Zülallar öz-özünə necə yarandı? Zülalın yaranma ehtimalları haqqında

Hal-hazırda elmdən uzaq bir çox mənbədə, zülalların və ya aminturşuların özbaşına meydana gələ bilməyəcəyinə, çünki bunun riyazi olaraq "mümkünsüz" olduğuna dair iddialar görə bilərsiniz. Xüsusilə çox bəsit formada və həqiqi olmayan riyazi hesablamalardan istifadə edərək, təbiətdəki ən mürəkkəb fiziki, kimyəvi və bioloji prosesləri modelləşdirə biləcəyini düşünənlər, bu cazibəli hesablamalarla elmi təhrif edərək insanları aldatmağa çalışmaqdadırlar. Bu yazımızda, qeyd edilən hesablamaların hansı səbəbdən səhv olduğunu izah edəcəyik.

Elmi Əsas Olmadan Aparılan Zülal Hesablamasının Xülasəsi

Mövzumuzu bir sitat üzərindən davam etdirəcəyik:

-Sitat-

"Ehtimal hesabları, ağıllı dizayn və təsadüf variantlarından hansının daha tutarlı olduğunu anlamağımız üçün bizə obyektiv riyazi məlumat təqdim etməkdədir. Zülalların quruluşu, ehtimal hesablarının asanlıqla tətbiq olunmasına imkan verir. Hər canlı hüceyrə zülallardan meydana gəlir. Zülallar həm ferment olaraq həm də digər vəzifələrlə hüceyrələrdəki prosesləri reallaşdıran əsas maddələrdir. Hüceyrə ilə fabrik arasında qurulan analogiyada, zülallar maşına uyğun gəlməkdədir. Zülallar aminturşuların ardıcıllığı ilə meydana gəlirlər. Canlı orqanizmində 20 aminturşudan istifadə edilməklə zülal yaranır. Bu 20 aminturşunun müəyyən bir ardıcıllıqda olması zülalın meydana gəlməsi üçün mütləq şərtdir. Aminturşuların təsadüfi ardıcıl gəlməsi ilə yaranan proteinoidlərlə hüceyrədə müəyyən bir vəzifəsi olan zülallar arasındakı fərq çox böyükdür. Aminturşular sol-əlli və sağ-əlli olmaqla iki yerə ayrılır. Aminturşuların təsadüfi birləşməsi olan proteinoidlər, hər iki növ aminturşudan meydana gələrkən, zülallar yalnız sol-əlli aminturşulardan ibarətdirlər. Zülalların hər hansı vəzifəni icra etməyi üçün aminturşuların müəyyən bir ardıcıllıqda olmaları da çox əhəmiyyətlidir. Mühitə müəyyən bir enerjinin verilməsi ilə aminturşuların zülala çevrilmə ehtimalı, dinamitlə partladılan kərpiclərin üst-üstə düşərək ev meydana gətirməsi qədər aşağıdır.

Canlılarda 55 aminturşu ardıcıllığından yaranan Ferrodexin (Clostridium pasteurianum bakteriyasında olur) zülalı kimi kiçik zülallarla yanaşı 6049 aminturşu ardıcıllığından yaranan Twitchin (Caenorhabditis elegans soxulcanında olur) zülalı kimi böyük zülallar da vardır.

Ehtimal hesablarına nümunə olmağı üçün insan bədənində olan, 584 aminturşudan təşkil olunmuş orta böyüklükdəki Zərdab Albumini zülalına baxaq. Bu zülaldakı aminturşuların sırf sol-əlli olma ehtimalı belə hesablanır:

Bir aminturşunun sol-əlli olma ehtimalı: ½

İki aminturşunun sol-əlli olma ehtimalı: ½ x ½

Üç aminturşunun sol-əlli olma ehtimalı: ½ x ½ x ½

584 aminturşunun sol-əlli olma ehtimalı:  (½)^584

Ayrıca bütün aminturşular, zülal zəncirindəki digər aminturşularla birləşmək üçün peptid rabitəsi deyilən kimyəvi rabitə qurmaq məcburiyyətindədirlər. Halbuki təbiətdə, aminturşular arasında qurula biləcək başqa kimyəvi rabitə növləri də vardır; peptid və digər rabitələr kobud şəkildə desək bərabər ehtimalla qurulur. 584 aminturşulu Zərdab Albumini zülalı üçün 583 peptid rabitəsi lazımdır. Bunun ehtimalı belə göstərilə bilər:

İki aminturşunun peptid rabitəsi ilə birləşmə ehtimalı: ½

Üç aminturşunun peptid rabitəsi ilə birləşmə ehtimalı: ½ x ½

Dörd aminturşunun peptid rabitəsi ilə birləşmə ehtimalı: ½ x ½ x ½

584 aminturşunun peptid rabitəsi ilə birləşmə ehtimalı: (½)^583

Bu zülal aminturşularının, sırf sol-əlli olması və peptid rabitəsi yaratması ehtimalı isə belədir:

(½)^584 x (½)^583 = (½)^1167 (Təxminən) (1/10)^351

Bu ehtimalın təsadüfi reallaşmasının riyazi olaraq qeyri-mümkün olduğunu belə düşünərək anlaya bilərik: Kainatdakı 10^80 proton və neytronu, fotonlar və elektronlarla birlikdə toplasaq 10^90-dan kiçik bir ədəd əldə edərik. Kainatın yaşı olan 15 milyard il x 365 gün x 24 saat x 60 dəqiqə x 60 saniyə = 473.040.000.000.000.000 saniyə; kainatın yaranmasından bu ana qədər keçən zamanı ifadə edir. Bu ədədə yuvarlaq olaraq 10^18 saniyə deyə bilərik. Bu iki ədədi vursaq 10^90 x 10^18 = 10^108 edər. Kainatdakı hər proton, neytron, elektron və foton, kainatın hər saniyəsində bir sınaq etmiş olsalar, bu ədəd meydana gələcək sınaq sayıdır. Saniyədə edilən sınaqları ən yüksək kimyəvi sürət olan 10^12 (bir trilyon) olaraq götürsək 10^108 x 10^12 = 10^120 edər, halbuki 584 aminturşulu bir zülalın sırf sol-əlli aminturşulardan qurulması və peptid rabitəsi meydana gətirməyi kimi sadə iki mərhələnin baş vermə ehtimalı 10^351-də 1-dir. Bu, bütün kainatın elektron, proton, neytron və fotonlarının hər biri canlılardakı 20 aminturşudan birinə çevrilsəydilər və kainatın meydana gəlməsindən etibarən hər biri saniyədə 10^12 sınaq etsəydilər belə 584 aminturşulu bir zülalın aminturşularını, sol-əlli olaraq meydana gətirməyə və peptid rabitəsi yaratmağa imkan tapa bilməyəcəklərini göstərir. Bu nəticə həqiqətən çox maraqlıdır. Ancaq mikroskopla görünən bir canlıda minlərlə olan zülalların birinin ən sadə xüsusiyyətlərinin təsadüfən ortaya çıxması üçün kainatın bütün maddəsini səfərbər etməmiz belə bu zülalın necə meydana gəldiyini izah etməyə kifayət etmir. Bioloq Steven Rose, daha sadə bir zülalı aminturşu düzülmələri baxımından ələ alaraq bu zülalın aminturşu ardıcıllığında 10^300 forma ola biləcəyini, bu formalar həqiqətən var olsaydılar ağırlıqlarının 10^280 qram olacağını, halbuki kainatdakı bütün maddənin təxmini ağırlığının 10^55 qram olduğunu söyləyir. Bu da müəyyən bir zülalın təsadüfən əldə edilməsinin qeyri-mümkün olduğunu göstərir.

Aminturşuların doğru yerdə olması zülal baxımından həyati əhəmiyyətə malikdir. Zərdab Albumini zülalı üçün bunun ehtimal hesabı belədir:

Bir aminturşunun doğru yerdə olma ehtimalı: 1/20

İki aminturşunun doğru yerdə olma ehtimalı: 1/20 x 1/20

Üç aminturşunun doğru yerdə olma ehtimalı: 1/20 x 1/20 x 1/20

584 aminturşunun doğru yerdə olma ehtimalı (1/20)^584 (təxminən) (1/10)^759

Zülalların aminturşu düzülmələrində müəyyən bir bölgənin aktiv tərəf olduğu, buna görə bu bölgənin kənarındakı aminturşu dəyişmələrinin əhəmiyyət verilməməsi lazım olduğu deyilə bilər. Beləliklə əldə etdiyimiz ehtimal yüksələ bilər. Lakin son zülal araşdırmaları, aktiv olmayan bölgədəki bir neçə dəyişikliyin də zülalın funksiyasını itirməsinə səbəb olduğunu göstərmişdir. Digər tərəfdən zülalın hüceyrədə lazımı yerdə, lazımı sayda olması kimi nəzərə almadığımız həyati xüsusiyyətlər ehtimala daxil edilsə ehtimal daha da azalar.

Aminturşuların doğru sırada olmasının ehtimalını daha əvvəl əldə edilən 1/10^351 rəqəminə vursaq, müəyyən bir zülalın həm sol-əlli aminturşulardan meydana gəlməsinin, həm peptid rabitə qurmasının, həm də aminturşu düzülməsini doğru meydana gətirməsinin ehtimalını əldə edərik. Bu da 10^351 x 10^759 = 10^1110-da 1 kimi, ehtimal olaraq qeyri-mümkün qəbul edilən bir ədədə bərabər olmaqdadır. Riyaziyyatda ümumiyyətlə 10^50-də 1-dən kiçik ehtimallar belə mümkünsüz olaraq qəbul edilir."

-Son-

İndi isə bu hesablamaya daha yaxından baxaq və həqiqətin əslində izah ediləndən necə fərqli olduğunu anlayaq:

Müəllifin Ümumi, Yanaşma Səhvləri

İlk olaraq ümumi səhvlərə toxunmaq istəyirik. Təkamül əleyhdarları hər zaman bu arqumenti əsas gətirirlər: "Təkamül, hər şeyin təsadüfən var olduğunu iddia edir." Nə elm, nə də Təkamül Nəzəriyyəsi canlılığın "təsadüf əsəri" olduğunu iddia etmir. Bunu izah etməyin ən asan yolu budur: sərbəst buraxılan topun yerə düşmə səbəbi nə qədər təsadüfidirsə, təkamül prosesi də o qədər təsadüfidir. Təbii həqiqətləri təsadüfi olaraq adlandırmaq belə, başdan bir yanılma yaratmaqdadır. Bu məntiqə görə hər hansı bir təbii qanun "təsadüf" olaraq görünə və aşağılana bilər. Halbuki təbiət qanunlarının nəticələrinə "təsadüf" yanaşmasını gətirmək səhvdir. Təbiət qanunları, kainatın strukturu dəyişmədiyi müddətdə eyni qaydaları diktə edən fiziki, kimyəvi və bioloji faktlar bütünüdür. Başqa sözlə nəticələri, heç bir şəkildə təbiətüstü qüvvələr tərəfindən istiqamətləndirilməyən olsa da, nizamlı strukturların və formaların meydana gəlməsinə səbəb ola bilir. Dediyimiz kimi, eyni məntiqlə "Buraxılan top hər dəfə yerə düşür, bu təsadüf ola bilməz." demək eynidir. Ancaq bu vəziyyətdə, arqumentin məntiqsizliyi asanlıqla gözə dəyərkən, mövzu insanlar tərəfindən daha az anlaşılan "təkamül" olduğunda, bu "təsadüf" iddiasının məntiqsizliyi eyni asanlıqla görünməməkdədir. Əlbəttə ki, eynilə topun yerə enişinə nəzarət edən bir şüur olmadığı kimi, təkamülləşən canlılara və varlıqlara da nəzarət edən bir şüur yoxdur. Hər iki halda var olan, davamlı olaraq eyni şəkildə təsir edən təbiət qanunları və bunlara bağlı olaraq baş verən proseslərdir. 

Kainatda təkamül ilə əlaqəsi olmayan təsadüflər də vardır. Oyun zərini 6 qoşa atdığınız anda qapınızın döyülməsi və qonşunun gəlməsi təsadüfdür. Burada heç bir səbəb və əlaqə yoxdur, ancaq həyatda və kainatda belə hallar olur. Təbiətdə daima bu tip təsadüflərə rast gəlinir. Bir quş ağacda balalarına yemək verərkən saldığı kol parçası o gün o ağacın altında istirahət edən insanın çay stəkanına düşə bilər. Bu bir təsadüfdür. Belə bir hadisənin baş vermə ehtimalı bəlkə də katrilyonda 1-dir. Ancaq baş vermişdir, belə təsadüflər ilə hər birimiz qarşılaşırıq. Başqa nümunə, ağlasığmaz yol qəzalarından burnu belə qanamadan xilas olan insanlardır. Əgər hadisəni modelləşdirəcək olsanız, o adamın elə bir qəzadan xilas olması bəlkə riyazi olaraq sıfırdır. Ancaq xilas ola bilmişdir. Çünki ehtimal hesabları mütləq deyil və bir ehtimal hesabının nəticəsi yalnız alınan ədədlərin böyüklüyü/kiçikliyi ilə analiz edilə bilməz.

Buradakı kritik söz modelləşdirmə sözüdür. Yuxarıdakı sitatda müəllifin etdiyi bir modelləşdirmədir. Ancaq mühəndislərin və elm adamlarının bildiyi kimi, virtual modelləşdirmələr ilə fiziki həyat nadir hallarda və çox sadə sistemlərdə birə-bir uyğundur. Sistem mürəkkəbləşdikcə, modelləşdirmək üçün istifadə etdiyimiz riyazi dil zəifləməyə başlayır və aradakı uyğunsuzluqlar artır. Buna elmdə Həqiqət Boşluğu (The Reality Gap) deyilir. Canlılıq kimi mürəkkəb sistemlərdə, məktəb riyaziyyatındakı 1/2-ləri bir-biriylə təsadüfi vurmaq və əldə edilən ədədləri də bir-birinə vuraraq inanılmaz kiçik ədədlər əldə etmək və bunu həqiqi faktlarla müqayisə etmək, yalnız elmdən uzaq insanların edəcəyi bir səhvdir. Çünki sadə strukturların mürəkkəb sistemləri, öz-özlərinə təbii proseslər daxilində, heç bir istiqamətləndirmə olmadan meydana gətirə biləcəklərini sübut edən buradakı araşdırmadan da oxuya biləcəyiniz kimi, əlimizdəki kompleks riyazi modellər belə canlılığın cansızlıqdan təkamülü kimi uzun müddətli və son dərəcə mürəkkəb bir sistemi kifayət qədər yaxşı izah etmək üçün kafi olmaqdan çox uzaqdır. Bu sistemlərin məktəb riyaziyyatı ilə edilmiş analizini ciddi qəbul etmək doğru deyil. Elm əleyhdarlarının ilk baxışda maraqlı görünən ən tipik riyazi hesablarından birinin əslində səhv olduğunu bu yazımızda göstərməyə çalışacağıq.

Edilən başqa əsas yanılma, analogiyadan gəlməkdədir. Bəlkə də kiçik bir detal kimi görünə bilər, halbuki bir müəllifin mövzuya necə nəzarəti etdiyi bənzətmələrdən aydın olur. Bunun gözəl bir nümunəsi "dəmir yığınından yaranan Boeing" bənzətməsini etməkdir. Müəllif, hüceyrə ilə fabrik arasında analogiya qurarkən zülallara "maşın" deməkdə və aminturşuların bir-biriylə olan qarşılıqlı təsirlərini bir partlama əsnasında kərpiclərin bir-biriylə olan qarşılıqlı təsirlərinə bənzətməkdədir. Bunların hər biri, oxucunun xəyal gücünə əsaslanaraq həqiqəti təhrif etmə cəhdləridir. Çünki canlı strukturların meydana gətirdikləri kompleks sistemlər ilə cansız strukturların meydana gətirdikləri (və ya meydana gətirə bilmədikləri) kompleks sistemlər arasında heç bir analogiya qurula bilməz. Çünki bu şəkildə qurulan hər bir analogiya, "dinamitlə partladılan kərpiclərin ev meydana gətirməsi" kimi uşaq xəyallarına çevriləcək və oxucunun "Cəfəngiyyat!" deməsinə səbəb olacaqdır. Ancaq cansız strukturları meydana gətirən elementlər arasındakı qarşılıqlı təsirlər ilə canlı strukturları meydana gətirən elementlər arasındakı qarşılıqlı təsirlər bir-birindən tamamilə fərqlidir. Buna görə də cansızlıqdan canlılıq təkamülləşə bilmişdir və biz bu gün varlıqları "canlı" və "cansız" olaraq ikiyə ayıra bilməkdəyik. Bu səbəbdən elm adamları, belə səhv analogiyalardan uzaq dayanırlar. Əgər ki bir mənbə canlılar ilə cansızlar arasında birbaşa əlaqələr quraraq, bir faktın "mümkünsüz" ya da "fövqəladə" olduğunu irəli sürürsə, bu etibarsız və elmdən bixəbər bir mənbə oxuduğunuzu göstərir. 

Son olaraq, müəllifin ən böyük səhvi, mövzunu əvvəldən sona qədər elmdən kənar bir ölçüdə qiymətləndirmə cəhdidir. "Ağıllı Dizayn" fikri daxilində ələ alınan mövzu, qismən üstübağlı, qismən açıq olaraq bu proseslərin çox kompleks olmasından ötəri fövqəltəbii bir supergüç tərəfindən istiqamətləndirilməsi lazım olduğu iddiasına söykənməkdədir. Təbiətdə, belə bir quruluşa və ya izlərinə heç bir şəkildə rast gəlmədiyimiz kimi, belə bir iddianın da heç bir sübutu yoxdur. Halbuki elm bizə, fövqəladə iddiaların fövqəladə faktlarla sübut edilməsinin lazım olduğunu söyləməkdədir. Bu şəkildə sadə riyazi hesablamalarla elmi çıxarışlar edər kimi görünüb, bunu "ehtimalsızlıqdan" belə daha qeyri-mümkün görünən bir başqa şərhə bağlamaq, müəllifin elmi necə dərk etdiyini ortaya qoymaqdadır. 

Elmdə şəxsi düşüncə və fikirlərə yer yoxdur və bir sistemin çox kompleks və ya çox ehtimalsız olmasına baxmayaraq reallaşa bilməsinin şərhi, nə olduğunu heç bilmədiyimiz və varlığına dair heç bir elmi dəlilin olmadığı bir başqa şərh ola bilməz. Əlbəttə elm azaddır; hər cür iddiada ola bilər və bu iddianızı sübut etməyə çalışa bilərsiniz. Əgər haqlı çıxa bilsəniz, nə yaxşı. Ancaq burada gördüyümüz kimi səhv və çürük əsaslı arqumentlərlə, bu qədər fövqəladə bir iddianı sübut etməyə və ya dəstəkləməyə çalışmaq, yüngül şəkildə desək elmə təhqirdir. Bu səbəbdən elmdə "yaradılışçılıq" və ya onun üstüörtülü və elmlə uyğunlaşdırılmağa çalışılmış (və müvəffəqiyyətsiz olmuş) versiyası olan "ağıllı dizayn" kimi saxta elm ünsürlərinə yer yoxdur. Bu şəkildə verilən şərhlərin heç bir elmi əsası olmadığı kimi, elmi ictimaiyyətdə əsla ciddi qəbul edilməzlər. Bunun səbəbi isə, bu arqumentlərin əsas çıxış nöqtələrini sübut etməkdən məhrum olması və bu iddiaların səhv çıxarıla və ya test edilə bilər olmaması, bu səbəbdən elmlə əlaqənin yaranmamasıdır. İnsanlar şəxsi inanc və düşüncələrini öz içlərində yaşamalı və elm kimi obyektivlik üzərində qurulmuş sistemlərə vasitə etməməlidirlər.

Müəllifin Riyazi Səhvləri

Yuxarıdakı sitatda ciddi riyazi səhvlər var, çünki hesab çox sadə və həqiqi olmayan ehtimallar üzərində qurulmuşdur. Zülalların yaranması ilə əlaqədar hesablamalar, yuxarıdakı kimi edilə bilməz. Diqqətlə araşdırmış olduqda görürük ki, davamlı vurma üsulundan istifadə edilmiş və hesablama zülalın bir anda meydana gəlməsi üzərində qurulmuşdur. Təkamül, "mərhələli dəyişmə" mənasını verməkdədir. Və bu dəyişmə, heç bir şəkildə bir anda, tək sıçrayışla meydana gəlməməkdədir. Eyni vəziyyət, canlılığın cansızlıqdan təkamülünü mümkün edən kimyəvi təkamül üçün də etibarlıdır. 

Hal-hazırda 20 əsas aminturşu tanıyırıq. Bu 20 aminturşu, fərqli sıra və saylarda bir araya gələrək kiçik zülallardan nəhəng zülallara qədər minlərlə zülal meydana gətirə bilməkdədirlər. Ancaq bu zülalların heç biri bir anda var olmamış, pilləli dəyişmə prosesindən keçərək meydana gəlmişlər. Üstəlik, strukturlar tək bir nöqtədə olan sınaq-yanılmaları nəticəsində deyil, planetimizin çox fərqli nöqtə və şərtlərində meydana gələn çox sayda sınaq məhsulu olaraq meydana gəlmişlər. Bir sınaq qrupunun prosesin sonuna qədər getməsini izləyəcək olsaydıq ehtimal müəllifin etdiyinə bənzəyərdi. Ancaq o zaman belə hesablama məzmundan ötəri yenə də səhv olardı.

Aşağıda, 20 əsas aminturşu görünməkdədir:

Hesablama Səhvi

İndi, hesablama səhvinə gələk. İlk olaraq sadə şəkildə bütün hesablamanın doğru olmadığını göstərək: ilk mərhələdə, aminturşuların sağ-əlli və sol-əlli olması mövzusunda bir hesablama aparılmış və (½)^584 ədədi əldə edilmişdir. Bu belə hesablana bilməz, buna birazdan toxunacağıq, ancaq tutaq ki bu hesab doğrudur. Yaxşı bəs ikinci vurma nədir? "Peptid rabitəsi yaratma ehtimalı" nə deməkdir? Aminturşular təbiətdə əsasən peptid rabitəsi ilə birləşirlər. Başqa hansısa rabitələrin peptidləri strukturca bir-birinə bağladığını bilmirik və heç bir biokimya kitabı və məqaləsində buna rast gəlmədik. Əgər dipol qüvvələrindən meydana çıxan ikincili rabitələrdən bəhs edilirsə, bu tamamilə səhvdir, çünki hesablama bununla əlaqədar deyil. Üstəlik aminturşuların bir-birinə bağlanması müzakirə mövzusudursa, peptid rabitəsi kimi güclü rabitə tipinin qarşısında hər hansı bir başqa amil yoxdur. Bu səbəbdən hesablamanın ikinci qismi olan (½)^583 tamamilə ləğv edilməlidir. Bu vəziyyətdə, ehtimal bir anda (½)^584 olaraq qalmaqdadır ki bu, (1/10)^175 ədədinə uyğun gəlməkdədir. Ancaq aşağıda da izah edəcəyimiz kimi, əslində bu şəkildə bir çürütməyə ehtiyac belə yoxdur. Çünki aminturşulardan zülal sintezi məktəb riyaziyyatı ilə modellənə bilməz. İndi hesablamanın özünə dönək:

Müəllifin ən ciddi səhvi, bu sistemin ara məhsullarına heç bir əhəmiyyət verməməyidir. Həqiqətən də, bütün digər parametrlər gözardı ediləcək olsa, iki aminturşunun birləşmə ehtimalı hesablamada göstərildiyi kimi 1/2, yəni 50% olaraq düşünülə bilər. Bu səbəbdən, planetimizin ilkin şərtlərində var olan trilyonlarla aminturşudan milyardlarlası fərqli kombinasiyalarla ikili aminturşulardan ibarət olan dipeptidlərin meydana gələ bilməsini hesab müəllifinin də qəbul edəcəyini təxmin edirik. Bunların bir qismi o anda mövcud olan sistem içərisində daha stabil və balanslıdır, digərləri isə asanlıqla parçalanmaqdadır. Məsələn kompleks strukturlar içərisində, bəzi strukturların asan parçalana bilməsi də bəzən proseslərin davam edə bilməsi baxımından üstünlük ola bilməkdədir. Ancaq deyək ki ilkin dünya şərtlərində yalnız çətin parçalanan, sabit qala bilən, yəni kimyada "balanslı" dediyimiz sistemlər dözümlü olsun. Bu vəziyyətdə yaranan trilyonlarla ikili aminturşudan yalnız stabil olanlar varlıqlarını davam etdirəcək, digərləri isə yenidən dövrəyə qoşulacaq və parçalanaraq aminturşulara çevriləcəklər. Beləcə digər aminturşular və dipeptidlərlə rabitə yaratma sınaqlarını davam etdirən aminturşu sayı həmişə yüksək olacaqdır.

Bu davamlı ikililərə bağlana biləcək kimyəvi maddələrin sayı sərhədsiz deyil. Məsələn, normal halda 20 əsas aminturşu varsa, yaranan bir ikili sistem yalnız 8 maddə ilə yenidən reaksiyaya daxil ola bilər. Bir başqa ikili kombinasiya isə 12 fərqli aminturşu ilə birləşə biləcək quruluşda ola bilər. Bunun səbəbi, kimyəvi quruluşlarından ötəri katalizatorlar və istiqamətləndirici zülallar olmadan aminturşuların birləşə biləcəkləri kimyəvi maddələrin sayının məhdud olmasıdır. Nəticə olaraq bu şəkildə, bir neçə aminturşudan ibarət olan proteinoidlər kimi ilkin zülal ailələri meydana gəlmiş ola bilər. Daha sonra bu ailələrin bir-biriylə qarşılıqlı təsiri nəticəsində daha mürəkkəb zülallar yarana bilər. Hər bir pillə, daha əvvəlki pillələrə bağlıdır. Bu da, 1/20-lər üzərindən edilən hesablamaları tamamilə səhv çıxarmaqda, ehtimalı aşağı salmaqda, bu səbəbdən nəticə dəyərini də həddən artıq kiçiltməkdədir.

Həm də, bu azalan sayda rabitə yaratmaq uyğunluğu, tədricən azalacaqdır. Bu səbəbdən, ribosom daxilindəki istiqamətləndirilmiş sintez kimi vəziyyətlər istisna olmaqla, spontan reaksiyalardan bəhs edərkən hər şərt bir-birinin bənzəri olaraq qəbul edilə bilməz. 

İzah etdiklərimizə hesablama daxilində baxsaq, 10 aminturşulu bir zülal 1/1024 (təxminən 0.1%) ehtimalla meydana gələcək. Var olan çox sayda aminturşuların yanında bu kiçik bir ehtimaldır və demək olar ki, saysız dəfə meydana gələ bilər. Hesablamada "orta böyüklükdə" bir zülal olan insanın serum albumini istifadə edilmişdir. Halbuki başlanğıcda yaranan strukturların "orta böyüklükdə" olması mütləq deyil. Çünki təkamül müddətində, mərhələli dəyişmələrlə yaranan orqanellərin enerji sərfi sayəsində daha nizamlı strukturlara çatması və zülalları bu şəkildə sintez etdikləri bilinməkdədir. Təbiətdə yaranan ilk zülallar əlbəttə böyük quruluşlu deyildilər. Məsələn bildiyimiz ən kiçik zülal olan TRP-Cage zülalı yalnız 20 aminturşudan meydana gəlməkdədir. Bunun kimi çox sayda zülal vardır və canlılığın ilk elementlərinə qatılmaqdadır. Ribosomların təkamülü nəticəsində daha böyük molekulların genetik material vasitəsi ilə sintez edilməsi başa düşüləndir. Bunlar, təsadüfü olan hadisələr deyil, kimyəvi seçmə sınaqlarının səbəb olduğu canlılıq həqiqətləridir.

Hətta böyük zülallar belə mərhələlərlə meydana gəlmək məcburiyyətində deyil. Genetik rekombinasiya səhvləri və ikiləşmələr, daha kiçik zülalı kodlaşdıran bir silsilənin özünü təkrar etməsi nəticəsində daha böyük zülalları meydana gətirə bilər. Serum albumini nümunəsində, hər biri orta hesabla 190 aminturşu böyüklüyündə olan 3 ədəd təkrarlanan silsilə olduğu görülməkdədir. Yəni müəllifin zülal seçimi də uğursuzdur. Öz-özünə yaranmanı çürütmək üçün istifadə etdiyi nümunə, çox sadə quruluşlu bir zülalın 3 dəfə təkrarlanması ilə meydana gəlmiş daha kompleks bir zülaldır. Bu səbəbdən təbiətdəki belə səhvlər, böyük quruluşlu zülalları yarada bilər. 

Yuxarıda izah etdiyimiz kimi, saysız miqdarda 10-lu, 15-li zülal meydana gəldikdən sonra, yenə dayanıqlı (stabil) olma vəziyyətinə görə seçmə səbəbi ilə daha təkmil kombinasiyalar da meydana gələ bilər. Təbii Seçmənin bəhs etdiyimiz təsiri yazı içərisində nəzərə alınmamışdır. Seçmə, aralarında mikrotəsirlər (yəni fiziki və kimyəvi qüvvələr) olan bütün strukturların sadədən mürəkkəbə doğru təkamülləşməsi əsnasında işləməsi vacib olan bir təbiət qanunudur. Bu, fiziki qanunlar tərəfindən diktə edilən vəziyyətdir. Hal-hazırda, molekulyar səviyyədə də seçmənin mümkün olduğu və bunun nəticəsində kimyəvi təkamülün meydana gəldiyi bilinməkdədir.

Bu mövzuda son nöqtə budur: indiki vaxtda, aminturşuların reaksiyaya daxil olması nəticəsində çox qısa müddətdə süni zülallar əldə etməyimizi təmin edən üsullar var. Məsələn, qatı peptid sintezi olaraq bilinən və Robert Bruce Merrifield tərəfindən inkişaf etdirilən üsul buna bir nümunədir. Əgər təbii proseslərlə aminturşuların zülalları sintez etməsi qeyri-mümkündürsə, bəs laboratoriyada bu reaksiyaları necə təkrarlaya bilirik? Üstəlik bu reaksiyalarda ribosom yoxdur, tamamilə sintetik və kimyəvi proses izlənilməkdədir. Bundan başqa, məsələn 2008-ci ildə aparılan Miller-Urey Təcrübəsinə bənzər bir təcrübədə, aminturşuların istisnasız hamısı bir çox üzvi  molekulla birlikdə (bunların içərisində proteinoidlər də var) bir neçə gündə, tamamilə təbii yollarla sintez edilmişdir. Bir təcrübədə isə funksiyalarını yerinə yetirə bilən zülal mexanizmləri öz-özünə, laboratoriya mühitində meydana gələ bilmişdir. Üstəlik həyatın başladığını bildiyimiz vulkan kanallarının ətrafında olan karbonil-sulfat təsiri altında bu aminturşuların özbaşına peptid rabitələrini ardıcıl şəkildə quraraq zülallar yaratdığı müşahidə edilmişdir. Bu nə deməkdir? Təbiət, bu "qeyri-mümkün" ehtimallara baxmayaraq hər cür mühitdə bu strukturların yaranmasının mümkün olduğunu bizə sübut etməkdədir. Yəni uydurma ehtimallar, elmi testlər qarşısında müvəffəqiyyətsiz olmaqda və etibarsızlıqlarını göstərməkdədir. Çünki belə bir ehtimal hesabı yoxdur!

Bioloji və Riyazi Asılılıq

Əslində, bizim apardığımız hesablama da tam olaraq doğru deyil. Təbiətdə, bir aminturşunun digər aminturşu ilə birləşmə ehtimalı 50% olaraq qiymətləndirilə bilməz. Çünki təbiətdə bir kimyəvi rabitənin yaranmasına təsir edən çox sayda fərqli amil ola bilər. Bu amillərin hər hansı bir bölgədəki dəyərlərinə görə birləşmə ehtimalı 0-100% arasında dəyişən qiymətlər alır. Yəni kimyəvi şərtlər, temperatur, təzyiq, entropiya və digər milyardlarla amillərin təsiri altında eyni iki aminturşu bir bölgədə 87% ehtimalla rabitə qurarkən, başqa bölgədə 12% ehtimalla rabitə qura bilər. Bu səbəbdən canlılıq planetin hər tərəfində deyil, böyük ehtimalla okean diblərindəki isti vulkan kanallarında başlamışdır. Bu bölgədəki amillər, zülalların meydana gəlməsinə və molekulyar təkamül baxımından inkişafına daha çox imkan verməkdədir. Məhz buna görə, aminturşuların bir-birinə bağlanma ehtimalları, o andakı bioloji, kimyəvi və fiziki amillərdən asılıdır. Bu səbəbdən əvvəlki hadisələr, sonrakı hadisələri doğurur. Lakin, bu qədər mürəkkəb sistemləri həqiqi olaraq modelləşdirəcək kompüter proqramlarından və riyazi məlumatlardan məhrumuq. Bəlkə də gələcəkdə bu hadisələr daha dəqiq açıqlanacaq.

Son dəfə təkrar edəcək olsaq, müəllif bütün hadisələri bir-birinə bağlayıb qarışdıraraq, 2-ni vura bildiyi qədər bir-birinə vurmuş və nəhəng rəqəmlərə çatmışdır. Halbuki "t" anındakı aminturşu bağlanma vəziyyəti, "ya bağlanar, ya bağlanmaz" şəklində, 1/2-dir (bir də sol əl hesabı nəzərə alınsa 1/4-dir).  

Yaxşı Bəs Sol-Əlli Aminturşular?

Müəllifin yaratdığı uydurma ehtimallardan biri də xirallıq (chirality) adı verdiyimiz aminturşu simmetriyasıdır. "Xiral" aminturşuların molekulyar quruluşu, sağ və sol əl kimi bir-birinin güzgü görünüşünə sahib ola bilməkdədir. "Axiral" aminturşular isə, "qapaq" sözünün tərsinin də "qapaq" olması kimi, güzgü görünüşü orijinal görünüşü ilə eyni olan molekulyar quruluşa sahib aminturşulardır. Yəni axiral aminturşular simmetrik, xiral aminturşular isə asimmetrikdir. Xirallığın ən sıx istifadə edilən kateqoriyası D- və L- quruluşları olaraq adlandırılan bir üsuldur. Əslində tam olaraq doğru bir izah olmasa da, D-aminturşulardan yaranan zülallara sağ-əlli, L-aminturşulardan yaranan zülallara isə sol-əlli deyilir. Bu hadisə aşağıda sadə şəkildə göstərilməkdədir:

Yuxarıda görüldüyü kimi eyni aminturşunun, bir-birinin güzgü görünüşü olan iki forması ola bilər. Bu ikili asimmetrikdir, yəni üst-üstə gətirildikdə eyni görünüşə sahib ola bilməzlər. Ancaq bəzi aminturşular axiraldir, güzgü görünüşü ilə orijinalı eynidir. Aşağıda bu ikisi müqayisə edilməkdədir:

Təbiətdə canlıların quruluşuna qatılan zülalların çoxu, tam olaraq bilinməyən səbəbdən sol-əlli aminturşulardan meydana gəlir. Ümumiyyətlə təkamül əleyhdarı olan elm düşmənləri, özlərinin də hər hansı bir şərhi olmadan bu simmetriya mövzusundan yola çıxaraq Təkamül Biologiyasını tənqid etdiklərini düşünürlər. Bu tənqidlərin başında da Miller-Urey Təcrübələrində öz-özünə yaranan zülalların əsasən sağ-əlli olması gəlməkdədir. 

Bu gün bilirik ki, mühitdəki su, temperatur və radiasiya miqdarı yaranan aminturşuların xirallığını təyin etməkdədir. Məsələn canlıların quruluşuna olduqca az qatılan və milyard illər boyunca xirallığını qoruya biləcək qədər sabit quruluşda olan izovalin üzərində edilən araşdırmalar, bir aminturşunun olduğu mühitdə hansı səbəbdən sol-əlli və ya sağ-əlli ola biləcəyi haqqında məlumatlar verməkdədir. 

NASA tərəfindən aparılan bir araşdırmada, kometaların toz halındakı quyruqlarında, çox sayda sol-əlli aminturşular tapılmışdır. Üstəlik, su miqdarı artdıqca sol-əlli aminturşuların miqdarının artdığı da göstərilmişdir. Bundan başqa, meteor toqquşmaları əsnasında yaranan təzyiqin, sağ-sol əl simmetriyasını tərsinə çevirə bildiyi bilinməkdədir. Bu da, müəllifin riyazi səhvinə bir başqa baxımdan işıq tutmaqdadır: hesablamada nəzərə alınmayan gözlənilməz hadisələr, böyük ölçüdə dəyişmələr yarada bilər. Məsələn, xirallıq üzərindən edilən riyazi hesablamada meteorların və kometaların təsiri hesaba alınmaz. Ancaq edilən araşdırmalar, meteor toqquşmaları və kometaların su yüklü quyruqlarından Yerə daşınan sol-əlli aminturşuların həyatın başlanğıcına ciddi mənada qatqı təmin etdiyini göstərməkdədir. Mənasız dərəcədə nəticələr verən ehtimal hesablamaları, real həyatda özünü doğrultmur. Aparılan son araşdırmalar, sağ-əlli aminturşular üzərində qurulacaq həyatın da varlığını çox müvəffəqiyyətlə davam etdirə biləcəyini ortaya çıxarmaqdadır. Əlbəttə bu məlumat canlıların hansı səbəbdən əsasən sol-əlli aminturşu istifadə etdiyinə işıq tutmur. Ancaq bəlkə də, aminturşu simmetriyası həyat üçün sandığımız qədər kritik əhəmiyyətə malik olmaya bilər. Yəni qalaktikamızın və Yerin meydana gəlməsindən sonra müşahidə edilən yüksək sol-əlli aminturşu sıxlığı, müasir canlıların istər istəməz sol-əlli aminturşulardan qurulmuş bir əcdadın nəvələri olmalarına səbəb ola bilər. 

Bir-birinə bağlı olan ehtimalların nəticə ehtimalını hesablamaq üçün hər bir ehtimal bir-biri ilə vurulur. Bir sual soruşacağıq: Zülalın tərkibindəki aminturşuların sol-əlli olma ehtimalları, bir-biri ilə bağlı olan hadisələrdir? Niyə 584 aminturşulu zülalın tərkibinin sol-əlli olma ehtimalı inadla 1/2-lər bir-birinə vurularaq aparılır? Yuxarıda da izah etdiyimiz kimi, bu aminturşular bir anda bir araya gələrək sol-əlli olmayıblar. Müxtəlif səbəblərlə sol-əlli olaraq yaranan və ya sol-əlli vəziyyətə çevrilən aminturşular bir araya gələrək zülalları əmələ gətiriblər. Bütün bunlar nəzərə alınsa, xirallıq hesablamalarının 1/2-lərin vurulması ilə aparılmayacağı anlaşılır.

Amma Doğru Düzülmə Özbaşına Necə Olur?

Aminturşular, zülalları "doğru" ardıcıllıqla meydana gətirməzlər. Fiziki və kimyəvi quruluşlarının icazə verdiyi hər rabitəni qura bilirlər. Bu, peptid rabitəsidir. Ancaq bu rabitənin hansı iki aminturşu arasında qurulacağına, onların kimyəvi və fiziki quruluşu qərar verir.

Bizim üçün "doğru düzülmə", bu gün canlılığın içərisində gördüyümüz düzülmədir. Canlılıq başqa düzülmə ilə var olsaydı, bu dəfə "doğru düzülmə" deyə bu düzülməni göstərəcəkdik. Əgər ki almazlar düşünə bilsəydilər, onlar üçün "doğru düzülmə" kömürdəki atom düzülməsi olacaqdı. Yəni təbiətdə, nəyin "doğru" olduğuna ətraf mühit şərtləri və zaman qərar verir. Bir düzülmə mühitə kifayət qədər uyğun və davamlıdırsa, "doğru"dur. Bu səbəbdən, aminturşuların "doğru" düzülməni "bilməsi" lazım olmurdu. Onsuz da bilmirdilər, Kainatda heç bir varlıq məxsusi və ya üstün bir şüura sahib deyil. Aminturşular, ətraf mühitin təzyiqi altında katrilyonlarla fərqli şəkildə birləşdilər. Bunlardan yalnız mühitə ən uyğun olanlar qaldı, digərləri parçalandı və ya canlılığın quruluşuna qatıla bilmədi. Sonra isə "insan" deyilən növ təkamülləşdi, keçmişinə baxdı və "Bu düzülmə doğru düzülmədir." dedi. Halbuki əvvəldən mövcud olan belə bir "doğru" (a priori) düzülmə müzakirə mövzusu deyil. 

Təqdim etdiyimiz hesablama formasında bu şəkildə hər mərhələdə "doğru" bir addım görülmür. Bir misal ilə izah edək:

Tutaq ki canlılığa çatmağımızı təmin edəcək kimyəvi ardıcıllıq, ("doğru düzülmə") belə olsun: ABCDEFG. Mühitdə isə 100 ədəd A, 100 ədəd B, 100 ədəd C, 100 ədəd D və 100 ədəd G olsun (hətta Z-yə qədər bir çox fərqli növ kimyəvi maddə də olsun. Hansı ki kimyəvi maddələrin çeşidi bundan milyonlarla dəfə çoxdur). Bunlar bir-biri ilə rabitə yarada bilsin və ancaq doğru düzülmənin daha müvazinətli quruluşda olmasından ötəri, məsələn AB meydana gəldikdə C-nin bağlana bilmə ehtimalı, digərlərinə görə yüksək olsun (ki yazımızda bəhs etdiyimiz və əslində həqiqi hesabların çox mürəkkəb amma daha mümkün nəticələr verəcəyini deməyimiz buna görədir).

İndi, müəyyən bir müddət keçdikdən sonra bu maddələr arasında bir çox növ rabitə qurulmuş olacaq: AB, CG, AD, DG, GG, CD, BG və daha nə qədəri. Hətta daha böyük quruluşlu molekullar da meydana gələcək: ABG, CFG, DFG, BBB, BCC və digərləri...

Yuxarıda göstərdiyimiz sitatdakı hesaba görə, bu bağlanma bir anda reallaşacaq və ABCDGEF meydana gələcək. Əgər yarana bilməsə (ki bir anda meydana gəlmə ehtimalı həqiqətən də aşağıdır), "canlılıq təbii proseslərlə var ola bilməz" nəticəsinə çatılacaq. Ancaq təkamül biologiyasına dair heç olmasa ibtidai səviyyədə məlumatlara sahib hər kəs təbiətdə baş verənlərin bu olmadığını biləcək. İzah edək:

Əvvəlkindən bir az böyük, ancaq sonrakılardan daha sadə quruluşlu bu qarmaqarışıq kimyəvi birləşmələr, zaman keçdikcə fərqli şəkillərdə bir-birinə bağlanacaqlar: ABGDF, ADFGB, BBDGF, EFDGHEDHDGF və hətta bəlkə də çox uzun, çox kompleks şəkillərdə: AADGFDCGDGDAABBEFEFDGCDD kimi. Ancaq, bunların hamısı eyni cür davamlı, mühitə uyğun, kimyəvi olaraq müvazinətli deyil. Bu səbəbdən davamsız strukturlar parçalanacaq və mühitdəki kimyəvi birləşmələrin növünü yenidən artıracaqlar. Məsələn bəlkə də sadədən mürəkkəbə doğru gedən yolda, yuxarıdakı uzun sıralamada var olan AABBEFEF zəncirinin meydana gəlməsi fiziki-kimyəvi uyğunsuzluqdan ötəri mümkün olmamaqda idi, ancaq uzun zəncirin öz quruluşundan ötəri zəncir içərisində var ola bildi və sonra müvazinətsiz olduğu üçün parçalanaraq təkbaşına qaldı. Bu zəncirin varlığı, bəlkə də normal halda özbaşına var ola bilməyəcək olan (yenə fiziki-kimyəvi xüsusiyyətindən ötəri) ABCDG molekulunun yaranma ehtimalını artırdı. Bu vəziyyətdə canlılığın ən əhəmiyyətli addımı, tamamilə təsadüfi bağlanan kimyəvi birləşmələrin saysız sınama-yanılma, yaranma-parçalanma vəziyyətləri sayəsində atılmış oldu. ABCDG meydana gəldikdən sonra, daha əvvəl mühitdə yenə özbaşına meydana gəlmiş olan EF qrupu bunlara uyğun olan nöqtədən bağlandı və canlılığın ən ilkin versiyası doğulmuş oldu: ABCDEFG.

Burada diqqət yetirilməsi lazım olan nöqtə, qısa bir müddət içərisində, seçmə və ələmə mexanizmi sayəsində, çox fərqli növ kimyəvi birləşmələrin meydana gələ bilməsidir. Təbiətdə yalnız hal-hazırda mövcud olan aminturşular, iddia edildiyi kimi bir araya gələrək zülalları meydana gətirmək məcburiyyətində deyil. Proses daxilində bir çox fərqli birləşmə meydana gəlib, parçalana bilər. Onsuz da "canlılıq" dediyimiz anlayış, hələ də saysız "cansız" reaksiyadan təşkil olunmuş strukturlardan ibarətdir. Buna görə də əgər bir insan bu həqiqətləri anlamaq istəyirsə, anlamaması üçün heç bir səbəb yoxdur. 

Əlbəttə hesablamalar bir zülalın anidən, son halda var olmasına, yəni "yaradılmasına" istiqamətli ediləcək olsa, "qeyri-mümkün" nəticəsi çıxacaqdır. Bu nəticəyə gəlmək üçün riyaziyyata belə ehtiyac yoxdur. Hər elm sahəsi, "bir anda var edilmə" mövzusunda bu nəticəni verəcəkdir. Ancaq əgər mərhələli bir kompleksləşmə hesablanacaq olsa, ehtimallar o qədər yüksək olmaqdadır ki, bu mürəkkəb zülalların təbiət qanunları altında meydana gəlməməyi qeyri-mümkün olardı. 


Mənbə: Evrim Ağacı

daha ətraflı...

Qrip barəsində doğru bildiyimiz səhvlər

Yeni qış mövsümü ilə birlikdə, yaxşı tanıdığımız dəvətsiz bir qonaq da qapımızı döydü: Qrip.

Çox az insan tapılar ki qrip xəstəliyinin pəncəsinə düşməsin. Onu gözardı etsək də, qrip əslində ildə yarım milyon insanın ölümünə səbəb ola bilən, təhsildə və iş fəaliyyətində problemlər yaradan olduqca ciddi bir xəstəlikdir. Bu yazımızda qısa olaraq qrip xəstəliyinə toxunacaq, sonra isə qrip haqqında doğru bildiyimiz səhvlərə işıq tutacağıq.

Qrip və ya İnfluenza

Tənəffüs yollarımızı hədəf alan bir çox fərqli virus mövcuddur: adenoviruslar, rinoviruslar, koronaviruslar və sair. Bu tip mikroorqanizmlərin səbəb olduğu infeksiyalara ümumilikdə yuxarı tənəffüs yolu infeksiyaları deyilir və ortaya çıxan narahatlıq, asqırma, bəzən öskürək kimi əlamətlər həm yoluxdumuz virusun xüsusiyyətinə həm də əsas hədəf yerinə görə dəyişkənlik göstərir. Məsələn daha çox burnumuzun selikli qişasını hədəf alan rinovirus infeksiyalarında güclü burun axıntısı ilə müşayiət olunan zökəm xəstəliyi keçirir və adətən bu tip yuxarı tənəffüs yolu infeksiyalarının hamısına qrip deyirik. Ancaq bu düzgün bir ifadə deyil. Çünki həqiqi qrip olduqca şiddətli əlamətlərlə müşayiət olunan və influenza virusunun törətdiyi xüsusi yuxarı tənəffüs yolu infeksiyasıdır. Influenza burun, boğaz və ağciyərlərə yerləşərək çox ciddi ağırlaşmalara səbəb olan, hətta bəzi hallarda ölümlə nəticələnən, olduqca yoluxucu bir virusdur.

Elektron mikroskopu altında 100.000 dəfə böyüdülmüş qrip virusu

Influenza viruslarının üç əsas tipi vardır: İnfluenza A,  Influenza B və Influenza C. C tipli Influenza yüngül infeksiyaya səbəb olarkən, A və B tipləri hər il insanlar arasında sürətlə yayılan mövsümi qrip xəstəliyinə səbəb olur. Influenza A virusu, məşhur epidemiyalara səbəb olan tipdir. Bu viruslar üzərlərində olan iki tip zülalın (Hemaqlutinin və Neyraminidaza) növünə görə fərqli alt növlərə (ştammlara) ayrılır. H və N hərfləri ilə göstərilən bu zülalların tiplərinə görə virus ştammları H1N1, H3N2, H1N2 kimi fərqli adlarla adlanır. Məsələn 2009-cu ildə meydana çıxan donuz qripi epidemiyasını törədən Influenza A H1N1 virusu idi.

Influenza viruslarının bir başqa xüsusiyyəti də sürətli mutasiyaya uğramaları və hər il özlərini dəyişdirmələridir. Bu səbəbdən bir dəfə qrip keçirmək bu xoşagəlməz xəstəliyə qarşı immunitet qazanmağımıza kifayət etmir. Bu il xəstələnsək belə növbəti il dəyişikliyə uğramış yeni bir qrip virusu ilə qarşılaşdığımız zaman təkrar qrip ola bilirik.

Qrip olan insanlarda, əsasən yuxarı tənəffüs yolu infeksiyalarında müşahidə edilən əlamətlər ortaya çıxır: yüksək hərarət, öskürək, boğaz ağrısı, şiddətli əzələ və oynaq ağrıları, halsızlıq, baş ağrısı, burun axıntısı və bəzən də qusma xəstəliyin əsas əlamətləridir. Qrip xəstəliyini digər bu tipli xəstəliklərdən ayıran ən əhəmiyyətli göstərici isə bu əlamətlərin olduqca şiddətli olmasıdır. 

Qrip xəstəliyinin inkubasiya müddəti 1-4 gün arasında dəyişir və çox hallarda virusa yoluxduqdan 2 gün sonra əlamətlər özünü biruzə verməyə başlayır. Əlamətlər adətən birdən ortaya çıxıb bir neçə saat ərzində olduqca ağır xəstəlik tablosu yaradır. Ancaq maraqlı bir məqam var, qrip virusuna yoluxan insanlar xəstəlik əlamətləri ortaya çıxmadan bir gün əvvəl ətrafa virus yaymağa başlayırlar. Bu da virusun hansı səbəbdən son dərəcə yoluxucu olduğunu açıqlayan səbəblərdən biridir. Xəstə olduğumuzu hiss etmədən başqa insanları da virusla yoluxdurmağa başlayırıq!

İnkubasiya dövründən sonra meydana çıxan xəstəlik əlamətləri təxminən bir həftə davam edir və sonra yaxşılaşma baş verir. Ancaq yaşlılar, körpələr, immun sistemi zəif insanlar, bronxial astma və ürək-damar xəstəlikləri kimi problemləri olanlarda daha ağır formada müşahidə edilə bilər. Bəzi hallarda pnevmoniya, sinusit, bronxit kimi ağırlaşmalara və hətta ölümə də səbəb olur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına görə hər il 3-5 milyon insanda qrip ağırlaşmaları baş verir və təxminən 500 min insan həyatını itirir.

Qrip insanlar arasında əsasən hava-damcı yolu ilə yayılır. Xəstələrin hər bir öskürmə və asqırması ilə ətrafa təxminən yarım milyon virus saçılır. 2 metr uzağa saçılan və havada asılı qalan damcılar içində olan viruslar növbəti qurbanlarını nəfəs alınan hava ilə yoluxdururlar. Eyni zamanda xəstələrin xüsusilə əllərinə öskürdükdən sonra tutduqları qapı, telefon, avtobus tutacaqlarından yeni potensial sahiblərinin əllərinə, oradan da ağızlarına keçə bilirlər. Qripdən qorunmaq üçün ən əhəmiyyətli tədbirlərdən biri əllərin tez-tez yuyulması və digəri də xəstələrin özlərini mümkün qədər digər insanlardan uzaq tutmasıdır. Yəni qrip olduqda izdihamlı yerlərə, işə getməmək, ümumi nəqliyyatdan istifadə etməmək, övladınız qrip olduqda digər uşaqlara keçməyinə maneə törətmək üçün məktəbə göndərməmək olduqca əhəmiyyətlidir. Bir başqa vacib qoruyucu tədbir isə qrip peyvəndidir ki buna da bir azdan daha ətraflı toxunacağıq.

Öskürmə və asqırma ilə ətrafa yarım milyon virus saçırıq

Qrip virus xəstəliyi olduğu üçün spesifik müalicəsi yoxdur. Ediləcək ən yaxşı tədbir, evdə istirahət etmək və simptomatik müalicə ilə xəstəliyi daha rahat sovuşdurmağı gözləməkdir. Məşhur olan klassik cümləni burada da xatırlatmaqda fayda var: Qrip dərmanla yeddi günə, dərmansız bir həftəyə keçir. Əlbəttə bu həftəni bol maye qəbul edərək, yaxşı qidalanıb istirahət edərək və ehtiyac olduqda hərarət salıcı dərmanlarla müalicə ilə keçirmək faydalıdır. Əks halda bədənin özünü bərpa etməsi daha uzun müddət ala bilər. Bunlara baxmayaraq ümumi vəziyyəti getdikcə pisləşən, xüsusilə risk qrupunda olan xəstələrin baş verə biləcək ciddi ağırlaşmalar səbəbi ilə həkimə getməklərində fayda var.

Qrip barəsində doğru bildiyimiz səhvlər

1. Yaş saçla gəzmə, qalın geyin, yoxsa qrip olarsan!

Düşünülənin əksinə qrip xəstəliyinin üşüməklə, soyuqlamaqla birbaşa əlaqəsi yoxdur. Yuxarıda da bəhs etdiyimiz kimi, qrip viruslar səbəbi ilə ortaya çıxan yoluxucu bir xəstəlikdir. Yəni bədəninizə Influenza virusu düşmədiyi müddətdə qrip olmağınız qeyri-mümkündür.

Lakin qrip xəstəliyinin soyuq havalarda və xüsusilə qış mövsümündə daha çox müşahidə edildiyi də hamımızın diqqətindən qaçmayan bir faktdır. Bunun bir neçə səbəbi var.

Ən əhəmiyyətli səbəb soyuq havada qapalı və izdihamlı məkanlarda daha çox vaxt keçirmiş olmağımızdır. Havalar soyuduqca olduğumuz məkanların şüşələrini bağlayır, kafe və restoranlarda digər insanlara daha yaxın oturmağı seçirik. Bu vəziyyət daha çox insanla yaxın təmasda olmağımıza, eyni havanı tənəffüs etməyimizə səbəb olur. Beləcə bu insanlardan birinin ətrafa qrip virusu yayması daha çox insanın bu virusa yoluxmağına səbəb olur. Qapalı məkanlar yalnız qış mövsümündə deyil, kondisionerlərin çox istifadə edildiyi isti hava şərtlərində də qrip olma ehtimalımızı artırır.

Qapalı və izdihamlı məkanlar virusun yayılması üçün çox əlverişlidir

Soyuq hava ilə əlaqədar bir başqa səbəb, qış aylarında burnun selikli qişasının quruması və damarların daralması nəticəsində soyumasıdır. Bu iki hal, tənəffüs sistemimizdəki əsas müdafiə mexanizmlərindən biri olan selik ifrazını azaldır və tənəffüs yolumuza düşən virusların selikli qişaya daha asan yapışmasına və hüceyrələrimizi daha asan yoluxdurmağına səbəb olur. Bu səbəblərdən soyuq havalarda qrip olma ehtimalımız artır.

Soyuq qış aylarında qrip olma ehtimalımız artsa da unutmamaq lazımdır ki, xəstəliyin mənbəyi insandan insana yoluxan viruslardır. Yəni Antarktikaya belə getsəniz, nə qədər soyuq olsa da qrip olmazsınız. (Amma Antarktikaya getsəniz pinqvinlərdən quş qripinə yoluxmayacağınıza  zəmanət verə bilmərik!)

2. Gəncəm, sağlamam, qoy qrip məndən qorxsun!

Bəli, qrip ümumiyyətlə gənc və sağlam insanlarda daha yüngül keçir və ən ciddi qrip hadisələri körpələrdə və yaşlılarda müşahidə edilir. Ancaq bəzi istisnalar var. Bəzi qrip növləri gənc insanlara daha şiddətli təsir edir. Məsələn, 1918-ci ildə baş verən və dünyada hər 5 adamdan birini xəstə edib, hər 25 adamdan birinin ölümünə səbəb olan məşhur İspan qripi bu istisnalardan biridir. Bu epidemiyada ölənlərin əksəriyyəti 20-40 yaş arası gənc və sağlam insanlar idi. Bənzər şəkildə 2009-cu ildə Meksikada başlayıb dünyaya yayılan donuz qripi də daha çox gənc insanlarda ölümə gətirib çıxardı. Mütəxəssislər bu vəziyyətin bəzi virus tiplərində ortaya çıxan infeksiyaya immun sistemi güclü insanların orqanizmlərinin şiddətli reaksiya verməsi səbəbi ilə baş verdiyini düşünürlər. Bir çox halda, qripə bağlı ölüm səbəbi sitokin fırtınası deyilən və bədənin immun sistem reaksiyalarından biri olan sitokin tipli amillərin həddən artıq ifraz olunması nəticəsində ortaya çıxan ağırlaşmalardır.

Unutmayın ki, virusa yoluxduqdan sonra hələ xəstə olduğunuzu bilmədən ətrafınıza virus saçıb başqalarını da xəstələndirməyə başlayırsınız. Siz gənc və sağlam olsanız belə, virus sizi bir tramplin kimi istifadə edərək köməksiz körpələrə ya da yaşlılara keçə və sizin olmasa belə onların ölümünə və ya qalıcı zədələnməyə səbəb ola bilər. Buna görə də yaşınız neçə olursa olsun qrip xəstəliyindən qorunmaq bir xalq sağlamlığı öhdəçiliyidir.

3. C vitamini qəbul etdim, portağal yedim, mənə heç nə olmaz!

Çox təəssüf ki C vitamininin qripə qarşı əhəmiyyətli bir qoruyucu və müalicəvi təsiri yoxdur. Bu vitaminin qrip zamanı müsbət təsir göstərdiyi əfsanəsi nobel mükafatlı kimyaçı Linus Paulinq tərəfindən irəli sürülmüş və yüzlərlə araşdırma ilə artıq çürüdülmüşdür. Ancaq çox yaxşı satış vasitəsi olduğu üçün bütün qrip dərmanları limon və portağal şəkilləri ilə satışa çıxarılır, ya da tərkibində C vitamini olduğu xüsusi qeyd edilir. Aparılan araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, C vitamini ancaq yüksək dozalarda qrip müddətini ancaq bir neçə saat qısaltmağa yarayır. Yüksək dozanın başqa riskləri ola biləcəyindən yalnız bir neçə saatlıq üstünlük təmin etmək üçün bu üsuldan istifadə etmək mənasızdır. Amma bu əlbəttə ki qrip olduqda portağal yeməyin demək deyil, təzə meyvə və tərəvəzin faydalı olduğu bir çox dietoloqun ortaq qənaətidir.

Toyuq şorbası, cökə, nanə və limon kimi vasitələrin xəstəliyin sağalmasına müsbət təsiri yoxdur

4. Anam toyuq şorbası hazırladı, üzərinə nanə və limon əlavə edib içdim. Qripə qarşı ən yaxşı dərmandır.

Daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, qrip viral xəstəlikdir və virusları öldürmək o qədər də asan deyil. Toyuq şorbası, cökə, nanə və limon kimi vasitələrin virusları öldürüb qrip xəstəliyini yaxşılaşdırmaq kimi təsirləri yoxdur, sadəcə soyuqdan quruyan selikli qişaları nəmləndirərək xəstəliyin əlamətlərini yüngülləşdirdiyinə görə özünüzü daha yaxşı hiss etməyinizi təmin edəcəkdir. Amma qrip zamanı bol maye qəbul etmək çox vacibdir.  

5. Qrip xəstəliyim antibiotik qəbul edən kimi keçdi. Həkim yazmadı amma aptekdən soruşub aldım.

Antibiotiklər qrip viruslarına heç bir şəkildə təsir etmirlər. Əksinə, onların rezistent (antibiotiklərə qarşı davamlı) bakteriya yaratmaq kimi zərəri var. Çox adam qrip olduqdan bir neçə gün sonra antibiotik istifadə etməyə başlayır. Xəstəlik təxminən 7-ci gün özbaşına yaxşılaşdıqda bunun antibiotik sayəsində baş verdiyini düşünür. Antibiotiklərin, bədənimizdəki faydalı bakteriyalara da mənfi təsirləri çoxdur. Bu səbəbdən qrip olduqda antibiotik istifadə etməyə çalışmayın, həkiminizə antibiotik yazması üçün israr etməyin, ya da özbaşınıza gedib aptekdən antibiotik almayın. Bəzən viral infeksiyaya bakterial infeksiyaların (orta qulaq iltahabı, pnevmoniya kimi) qoşulması hallarında ortaya çıxan ikincili infeksiyanı müalicə etmək üçün antibiotik istifadə edilə bilər. Çox təəssüf ki, ölkəmizdə xəstələrin israrı səbəbi ilə xəstəni məmnun etmək üçün gərəksiz antibiotik yazan həkimlər də az deyil.

6. Qrip peyvəndi olduğum il bir neçə dəfə xəstələndim. Peyvənd işə yaramır.

Qrip xəstəliyinə qarşı ən yaxşı qorunma üsullarından biri qrip peyvəndi etdirməkdir. Qrip peyvəndi digər viral xəstəlik peyvəndlərindən bir az fərqlidir.

Viral xəstəliklərin çoxunda (parotit, qızılca və s.) xəstəlik törədən viruslar sürətli mutasiyaya uğramır. Məsələn 5 yaşınızda qarşılaşdığınız qızılca virusu ilə 15 yaşınızda qarşılaşdığınız qızılca virusu demək olar ki eynidir və immun sisteminiz bu virusla ilk qarşılaşdığı zaman inkişaf etdirdiyi müdafiə mexanizmlərini ikinci qarşılaşmada da istifadə edə bilir. Buna görə də bu xəstəliklərə qarşı inkişaf etdirilən peyvəndlər bir dəfə xəstələnsək belə uzun müddətli müdafiə təmin edirlər.

Halbuki qrip virusu çox sürətlə dəyişdiyi üçün hər il qarşılaşdığımız qrip virusları bir-birindən olduqca fərqlidir. Bu səbəbdən qrip peyvəndinin tərkibinin hər il yenilənməsi lazımdır. Bizim də qarşılaşacağımız yeni qrip mutasiyalarından qorunmaq üçün hər il təkmilləşən yeni peyvənd etdirməyimiz vacibdir.

Qrip peyvəndinin tərkibi qarşımıza çıxacaq epidemiya ehtimallarına görə hər il yenilənir

Hər il, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı və bir çox ölkənin müvafiq təşkilatları mövcud məlumatları qiymətləndirib bir il sonra ortaya çıxacaq viruslar haqqında proqnozlar verirlər. Bu təxminlər işığında hər il 4-5 fərqli influenza virusuna qarşı yeni qarışıq peyvənd istehsal edilir. Bu peyvənd, tərkibindəki viruslardan biri ilə qarşılaşdığımız zaman qoruyucu funksiya daşıyır. Amma gözlənilməz bir virus ortaya çıxarsa təsirli olmur. Beləliklə, qrip peyvəndlərinin qoruma qabiliyyəti bu proqnozların dəqiqliyinə bağlı olaraq 50-80% arasında dəyişir. 2 yaşdan kiçik körpələrdə isə peyvəndin təsiri olduqca zəifdir.

Ancaq buna baxmayaraq peyvənd edilmək əhəmiyyətlidir. Çünki peyvənd özünü doğrultduğu halda qripdən qorunduğumuz kimi, tam uyğun gəlməsə belə bənzərlik səbəbi ilə yoluxduğumuz fərqli növ qripi daha yüngül keçirməyimizə səbəb olur.

7. Keçən ay qrip oldum. Ona görə bu il peyvəndə ehtiyac yoxdur.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, qrip keçirmiş olsanız belə mutasiyaya uğramış qrip ştammının gəlib təkrar başınıza bəla olmayacağına heç bir zəmanət yoxdur. Ya da qrip sandığınız influenza deyil digər virusların səbəb olduğu xəstəliklər ola bilər. Ona görə də qrip keçirdiyinizi düşünsəniz belə peyvənd olmaqda fayda var.

Peyvənd üçün ideal zaman Sentyabr ayı və ya Oktyabr ayının əvvəlidir. Bu aylarda peyvənd olmadınızsa, sonra da peyvənd olmanızda bir problem yoxdur. Peyvənd üçün təklif edilən zaman ən yaxşı qorunmanı təmin etmək üçündür.

8. Qrip peyvəndi etdirdim, peyvənd məni xəstə etdi.

Əzələyə yeridilən klassik qrip peyvəndinin sizi qrip etmə ehtimalı sıfırdır. Çünki peyvənd virusun özünü deyil, virusa aid zülal parçalarını ehtiva edir. Bu zülalların peyvənd ilə bədəninizə yeridilməsi, immun sistemimizin bu zülallara qarşı anticisim yaratması və bu zülalları daşıyan virusun özü ilə qarşılaşdıqda infeksiya ilə mübarizə aparması üçün kifayətdir. Ancaq peyvənddən sonra yüngül qızdırma və inyeksiya yerində ağrı, qızartı, şişkinlik, istilik olması normaldır. Bu əlamətlər peyvəndin sizi xəstə etməyini deyil, bədəninizə daxil olan zülallara qarşı immun sisteminizin verdiyi reaksiyanı göstərir. Bu müddətdə immun sisteminiz yad zülallara qarşı anticisim hazırlamağı öyrənir.

İçində zəiflədilmiş virus daşıyan və zəif ehtimalla da olsa sizi qrip edə biləcək yeganə qrip peyvəndi burundan sprey olaraq istifadə ediləndir. Bu peyvənd ancaq inyeksiya tətbiq edilə bilinməyən insanlara xüsusi hallarda təklif edilir və effektivliyi çox mübahisəlidir.

Bəzən, peyvənddən sonra qrip olduğumuzu düşünməyimizin bir səbəbi də təsadüfən digər virusa, ya da peyvənd içində olmayan qrip virusuna yoluxmağımızdır. Bu təsadüfi hadisədir, ancaq yanlış olaraq səbəb-nəticə əlaqəsi qurmağımıza və xəstəliyimizin səbəbini peyvənddə axtarmağımıza səbəb olur.

9. Qrip peyvəndi autizm yaradır, ona görə özümə də övladıma da etdirmirəm.

Qrip peyvəndi və digər peyvəndlərin autizmə səbəb olduğu iddiası əsassızdır. Peyvəndlərin autizmlə əlaqəsi mövzusunda hazırladığımız yazını buradan ətraflı oxuya bilərsiniz.

Ümid edirik ki, bu yazı sizə qrip olmamaq üçün nələrə diqqət yetirməyiniz və ya qrip olduqdan sonra nə etməyiniz lazım olduğu mövzusunda köməkçi olacaqdır. Siz yenə də ananızın sözünü dinləyin, soyuqda yaş saçla, papaqsız əlcəksiz küçəyə çıxmayın.


Mənbə: Yalansavar

daha ətraflı...

Peyvənd və Peyvənd Əleyhdarlığı

Tibb elminin çox az mövzusu geniş kütlələr arasında peyvənd qədər böyük əks-səda doğurmuşdur. Tibblə məşğul olan insanların müxtəlif mövzular üzərində bitib tükənməyən mübahisələr yaşaması, fikir ayrılıqlarına düşməsi çox normaldır və hətta lazımlıdır. Ancaq məlumat asimmetriyasının yüksək səviyyədə olduğu bir mövzuda kütləvi şəkildə fikir ayrılıqlarının yaşanmasının başlıca iki səbəbi; peyvəndin xəstə olmayan, sağlam olaraq təyin oluna biləcək insanlara tətbiq olunması və onların insanın ən qiymətli varlığı olan övladları olmasıdır.

Təxminən 200 illik inkişaf müddətində, peyvənd mövzusunda yığılmış elmi məlumatlar demək olar ki ayrıca bir tibb sahəsi meydana gətirəcək səviyyəyə çatdı. Hər keçən an bu məlumatlara yeniləri əlavə olunmaqda və bu məlumatlar işığında, tətbiqlərin arzu edilən nəticələri istər fərdi, istərsə də kütləvi sağlamlıq baxımından ən az zərərlə verməsi üçün davamlı olaraq yeni araşdırmalar edilməkdədir.

Müasir məlumatlar əsasında edilmiş qiymətləndirmələrin dəyişməz olmadığını, ancaq yalnız elmi yolla əldə olunmuş məlumatlara görə dəyişə biləcəyini də vurğulamaq istəyirik.

"Ata"lar…

Qədim Çin və Hind tibb mənbələrində rast gəlindiyi bildirilsə də, qeydə alınmış və elmi üsullarla təsdiqlənmiş ilk müvəffəqiyyətli peyvənd 18-ci əsrin sonlarında, immunologiya elminin atası olaraq şərəfləndirilən Edvard Cenner tərəfindən edilmişdir. Hər elmi kəşfdə olduğu kimi güclü müşahidə, keçmiş təcrübələrin toplanması və yeni məlumatların əlavə olunması ilə, 1980-ci ildən bəri xəstəlik törədici bir amil olaraq qarşımıza çıxmayan (ABŞ və Rusiyadakı 2 laboratoriyada hələ də canlı çiçək virusu mövcuddur) çiçək virusuna qarşı ilk tədbirlər məhz o günlərdə təmin edildi. Klinik olaraq çiçək xəstəliyinin bütün xüsusiyyətlərini daşıyan ancaq əlamətlərin daha yüngül baş verdiyi mal çiçəyi xəstəliyinə davamlı məruz qalan süd sağıçılarında çiçək xəstəliyinin görülmədiyi müşahidəsindən yola çıxan Cenner, İngilislərin Türklər və Çərkəzlərdə görərək 1720-ci illərdə Adaya gətirdikləri "çiçəkləmə" üsulu ilə dəridəki mal çiçəyi yarasından götürdüyü mayeni sağlam insanların qoluna "əkərək" xəstəliyi yüngül şəkildə keçirmələrini və sonra bu ölümcül virusa qarşı həyat boyu davam edən bir müdafiə inkişaf etdirmələrini hədəfləmiş, bacarmış və bu üsulu qeydə almışdır.

Təxminən yüz il sonra, böyük nailiyyətlər qazanmasına səbəb olacaq işləriylə mikrobiologiyanın atası Lui Paster ortaya çıxmışdır. İnsanlarda müxtəlif xəstəliklər törədən və Pasterin adını daşıyan (Pasteurella multocida) toyuq xolerası bakteriyası üzərində apardığı araşdırmalardan sonra sibir yarası və quduzluğa qarşı etdiyi uğurlu immunlaşdırma  işləri, özündən əvvəlki dövrlərdə ortaya atılan "mikrob nəzəriyyəsi"ni elmi müstəviyə gətirməsi baxımından da çox əhəmiyyətlidir. 2005-ci ildə vəfat edən Mauris Hilleman'ı da, 20-ci əsrdə 40 ayrı xəstəliyə qarşı kəşf etdiyi peyvəndlər səbəbiylə, bu sahənin atası olaraq qeyd etmək səhv olmayacaq.

Poliomielitə qarşı başlatdıqları mübarizədə qalib gələn və ona qarşı təsirli peyvəndlər inkişaf etdirməyi bacaran Albert Sabin və Conas Salk da burada xatırlanmağı haqq edən həkimlərdir.

Soldan sağa: Cenner, Paster, Hilleman, Sabin, Salk

Əleyhdarlığın "Elmi" Dayağı

Tarix boyunca mədəni və inanc dəyərləri baxımından tibbin müxtəlif tətbiqlərinə, təbii ki peyvəndlə immunlaşdırmaya qarşı da çıxışlar olmuş və olmağa davam etməkdədir. Əks görüş olaraq qəbul edə biləcəyimiz və üzərində dayanacağımız faktlar elmi qaydalara görə əldə edilmiş məlumatların nəşr olunmuş formalarıdır. Bu mənada, an azı bir müddət üçün, uyğun gəldiyini düşündüyümüz məqaləyə gələk: QPM (qızılca, parotit, məxmərək) peyvəndini səbəb/nəticə əlaqəsi quraraq birbaşa hədəf göstərən, 12 faktlıq bir xəstə tarixçəsi…

İlk müəllif olaraq İngilis "keçmiş" cərrah Endryu Vekfild'in adını daşıyan bir məqalə tibb dünyasının çox etibarlı nəşr orqanı olan The Lancetdə dərc olundu (28 Fevral 1998-ci il). Məqalədə, QPM peyvəndi edilmiş 12 uşaqda meydana çıxan davranış və bağırsaq problemlərinə işarə edilirdi. Hər nə qədər qəti arqumentlər ehtiva etməsə də, "QPM peyvəndi autizmə səbəb olur" şəklindəki yanlış bir düşüncənin elmi olaraq təşəkkül tapmış halı idi.

İnsan sağlamlığı müzakirə mövzusu olduqda, xüsusilə peyvənd kimi bütün əhaliyə təsir edən bir tətbiq düşünüldükdə tibb dünyası lazımi diqqəti göstərmiş və mütəxəssislərin üzərində müzakirə apara biləcəyi məlumatlar əldə edə bilməsi üçün ətraflı araşdırmalara başlamışdır. 12 ildən sonra nəşr olunan məqalədəki məlumatların bəzilərinin "yalan" olduğu səbəbiylə Lancet jurnalı 2010-cu ildə yazını "geri çəkmiş", Böyük Britaniyanın Ümumi Tibb Şurası 2,5 il davam edən iclaslardan sonra, 2010-cu ildə, araşdırmanın maddi və tibbi baxımdan etik olmayan çərçivədə edilməsi və "dürüst olmayan və məsuliyyətsiz" fikirlər səbəbiylə Vekfildin həkimlik səlahiyyətini əlindən almışdır. Vekfild, 2012-ci ildə Time jurnalında nəşr olunan "elmin fırıldaqçıları" başlıqlı məqalədə adı hallanan altı adamdan biri olmuşdur.

Vekfildin məqaləsi

Bu araşdırma tamamilə səhv və istiqamətlənmiş məlumatlar üzərində hazırlandığından və icra edilməsi baxımından da bir çox əlverişsizlik ehtiva etdiyindən peyvənd əleyhinə elmi yazı ola bilməmiş, lakin insanlarda ciddi şübhələr doğurmuşdur.

Eyni zamanda, bu yazının yaratdığı mühit mövzunun digər mütəxəssislər tərəfindən də diqqətlə araşdırılmasına gətirib çıxarmışdır. ABŞ-ın Xəstəliklərə Nəzarət və Önləmə Mərkəzi həm öz başlatdığı, həm də müstəqil şəkildə edilmiş elmi işləri toplamış və peyvəndlərin autizmə səbəb olduğuna dair bir dəlil tapılmadığını elan etmişdir. Uzun müddət peyvəndlərdə qoruyucu və saxlanma müddətini uzatmaq üçün istifadə edilmiş, tərkibində civə də olan üzvi maddə tiomersal (ABŞ-da timerosal olaraq bilinir), aparılan araşdırmalarda hər hansı bir mənfi təsirə səbəb olmadığı göstərilmiş olsa da, birdəfəlik doza üçün hazırlanan peyvənd preparatlarının çox dozalı flakonların yerini alması nəticəsində, 2001-ci ildən etibarən bəzi qrip peyvəndləri istisna olmaqla istifadədən tamamilə çıxarılmışdır.

Yəni Vekfildin bu yazısı, müasir tibbin peyvənd mövzusunda özünü təkrar qiymətləndirməsi, bəzi tətbiqləri dəyişdirməsi və tezislərini gücləndirməsi üçün bir fürsət yaratmışdır.

Təhlükəsizlik

İstər dərman yolu ilə, istərsə də cərrahı üsullarla insan üzərində edilən hər bir tibbi tətbiqin bilinən müəyyən riskləri vardır. Tibbi tətbiqin təhlükəsizliyindən bəhs edərkən anlamamız lazım olan, gözlənilən fayda/zərər nisbətinin diqqətli araşdırılmasından sonra əldə edilən elmi nəticələrin tətbiq lehinə qiymətləndirilməsi vəziyyətidir. Bir misalla konkretləşdirmək lazım olsa, müalicəsi olmayan poliomielitə qarşı ağızdan verilən və zəiflədilmiş poliomielit virusu daşıyan peyvəndin tətbiq olunan hər 2.500.000 dozası üçün 1 faktda peyvəndə bağlı uşaq iflici ortaya çıxma riski qarşısında, bu çox yoluxucu xəstəliyə tutulanların 200-də 1-də geriyədönməz iflic inkişafı və bunların da 5-10%-də ölüm riskinin varlığını, gözlənilən fayda/zərər baxımından siz də qiymətləndirə bilərsiniz.

Peyvənd Olunmamağın Kütləvi Nəticələrindən Nümunələr

Dublində 1999-ci ilin dekabr ayından 2000-ci ilin iyul ayına qədər davam edən dövrdə ortaya çıxan qızılca epidemiyası nəticəsində 355 uşaq xəstəxanaya gətirilmişdir. 111 uşaq xəstəxanada müalicə almış və 3 uşaq isə həyatını itirmişdir. Milli məlumatlara görə epidemiyadan əvvəli QPM peyvəndinin edilmə nisbətinin 70%-dən az olduğu təsbit edilir.

Hollandiyada, 1999-cu ilin iyun ayında 5 uşağın qızılcaya tutulması ilə başlayan epidemiya 2000-ci ilin fevral ayında 2961 hadisə, 3 uşaq ölümü ilə nəticələnir. Faktların çox böyük əksəriyyətini peyvənd olunmamış uşaqlar təşkil edir.

2000-ci ildə ABŞ-da qızılca xəstəliyinin ortadan qalxmasından sonra peyvənd proqramına diqqətin azalması nəticəsində 2005-ci ildə İndiana ştatında və 2013-cü ildə digər ştatlarda baş qaldıran qızılca epidemiyaları müasir dövrdə xəstəliklərə nəzarət etmənin nə qədər çətin olduğunun bir göstəricisidir. Eyni şəkildə 2015-ci ildə İllinois Universitetinin 69 tələbəsində parotit xəstəliyinin ortaya çıxması, səlahiyyətli şəxslərin şagirdləri dərslərin başlanma tarixi olan 24 Avqustdan əvvəl bir doza "təkrar QPM" peyvəndi etdirərək universitet şəhərciyinə gəlmələri barəsində xəbərdar etmələrinə səbəb oldu.

Nümunələr artırıla bilər, ancaq aydın şəkildə görünür ki, peyvənd hallarının azalması dərhal xəstəliklərin ani və nəzərəçarpan artımı ilə nəticələnir. Xəstəliyin ortaya çıxmasından sonra, müalicə üçün edilən xərclərin sağlamlıq büdcəsinə gətirdiyi yük başqa sağlamlıq xərclərinin azalmasına gətirib çıxaracağından, vaxtında görülən tədbirlər böyük əhəmiyyət daşıyır.

Düşünülməsi Lazım Olanlar

Yoluxucu xəstəliklərə qarşı peyvənd yolu ilə qazanılmış yeganə qələbə çiçək xəstəliyinə qarşı icra edilmiş olandır. Davam edən və sona yaxınlaşdığı ümid edilən bir başqa mübarizə poliomielitə qarşı aparılmaqdadır. 2014-cü ildə Nigeriya, Somali, Pakistan və Əfqanıstanda küncə sıxışdırılmış olan virusa son zərbənin vurulmasına çalışılmaqdadır. Afrikada Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) etdiyi müvəffəqiyyətli peyvənd işləri sayəsində son 1 ildə poliomielit faktına rast gəlinməmişdir. Proses 2 il də davam etsə bu xəstəlikdən təmizlənmiş bir Afrikadan bəhs etmək mümkün olacaqdır.

ÜST-ün 2014 tarixli son hesabatına görə, peyvənd proqramı sayəsində ildə 2-3 milyon uşağın ölümdən xilas edildiyi düşünülür. Lakin ildə 1,5 milyon uşaq peyvənd ilə qarşısı alına bilər xəstəliklər nəticəsində həyatını itirir.

Fərdi olaraq peyvənd edilməyi rədd etmək cəmiyyət sağlamlığı baxımından çox da böyük bir təsirə sahib olmaya bilər. Ancaq kütləvi olaraq peyvənd proqramından kənarda qalmaq böyük xalq sağlamlığı problemlərinə gətirib çıxaracaq. Cəmiyyət immunitetinin xəstəliyə qarşı təsirli səviyyələrə çatması fərdi peyvənd nisbətlərinin hədəf qoyulmuş minimum dəyərləri keçməsi ilə mümkündür.

Uşaqlıq dövrü peyvəndlərinin tətbiq olunmaması vəziyyətində, insanların əsasən kiçik yaşlarda keçirdiyi bəzi viral xəstəliklərə, daha böyük yaşlarda tutulmaları müşahidə edilməkdədir. Məxmərək nümunəsini düşünsək, uşaqlıq dövründə bu virusla qarşılaşan peyvəndsiz bir gənc qız orta ağırlıqda bir xəstəlik keçirərkən, peyvəndli bir cəmiyyətdə yaşayan və virusla hamiləlik əsnasında qarşılaşan peyvəndsiz bir ananın doğulacaq uşağı üçün bu xəstəliyin mənası, karlıq, göz anomaliyaları və ciddi ürək problemlərinin öndə olduğu bir çox anormallıqla xarakterizə olunan Anadangəlmə Məxmərək Sindromu olacaq. Eyni şəkildə qızılca xəstəliyi üçün ölüm faizlərinin 13 yaşdan sonra nəzərəçarpan dərəcədə artdığı faktı göz önünə alındıqda, peyvənd edilməmiş, virusla uşaqlıq vaxtı deyil 20 yaşında qarşılaşmış bir gəncin həyatını təhdid edən xəstəliyin, uşaqlıq dövrü peyvəndləri ilə maneə törədilə bilər olması həqiqətinin vicdani və hətta hüquqi nəticələri gözləniləndir.

Elmi baxışla insanların hüquq və azadlıqlarını əsas götürən hüquqi baxış tibbin bəzi sahələrində tərs düşməkdə və hansının daha üstün olduğu mövzusu bir anlaşılmazlıq mənbəyi olmaqdadır. Bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə qanuni bir zərurət olan peyvənd proqramına uyğunlaşma mövzusunun sağlamlıq problemi olmasından əlavə insan azadlığı baxımından da beynəlxalq hüquqi müstəvi çərçivəsində müzakirə edilməsi lazımlıdır.

Son Söz:

Faktlara söykənən tibb elminin bu günə qədər gəldiyi nəticələrə nəzər saldıqda, uşaqlıq dövrü peyvənd proqramlarının tətbiq olunmasında fərd və cəmiyyət sağlamlığı baxımından böyük fayda olduğu fikirindən fərqli bir görüş önə sürmək məntiqdən çox uzaq görünməkdədir.

Mənbə: Bilimfili

daha ətraflı...

"Dilimin Ucunda" hallarını niyə yaşayırıq?

Hamımız bununla üzləşirik. Danışdığımız yerdə, bir söz yadımızdan çıxır və "Nə idi bu söz?" deyə düşünməyə başlayırıq. Əslində sözü bilirik ancaq heç cür xatırlamaq olmur. Dilinizin ucuna gəlmiş və orada yapışıb qalmış haldadır.

Bu vəziyyətin elmi adı "dilimin ucunda sindromu"dur (tip of the tongue syndrome). İlk dəfə 1890-cı ildə psixoloq William Ceyms tərəfindən adlandırılan bu sindromun bir çox dildə özünəməxsus bir ifadəsinin olması sindromun əslində bir çox xalqlarda da yaşandığının göstəricisidir. Məsələn, Koreyalılar bu vəziyyətlə qarşılaşdıqda "dilimin ucunda parlayır", Estoniyalılar isə "dilimin üstündə" ifadəsini istifadə edirlər.

"Dilimin Ucunda" Hallarının Səbəbi Nədir?

Düşüncələrin sözlərə çevrilməsi olduqca asan baş verdiyi üçün ümumiyyətlə sadə hesab edilən, lakin əslində olduqca mürəkkəb bir prosesdir. Beynimiz, mücərrəd anlayışlardan formalaşan düşüncələri əvvəl sözlərə çevirir və sonra bunları uyğun səslərlə uyğunlaşdırır. Nəticədə danışırıq. "Dilimin Ucunda" vəziyyətlərində isə bu proses kəsilir. Normal halda söz xatırlama olduqca sürətli və asan reallaşır. Ancaq "dilimin ucunda" anlarında, sistem çökür və sıxışıb qalırıq.

Bu vəziyyət xatırlamada keçici bir pozulmanın meydana gəldiyi psixolinqvistik bir proses ola bilər. Bəzi araşdırmaçılar, bu fenomeni yaddaş çağırma prosesini dəyişikliyə uğradan bir amil, bəziləri isə beyindəki xatırlama müddətinin anlıq çöküntülərində ortaya çıxan hiss olaraq təyin edirlər.

Keçmişdə aparılan araşdırmalar 18-22 yaş arasındakı insanların "dilimin ucunda" anlarını həftədə bir və ya iki dəfə, daha yaşlıların (65-75 yaş arası) isə həftədə ən azı iki dəfə yaşadıqlarını ortaya qoyur. Yaşlanma, yuxusuzluq, qorxu, alkohol və narkotik asılılığı kimi faktorlar, fiziki və əqli sağlamlığa mənfi təsir etdiyindən, "dilimin ucunda" anlarının yaşanma tezliyi bu vəziyyətlərdə daha da artır.

Bir şeyi xatırlamağa çalışdığınız zaman, beyniniz yaddaş əlaqələrinizi axtarır, hipokamp və digər beyin bölgələri "şifrələnmiş" yaddaşlara daxil olmaq üçün birlikdə çalışır. Uzun müddətli yaddaş, qısa müddətli yaddaşdan daha güclüdür. Yəni iki gün əvvəl günorta yeməyində nə yediyinizi xatırlamaq, universitet tətilinizi xatırlamaqdan daha çətindir.

Digər tərəfdən, bir məlumat üzərində uzun müddət düşünməsəniz, bu yaddaşı sonradan xatırlamaq daha çətin olur. Yəni bu yaddaş beyninizdə qalır, ancaq müəyyən müddətdir onunla əlaqədar bir məlumatı istifadə etmədiyinizdən bir az "tozlanmışdır".

Beyin, fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq məlumatı əhəmiyyət sırasına görə yerləşdirən bir otaq kimidir. Bu otaqda da "istifadə et ya da itir" prinsipi tətbiq olunur. Məsələn telefon nömrələri, onları yaddaşınızda saxlamanız artıq lazım deyil, çünki telefonlarınızda qeyd ediliblər. Bu səbəbdən, telefon nömrələri yaddaşınızda əhəmiyyət sırasının sonlarında yerləşdirilir. 2015-ci ildə "Nature" jurnalında nümayiş olunan bir araşdırma, yaddaşımızda içərisinə daha sonra bəlkə istifadə edilər deyə əhəmiyyətsiz məlumat toplandığı bir növ "bəlkə lazım olar qovluğu" olduğunu irəli sürür. Bu araşdırma, artıq istifadə etmədiyimiz sözləri bir müddət sonra hansı səbəbdən unutduğumuza dair fikirlər formalaşdıra bilər.

"Dilimin ucunda" sindromu hər nə qədər məşhur olsa da bu əqli prosesin nəyə görə kəsintiyə uğradığı tam mənası ilə bilinmir. Ancaq aparılan bir başqa araşdırma "dilimin ucunda" vəziyyətlərini kofein qəbulu ilə əlaqələndirir. Araşdırma iştirakçılarına 200 mq. kofein və ya plasebo təsiri yaradan bir maddə verilir. Araşdırma nəticələri "dilimin ucunda" hallarının kofein qəbul edən qrupda daha çox müşahidə edildiyini ortaya qoydu. Nəticələr, adenozin reseptorlarının kofein ilə blok edilməsinin fonoloji xatırlama sistemindəki qısa müddətli dəyişkənlik təsirini artırdığı fərziyyəsini dəstəkləyir.

Xatırlanmağa çalışılan və yada düşmədiyinə görə hirslənməyimizə səbəb olan söz üzərində daha çox düşündükcə, ondan daha da uzaqlaşırıq. Lakin "google" sayəsində bu sözü asanlıqla tapa bilərik. Kanadadakı McMaster Universitetinin əməkdaşı Dr. Karin Humphreysin etdiyi bir araşdırma isə bu sözü gələcəkdə yenidən unudacağınızı irəli sürür.

Universitet tələbələri ilə aparılan təcrübədə, iştirakçılara "dilimin ucunda" vəziyyətlərini tətikləyən bir neçə söz təqdim edildi və onlardan bu sözləri söyləmələri istənildi. Məsələn, "Mağaraları kəşf etmə idmanının adı nədir?" (İngilis dilində bu idmana verilən ad "spelunking"dir)

Əgər söz iştirakçını çaşdıraraq "dilimin ucunda" vəziyyətinə salsa, onlara düşünmələri üçün bir az vaxt verildi. İştirakçı sözü yanə də xatırlamazsa, araşdırmaçılar sözü söyləyirdilər. Təcrübə eyni iştirakçılar, eyni tərif və eyni sözlərlə müxtəlif müddətlərdə təkrarlandı və iştirakçıların növbəti dəfə sözü xatırlayıb xatırlamamaq vəziyyətləri arasında bir dəyişiklik meydana gəlib gəlmədiyi müşahidə edildi. Lakin maraqlı bir şəkildə, 7 gün və ya 5 dəqiqə sonra da edilsə, nəticənin dəyişmədiyi görüldü. Bir çox insan eyni sözlərdə təkrar-təkrar "dilimin ucunda" anlarını yaşadı.

Araşdırmaçılar, əldə etdikləri nəticələrin edilən səhvlərin bu səhvləri gücləndirmə meylində olduğu və təkrar ortaya çıxmasına səbəb olduğu düşüncəsini dəstəklədiyini qeyd edir. Yəni, adını unutduğunuz bir aktyorun və ya aktrisanın adını xatırlamaq üçün IMDb-yə (Internet Movie Database) müraciət etdiyinizdə əslində unutqanlığınınızı daha da dərinləşdirərək səhvinizi gücləndirirsiniz.

"Dilimin Ucunda" Hallarının Qarşısını Necə Almaq Olar?

Yeni aparılan araşdırmalar bu vəziyyətlərə maneə törətməyə dair bəzi potensial yollar təqdim edir. Məsələn Humphreys'in təcrübəsində, iştirakçılar sözü xatırlamaqda çətinlik çəkdikləri zaman onlara birbaşa cavabı söyləmək əvəzinə xatırlamalarına köməkçi olmanın növbəti dəfə sözün unudulmasına maneə törədə bildiyi nəticəsi əldə edildi. Yəni sözün ilk bir neçə hərfini söyləmək kimi fonoloji ipucu verildikdə iştirakçılar sözü tapa bilsələr növbəti dəfə bu sözü xatırlamaları daha mümkün hala gəlir.

Çünki, təməl səviyyədə beynimiz şəbəkə quruluşundadır və hər əməliyyat üçün yeni şəbəkələr qurulur. Sözün xatırlanması üçün də sadə mənada şəbəkələr qurulmalıdır. Bu vəziyyəti belə izah edə bilərik: məsələn, son nöqtəsi C olan A-B-C şəklində bir yol layihəmiz var. C nöqtəsinə çatmaq üçün A, B və C nöqtələri arasında yol çəkməyimiz lazımdır. Sözü birbaşa demək, C nöqtəsinə sıçramalı çatmağı təmin edir. Ancaq xatırlamağa köməkçi olmaq isə A-dan B-yə və nəhayət B-dən C-yə bir yol qurulmasına səbəb olur. Beləliklə də A-B-C yolu tamamlanır. Sıçramalı xatırlatmalar, əlaqənin pozulmasına səbəb olacağı üçün gələcəkdə xatırlamağı çətinləşdirəcək, ancaq xatırlatmağa köməkçi olmaq isə əskik əlaqələrin qurulmasını və yol layihəsinin tamamlanmasını təmin edərək xatırlamağı növbəti dəfə üçün daha asan hala gətirəcək.

Bu səbəbdən, dilinizin ucundakı sözü tapmaqda çətinlik çəksəniz, ətrafınızdakı insanlardan sizə bu əlaqələrin qurulması nöqtəsində köməkçi olmasını istəyin. Nə deməyə çalışdığınızı açıqlayın və onlardan ipucu istəyin.

daha ətraflı...

Təkamül Nəzəriyyəsinə Dair Miflər-2: "Təkamül Təsadüfidir"

Təsadüf

Təsadüf, bir-biri ilə əlaqəsiz, aralarında bir bağ olmayan və ya təyin oluna bilməyən hadisələrin eyni zamanda ortaya çıxması, baş verməsi deməkdir. Ancaq fərq edə biləcəyiniz başqa bir əhəmiyyətli nöqtə, təsadüf sözünün əslində elmi terminologiyada mövcud olmamasıdır. Təsadüf, "xalq dili" deyə təyin edə biləcəyimiz, sistematikləşdirilməmiş dilin bir məhsuludur. Elmdə bir qarşılığı yoxdur. Bu o demək deyil ki elmi mövzularda təsadüflərə rast gəlmirik. Məsələn bir təcrübə borusunu lazım olan masaya deyil, digər masaya qoyduğunuzda gözlədiyiniz nəticəni ala bilərsiniz. Masanın əslində təcrübədə baş verənlərlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Ancaq təsadüfən, təcrübə o masada deyil bu masada olarkən baş vermişdir. Bu, elmi araşdırmada ola biləcək bir təsadüfdür. 

Yəni bir hadisəni "təsadüf" olaraq təyin etmək, o hadisənin səbəb-nəticə əlaqələri içərisində reallaşmadığı mənasını vermir. Bir hadisənin təsadüfən meydana gəlməsi, onun həqiqətini azaldan bir vəziyyət deyil. Kainatda bir-birinə bağlı olmayan, ancaq fərqli yollardan irəliləyən səbəb-nəticə xətlərinin uyğun gəlməsindən ötəri bir yerdə reallaşa bilən təsadüfü hadisələr vardır. Hər vaxt olmuşdur, hər vaxt olacaqdır. Təsadüflük, mövzunun elmiliyinə və ya həqiqətinə kölgə salan bir vəziyyət deyil. Ancaq bir hadisənin "təsadüfən" reallaşdığını söyləmək, o hadisənin necə və hansı səbəbdən meydana gəldiyi ilə əlaqədar çox məlumat vermir. Məhz bu səbəblə elmdə "təsadüflər" çox da xoşagələn məvhumlar deyil.

Elmdə təsadüfləri təyin etmək üçün daha obyektiv, daha "məlumat dəyəri yüksək" təriflərə ehtiyacımız vardır. Burada riyaziyyat və ümumiyyətlə statistika köməyimizə çatır. Bu nöqtədə qarşımıza ehtimal anlayışı çıxır. Riyaziyyat elminin maraq sahələrindən biri olan ehtimal, əsasən bir hadisənin baş verməsiylə əlaqədar məlumatların, mövzuyla əlaqəli bütün məlumatlara olan nisbəti olaraq təyin oluna bilər. Yəni bir hadisənin reallaşma ehtimalı, o hadisəni təyin edən şərtlərin, o hadisə ilə əlaqədar bütün digər hadisələrin və şərtlərin riyazi cəmlərinin nisbətinə bərabərdir. Bu hadisə və şərtlərin cəminə universal çoxluq deyilir. Bu izahdan da anlaya biləcəyiniz kimi bir hadisə ilə əlaqədar sonsuz sayda ehtimal təyin oluna bilər.

Təkamül Təsadüfidir?

Həm bəli, həm də xeyr. Təbii seçmə orqanizmləri müəyyən istiqamətlərdə təkamülləşməyə məcbur edən, nəyin yararlı nəyin yararsız olduğunu süzgəcdən keçirən ciddi bir sınaq prosesidir. Ancaq, bu prosesdə təsadüf də müəyyən rola sahibdir.

"New Scientist" jurnalının 1982-ci il 21 Yanvar buraxılışının 140-cı səhifəsində astronom Chandra Wickramasinghenin 1981-ci ildə Arkanzasdakı bir məhkəmədə söylədiklərinə yer verilir. Wickramasinghe belə deyir:

"Həyatın təsadüf nəticəsində meydana çıxması, dəmir yığını üzərindən keçən bir fırtınanın Boeing-747 meydana gətirməsi qədər ağlasığmaz bir ehtimaldır."

Wickramasinghenin həmkarı Fred Hoyle isə sonralar bu məşhur iddianın qasırğa versiyasını qurmuşdu. Bu da bizə göstərir ki, hətta çox ağıllı insanlar belə təkamülü tamamilə səhv anlaya bilər.

Lakin, milyonlarla dəmir yığınıyla başlayıb, hər bir qasırğadan sonra yerdə qalanlara dair ciddi seçmə apararaq uçuşa ən uyğun olanları ayırmaq, bunların milyonlarla kopiyasının yaradılması, milyonlarla yeni qasırğaların meydana gəlməsi, ətraflı silsilə sınaqlar və sairə, ta ki bir növ maşın meydana gətirənə qədər -Boeing747 olmasa da- heç olmasa bir neçə metr uça bilmə qabiliyyətinə sahib bir maşın yaratmaq kimi bir analogiya aparılması daha münasib olardı.

Təkamüldə də nəzərdə tutulmayan və gözlənilməz şəkildə reallaşan, bir-biriylə birbaşa əlaqəsi olmayan hadisələr var. Çünki təsadüflər (və ya ehtimal analizləri) təbiətin bir gerçəyidir. Ancaq təkamüldə "Bu hadisə təsadüfən oldu" deyərkən demək istədiyimiz, kor təsadüflə nə isə yaranması deyil. Nəzərdə tutulan, reallaşan o hadisənin hər hansı bir xüsusi mənaya sahib olmadığıdır. Məsələn dəniz heyvanlarının quru heyvanlarına təkamülləşmiş olmasını bir "təsadüf" olaraq görə bilərsiniz. Onlar quruya adaptasiya olmaq məcburiyyətində idilər? Xeyr. Sadəcə, yox da ola bilərdilər... Ya da tamamilə başqa bir xüsusiyyət təkamülləşər və sularda müdhiş müvəffəqiyyətə çata bilərdilər. Ancaq quruda yaşayacaq şəkildə təkamülləşdilər. Belə bir istiqamətə getmələrinin arxasında duran elmi səbəblər addım-addım izlənilə bilər. Ancaq nəticədə olan, təsadüfdür. Canlıların sudan quruya çıxmasının xüsusi ya da planlanmış bir səbəbi yoxdur. Ancaq bu vəziyyət, suda yaşayan canlıların quruda yaşayan canlılara təkamülləşdiyi gerçəyini dəyişdirməməkdə və ya bu məlumatın etibarlılığını azaltmamaqdadır.

Təkamül Mexanizmləri

İndi isə təkamülün əsas mexanizmlərindən olan Təbii Seçmə və Mutasiyalara nəzər salaq. Təbii Seçmə canlılarda digər mexanizmlər və təbii proseslər səbəbiylə meydana gələn variasiyaların təbii şərtlər altında canlının mühitə ən uyğun (adaptasiya) olanlarının seçilməsi və çoxalması, beləcə özlərindəki bu variasiyalara səbəb olan "güclü" (adaptasiya olmağı təmin edən) genləri balalarına ötürə bilməsi olaraq təyin oluna bilər. Təbii Seçmədə, heç bir təsadüfilik amili yoxdur. Variasiyalara Təbii Seçmə səbəb olmur (buna az sonra toxunacağıq), Təbii Seçmə, yalnız bu canlıların təbiətdə şəxsi bacarıqlarından və genetik xüsusiyyətlərindən ötəri seçilmələri və ya ələnilmələri deməkdir. Təbiət şərtlərinin özü təsadüfidir. 3645-ci ilin Yanvar ayının 24-də havanın temperaturunu, rütubəti, bitkilərin yayılmasını və digərlərini bilməyimiz qeyri-mümkündür. Ancaq müəyyən bir istilik aralığında olmasını təxmini olaraq hesablaya bilər və nəzərdə tuta bilərik (bir hadisənin təsadüfü olmasının, onun elmi olaraq analiz edilə bilməyəcəyi mənasını vermədiyini xatırlayın). Ancaq təkamül bu vəziyyəti özündən kənarda saxlayır və var olan şərtləri "keçici normalar" olaraq görür. O anda mühit necədirsə, ona ən uyğun olanlar seçilir, digərləri ələnir. Burada bir təsadüfilik amilindən bəhs edilə bilməz. Təkamülü "tam təsadüfilik"dən çıxaran ən əhəmiyyətli səbəb, seçmənin təsadüfi olmamasıdır.

Təbii seçmə yolu ilə təkamül iki pilləli bir prosesdir və yalnız ilk pillə təsadüfidir: mutasiyalar təsadüfən meydana çıxan hadisələrdir, lakin həyatda qala bilmələri təsadüfə bağlı deyil. Təbii seçmə, üstünlüklər qazandıran bəzi mutasiyaları qoruyur və fiziki dünya nəyin yararlı nəyin yararsız olduğuna dair çox sərt məhdudiyyətlər qoyur. Nəticədə orqanizmlər müəyyən istiqamətlərdə təkamülləşirlər.

Mutasiyalar təkamülün ən təsadüfi mexanizmlərindən biridir. Lakin, təsadüfü olması "müşahidə edilə bilməz" olduğu mənasını verməməkdədir. Mutasiya, ümumiyyətlə müxtəlif amillərin təsirindən genetik materialın təsadüfi dəyişməsi deməkdir. Ancaq mutasiyaların təsadüfi olmasından daha təbii bir şey ola bilməz. Bu anda kreslonuzda ya da yatağınızda bu yazını oxuyarkən bədəninizə bir çox fərqli baxımdan radioaktiv şüalar daxil olmaqdadır. Bir neçə dərəcə sağa ya da sola dönməniz, bədəninizin hansı hüceyrələrinin bu şüalardan necə təsirləndiyini dəyişdirə bilməkdədir. Bu şüalar, hüceyrələrinizdəki DNT-yə təsir edərək mutasiyalara səbəb olur. Belə deyil başqa şəkildə oturmağınız, bu deyil digər hüceyrənizin və nükleotidinizin mutasiyaya uğramasına səbəb ola bilər. Mutasiyaların təsadüfiliyi belədir və bu, son dərəcə normaldır. Ancaq unutmayın ki, mutasiyalar təkamülün əsas səbəbi deyil. Mutasiyalar, təkamülün xammalını yaradan ana mənbədir. Yəni təsadüfi dəyişmələr, təsadüfi müxtəlifliyə gətirir. Bu müxtəliflik içərisindən, o ankı təbiət şərtlərinə bağlı olaraq bəziləri seçilir, digərləri ələnir. Və bunun nəticəsində təkamül reallaşır. Yəni müxtəlifliyin təsadüfi meydana gəlmiş olması, təkamülün təsadüfi olduğunu göstərmir. Çünki təsadüfiliyi olmayan seçmə mexanizmləri olmadan, təsadüfi yaradılan müxtəlifliyin heç bir mənası yoxdur.

Mənbələr: 
1. www.newscientist.com/article/dn13698-evolution-myths-evolution-is-random/
2. www.evrimagaci.org/makale/13

daha ətraflı...

Təkamül Nəzəriyyəsinə Dair Miflər-3: "Təkamül Yalnız Bir Nəzəriyyədir!"

Təkamül əleyhdarlarının Təkamül Nəzəriyyəsinə qarşı istifadə etdikləri ən məşhur iddialardan biri də "Təkamül Nəzəriyyəsi yalnız bir nəzəriyyədir" cümləsidir. Və əslinə baxsanız cümlənin özü texniki olaraq doğrudur. Bəli, təkamül nəzəriyyəsi, təbii ki bir nəzəriyyədir. Bunu kim inkar edə bilər ki? Ancaq əminik ki, səbr göstərib yazımızı sona qədər oxuyacaq insanların içərisindən, "xeyr, təkamül nəzəriyyəsi bir nəzəriyyə deyil" deyənlər də çıxacaq. Heç olmasa Təkamül Nəzəriyyəsinə dair bir mifi dağıtmağa çalışarkən, bir başqa elmi terminə dair yanılmanı da ortadan qaldırmış olacağıq.

Nəzəriyyə Nədir?

Əvvəlcə bu cümləni quran insanlar, əsasən elmdə istifadə edilən bu anlayışın mənasının, bu anlayışı gündəlik həyatda özlərinin istifadə etdiklərindən fərqsiz olduğunu düşünür. Səhvin başladığı yer məhz bu nöqtədir.

Lakin unutmamaq lazımdır ki, gündəlik həyatda istifadə edilən "Nəzəriyyə" sözünün tərifi, elmi tərifdən fərqlidir.
Məşhur istifadədə, nəzəriyyə sözü ümumiyyətlə "təxmin", "düşüncə" və ya "şəxsi fikir" mənasında istifadə edilir. Ancaq, elmi anlayışlarda vəziyyət belə deyil.

Elmi ədəbiyyatda: Nəzəriyyə, mövcud şərtlərin bəzi xüsusiyyətlərinin elmi izahıdır və elmi nəzəriyyələr üçün əsasən üç şərt vardır:

1. Dəlillərlə dəstəklənir.
2. Test edilə və səhv çıxarıla bilir.
3. Yeni ehtimallar meydana gətirmək üçün istifadə edilə bilir. 

Nəzəriyyələr Elmi Dəlillərlə Dəstəklənir

İlk şərtin də göstərdiyi kimi elmdəki "nəzəriyyə" sözü, "təxmin", "güman" və ya buna bənzər bir mənanı verməməkdədir. Halbuki, elmdə istifadə edilən nəzəriyyə anlayışı dəlillərlə güclü şəkildə dəstəklənən elmi şərhlərə verilən addır. Bir elm adamı, hər hansı obyektin və ya hadisənin səbəblərini açıqlamaq istədikdə, əvvəl müşahidə edir, müşahidələrinə və məlumatlara söykənən bir təxmin formalaşdırır. Və bu təxmin hipotez (fərziyyə) adlanır. Qurulan hipotez sonradan təcrübələr və müşahidələrlə test edilə, kifayət qədər dəlillə dəstəklənə və mövzu edildiyi testləri təkrar-təkrar keçə bilsə, nəzəriyyəyə çevrilir. Təkamül Nəzəriyyəsi, bu standartları uğurla keçərək heç bir testdə müvəffəqiyyətsiz olmamışdır və nəzəriyyəni dəstəkləyən dəlillər davamlı olaraq artmaqdadır.

Test Edilə və Səhv Çıxarıla Bilər

Gələk ikinci şərtimizə: Elmi nəzəriyyə test edilə və səhv çıxarıla bilər olmalıdır. Bəli, səhv çıxarıla bilər olmalıdır. Elmin təbiətində səhv çıxarılmaq vardır və elmi qiymətli edən həqiqətlərdən biri də budur. Ancaq elmi çürüdəcək olan da elmin özüdür. Əgər hipotezin səhv olduğunu göstərə biləcək bir elmi test və ya məlumat varsa o hipotez elmi ədəbiyyatda "nəzəriyyə" adını ala bilməz. Təkamül bu şərtlərə cavab verərək nəzəriyyə adını almışdır. Məsələn, hər bir yeni fosil və ya növ kəşfi təkamülün bir testidir. Yeni kəşf edilən bir növ, bütün canlıları təsnif etmək üçün istifadə edilən "təkamül ağacı" qəlibinə uyğun gəlmirsə və ya qaya təbəqələrində olan bir fosil bu "ağac"da olan digər nümunələrdən ciddi şəkildə fərqlidirsə, Təkamül Nəzəriyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər.

Nəzəriyyələr Yeni Ehtimallar Meydana Gətirmək Üçün İstifadə Edilə Bilər

Son şərt: Elmi nəzəriyyə, gələcəkdə edəcəyimiz yeni kəşflərə dair bir təxmin meydana gətirmədə istifadə edilə bilər. Bir çox həqiqəti açıqlayan hipotez yenidən təkmilləşdirilə bilər. Yəni, bu hipotezin əsas qanunlarını götürüb yeni bir dəlilin və ya hələ bilinməyən bir fenomenin varlığını ortaya çıxarmaq üçün istifadə edə bilərik. Əgər belə təxminlər edilə bilmirsə, yaxud edilə bilir ancaq səhv olduğu göstərilə bilirsə, demək ki, fərziyyəmiz, nəzəriyyə şərtlərini ödəmir və rədd edilməlidir. Təkamül, inanılmaz bir təxmin bacarığına sahibdir (təkamülün gələcəkdə necə olacağına dair bir təxmin inkişaf etdirmək olaraq başa düşülməsin, çünki bu vəziyyət hələ təxmin edilə bilməyən bir çox faktora söykənir, lakin yeni kəşflərin həyat ağacına necə yerləşəcəyinə dair ehtimallar olaraq baxıla bilər). Məsələn, bir fosil ardıcıllığına aid parçanı əlimizdə saxlayırıqsa, qaya araşdırmalarında bu fosillərin digər parçalarının da tapılacağına dair etibarlı bir təxmin inkişaf etdirə bilərik. 1997-ci ilin Yanvar ayında Talk Origins'də müasir qarışqaların əcdadlarının harada tapıla biləcəyinə dair təxmin buna kiçik bir nümunə ola bilər. 

Nəzəriyyə və Qanun

"Nəzəriyyə daha çox elm adamıı tərəfindən qəbul edilsə qanun olar"

"Nəzəriyyə sübut edilsə, qanun olar."

Hər iki cümlə də tamamilə səhvdir! Elmi nəzəriyyə və elmi qanun anlayışları bir-birlərindən fərqli anlayışlardır. Elmi qanunlar təbiətin bəzi xüsusiyyətlərinin tərifidir, yəni təsvirlərdir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, nəzəriyyələr isə təbiətin bəzi xüsusiyyətlərinin şərhləridir. Yəni, qanunlar təsvir (description), nəzəriyyələr isə şərhdir (explanation). Qanunlar bəzi xüsusiyyətləri təsvir edərkən, bu xüsusiyyətlərin şərhini isə nəzəriyyələr edir. Məsələn, Nyutonun Cazibə Qanunu belədir: iki cisim arasındakı cazibə qüvvəsi, bu cisimlərin kütlələrinin hasiliylə düz, aralarındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Yəni qanun, vəziyyətin nə olduğunu təsvir edir, lakin cazibənin necə yarandığını və işlədiyini izah etmir. Halbuki, cazibə nəzəriyyəsi -məsələn, Eynşteynin Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi- bu vəziyyətin nə üçün meydana gəldiyini açıqlayır. Astronomiyadakı Hubble Qanunu belə deyir: astronomik obyektlərdən gələn -müşahidə edilən- qırmızıya sürüşən işıq, bu obyektlərdən Yerə qədər olan məsafə ilə mütənasibdir. Böyük Partlama Nəzəriyyəsi isə kainatın genişlənməkdə olduğunu söyləyərək bu hadisəni açıqlayır. Mendelin İrsiyyət Qanunları xüsusiyyətlərin ana və atadan balalara necə keçdiyinin müəyyən elementlərini təsvir edərkən, molekulyar-genetik nəzəriyyələr bu hadisələri, xromosom, gen və DNT strukturlarına söykənərək izah edir. Yəni, nəzəriyyələr daha çox dəlillə dəstəkləndikdə qanun halına gəlməzlər. Əksinə, nəzəriyyələr çatıla bilən "ən yüksək" nöqtədir və elmin hər sahəsində nəzəriyyələrə çatma məqsədi vardır. Əgər elm, yalnız qanunların kəşf edilməsi ilə kifayətlənsə idi, təbii fenomenlər şərh edilmədən sıralanıb qalardı.

Digər tərəfdən, ümumiyyətlə elm adamları tərəfindən qeyd edilməmiş olsa da, yaşayan orqanizmlərin zamanla dəyişdiyini ifadə etmək üçün "Təkamül Qanunu" anlayışından istifadə etmək olar. Bu dəyişmə, həm tapılmış fosillərdə həm də indiki vaxtda nəsildən nəsilə müşahidə edilə bilər. Təkamül Nəzəriyyəsi bu ümumi təsvirin yanında, canlı orqanizmlərin təsadüfi mutasiyalar və təbii seçmədən qaynaqlanan fərqli çoxalma müvəffəqiyyətlərini təcrübədən keçirərək müəyyən detalları açıqlayır. Və hətta, təkamülü dəstəkləyən dəlillər o qədər güclüdür ki, bioloqlar onu şübhə doğurmayan açıq bir həqiqət olaraq adlandırır. Beləcə, təkamül həm nəzəriyyə həm də bir həqiqət olaraq ifadə edilir.

Tətbiq oluna bilən hər testi uğurla keçmiş, güclü dəlillərlə dəstəklənmiş, çox sayda təsdiqlənmiş ehtimallarda istifadə edilmiş, həyatın bəzi xüsusiyyətlərinin məntiqli şərhi: Bu təkamülün vəziyyətinə dair tutarlı bir təsvirdir. Son olaraq, təkamülü aşağılamaq üçün istifadə edilən "yalnız bir nəzəriyyə" ifadəsi təkamülə qarşı deyil, əslində təkamülü daha da möhkəmləndirən güclü arqumentdir. Yalnız çox güclü elmi fikirlər bu ünvanı əldə edirlər.

daha ətraflı...

Təkamül Nəzəriyyəsinə Dair Miflər-1: "Mutasiyalar Yalnız Zərər Verir"

Yəqin ki, "Bütün mutasiyalar zərərlidir və ümumiyyətlə, canlılar üçün ölümcüldür.", "Elm adamları tədqiq edilmiş bütün mutasiyaların heç birinin canlının həyat prosesinə müsbət təsir etmədiyi nəticəsinə gəlmişdir." kimi fikirlərlə tez-tez qarşılaşırsınız. Bu yazıda (və gələcəkdə hazırlamağı düşündüyümüz silsilə yazılarda) mövzuya qısa ekskursiya edib belə iddiaların əsassız olduğunu göstərməyə çalışacağıq. 

Bioloqlar mutasiyaların yeni xüsusiyyətlərin və hətta yeni növlərin meydana çıxmasına necə səbəb olduğuna dair minlərlə nümunə təqdim edirlər. Bu iddia göstərilən elmi dəlillərin qarşısında əsassız olmaqla yanaşı məntiqi baxımdan da qeyri-mümkündür.

Bir çox insan yeniyetmə dövründən etibarən süd həzm etmək qabiliyyətini itirir. Ancaq, bir neçə min il əvvəl sığırların əhliləşdirilməsindən sonra, Avropa və Afrikadakı müxtəlif insan qrupları südü yetkinlikdə də həzm etməyə davam etmələrinə səbəb olan mutasiyalara məruz qalmışlar. Genetik araşdırmalar bu mutasiyalar arasında çox güclü seçmə baş verdiyini, beləliklə də onların tamamilə faydalı hala gəldiklərini ortaya qoyur.

Bioloqlar bu vəziyyəti xüsusiyyət qazanılması olaraq görürlər. Yəni, mühitdəki bir dəyişmə (inək südünün ərzaq kimi yararlı olması), insanların bu dəyişiklikdən istifadə etməyinə (yetkin dövrlərdə südü həzm edə bilmə qabiliyyəti qazanmağına) imkan verən genetik mutasiya şəklində əks olunur. Lakin yaradılışçılar, uşaqlıqdan sonra süd həzm edən fermentin istehsalını dayandırmaq qabiliyyətinin itirilməsini anormallıq kimi qəbul edir.

Qazanılan xüsusiyyətin müsbət və ya mənfi olduğunu təyin etməyə çalışmaqla vəziyyəti daha da qəlizləşdirmək yerinə, gəlin son illərdə bioloqlar tərəfindən ortaya çıxarılan digər kəşflərə nəzər salaq. Məsələn, assidilərin (sürfəsixordalılar yarımtipinə aid dəniz canlısı sinfi) genomunda görülən kiçik bir dəyişmə canlının birkameralı ürəyini, ikikameralı işlək ürəyə çevirə bilir. Şübhəsiz ki, bu yararlı bir xüsusiyyət olaraq sayılar, deyilmi? 

Bəzi meymunlar TRIM5 adlı zülalda mutasiyaya sahibdirlər, hansı ki, funksiyasını itirmiş başqa bir zülal parçasının bu zülala yapışmasına səbəb olur. Nəticədə, hüceyrələri İİV (HIV) kimi retroviruslara yoluxmaqdan qoruyan TRIM5-CypA adlı hibrid zülal ortaya çıxır. Bir mutasiya tamamilə yeni, həyati əhəmiyyətli funksiyaya sahib bir zülalın meydana çıxmasına səbəb olur. Yeni zülal, yeni vəzifə, yeni xüsusiyyət yaranır.

Baş vermə ehtimalı son dərəcə aşağı bir hadisə olmasına baxmayaraq, TRIM5-CypA zülalı iki ayrı meymun qrupunu təkamülləşdirdi. Ümumiyyətlə, yeni bir genin təkamülü bir mutasiyadan daha əhəmiyyətlidir, ancaq bu vəziyyət bir mutasiya nəticəsində ortaya çıxa bilən dəyişmənin gözəl bir nümunəsidir. Yeni genin təkamülləşməsinin ən əsas yolu mövcud bir genin kopiyalanmasıdır. İki və ya daha çox kopiya ortaya çıxdıqda, hər kopiya fərqli istiqamətlərdən təkamülləşə bilər.

Genlərin ya da bütün genomun kopiyalanmasına hər yerdə rast gəlinir. Məsələn, müasir pivə mayası əcdadının bütün genomu kopiyalanmasaydı, bu gün pivə və şərab olmayacaqdı. Aydın olur ki, hər birimizdə bəzi genlərin əlavə kopiyaları var və bu "kopiya sayı müxtəlifliyi fenomeni" adlanır.

Daha mürəkkəb bədən quruluşunun təkamülü, embrional inkişafda mühüm rola sahib Hox genlərinin qismən təkrarlanan kopiyalayarının bir nəticəsi olaraq görülür. Bioloqlar, ardıcıl mutasiyaların meduza və anemonların əcdadlarındakı protoHox genlərinin daha kompleks məməlilərin 39 Hox geninə necə çevrilməsi üzərində araşdırma aparırlar.

Mutasiyalar yeni növlərin təkamülünə səbəb ola bilərmi? 

Bəli, ola bilər. Abalon molyusklarının müxtəlif növləri yumurta səthindəki "kilidə" yapışan spermatozoidlər üzərindəki "açar" zülalda meydana gələn bir mutasiyadan təkamülləşmişlər. Qeyri-mümkün kimi görünə bilər, lakin bəzi yumurtalar qeyri-adi spermalar tərəfindən nüfuz edilməyə (mayalanmağa) hazır olurlar. Eyni hadisə meyvə ağcaqanadlarında da görülür və digər bir çox canlıda da görülməsi mümkündür. Maya göbələklərində yeni növlərin yaranmasına səbəb olan mutasiyalar yalnız təsbit edilməklə qalmamış, hətta əksinə çevrilmişlər.

Misalların siyahısını artırmaq olar, ancaq hələlik bunlarla kifayətlənirik. Bir başqa iddia isə "mutasiyaların əksinə çevrilə bilməyəcəyi" şəklindədir. Bir çox mutasiya, sonrakı mutasiyalarla geri dönməyi bacarır -məsələn, DNT-nin tərkib hissələrindən olan azot əsası Adenin əvvəl Quaninə və sonra isə yenidən Adeninə çevrilə bilir. Əslində, tərs mutasiya və ya "geri dönmə" hadisəsinə çox rast gəlinir. Məntiqlə, əksinə mutasiya, xüsusiyyət itkisinə səbəb olan hər hansı bir mutasiya üçün faydalı olmalıdır. Dolayısıyla, mutasiyaların xüsusiyyətləri itirdiyi və yeni xüsusiyyətlər qazandırmadığı iddiası yalnız elmi faktlara deyil, eyni zamanda məntiqə də zidddir.

daha ətraflı...