsində rol oynadığını təsdiq etdilər.

Maraqlıdır ki, başıayaqlıların fərqli təkamül yolu keçmələrinə baxmayaraq, eynən belə kamera gözlərə onurğalılar da sahibdir. PAX6 geninin RNT splaysinqi təkamül biosistemləri fəaliyyətinin maraqlı nümunəsi olaraq qarşımıza çıxır. Bu proses bir-birindən müstəqil şəkildə təkamülləşmiş növlərdə praktiki olaraq eyni qərarların verilməsinə səbəb olur.

Həmçinin oxuyun:

Çoxhüceyrəlilərin yeni əcdadı məlum oldu
Çoxhüceyrəlilər inkişaf üçün oksigenə ehtiyac duymurdu
Arxa üzvlərin təkamülü aydınlaşdırıldı

daha ətraflı...

Hokinq: "Süni intellekt bəşəriyyətin ən böyük səhvi ola bilər"

Məşhur astrofizik Stiven Hokinq bu yaxınlarda verdiyi açıqlamada inkişaf etdirilməkdə olan avtomat maşınlar və səs köməkçisi SİRİ kimi süni intellekt robotlarının insanlıq üçün təhlükəli ola biləcəyini bildirib. Astrofizikin dediyinə görə, süni intellektli robotların bizə qarşı təhlükəsini qiymətləndirməməyimiz bəşəriyyətin ən dəhşətli səhvi ola bilər.

"Bütün bu nailiyyətlərimiz növbəti illərdə gözlədiklərimizin fonunda qaralacaq. Süni intellekt bəşəriyyət tarixinin ən vacib hadisəsi olacaq. Amma əgər risklərdən vaxtında qaçmağı öyrənməsək, təəssüf ki, bu, sonuncu hadisə də ola bilər", - Hokinq deyir.

Astrofizik hesab edir ki, gələcəyin süni intellektli robotlarının qarşısını ancaq elə robotlar ala bilər. Texnoloji eraya addım atmağımızla robotların inkişafı qaçılmaz hal alacaq. Texnologiyalar insanı üstələyərək maliyyə bazarını, elm sahəsini, silah hazırlanmasını, bir sözlə hər şeyi ələ alacaq.

Hokinq qeyd edir ki, süni intellekti yaratmağa başlamadan əvvəl bunun nələrə səbəb ola biləcəyini daha ciddi araşdırmaq lazımdır. Alim "şüurlu" robotların mövcud olduğu texnoloji gələcəyin dəhşətli ssenarilərindən uzaq durmağı təklif edir.

Həmçinin oxuyun:

Hokinq mərci udduğunu hesab edir
Stiven Hokinq sağala bilər
Hokinq: "Qara dəliklər mövcud deyil"

daha ətraflı...