February 9, 2018

Toksik metalları həzm edərək kiçik qızıl külçələr istehsal edən bakteriya: C. metallidurans



Mis və qızıl kimi ağır metallar, yüksək miqdarda qəbul edildikdə, bir çox canlı üçün zəhərlidir. Lakin bu vəziyyət, özünü zəhərləmədən ağır metallardan ibarət olan qarışıqdan qiymətli elementləri ayıra bilən C. metallidurans bakteriyası üçün keçərli deyil. Bu bakteriyaların ağır metalları qəbul etməsinin maraqlı bir yan təsiri var: kiçik qızıl külçələrin formalaşması. Martin Lüter Universiteti Halle-Vittenberq (MLU), Münhen Texniki Universiteti (TUM) və Avstraliyada yerləşən Adelaide Universitetindən olan bir qrup araşdırmaçı, bakteriya daxilində baş verən bu molekulyar proseslərin necə reallaşdığını kəşf etdi. Araşdırmanın nəticələri, Royal Society of Chemistry tərəfindən dərc edilən "Metallomics" jurnalında nümayiş olundu.


Çubuğa bənzəyən C. Metallidurans, əsasən tərkibində çox miqdarda ağır metal olan torpaqlarda tapılır. Qızıl bakteriyalara mis ilə eyni şəkildə daxil olur. Mis, C. metallidurans üçün həyati əhəmiyyət daşıyan bir elementdir, ancaq yüksək miqdarda qəbul edildikdə zəhərlidir. Mis və qızıl zərrəcikləri bakteriya ilə təmas etdikdə silsilə kimyəvi proseslər ortaya çıxır. Ümumiyyətlə, həzm edilməsi çətin olan bir formada rast gəlinən mis, sonradan bakteriya tərəfindən daha asan həzm edilə biləcək bir formaya çevrilir və beləlikə hüceyrənin daxilinə qədər çata bilir. Eyni hadisə, qızıl qarışıqlarında da baş verir.

Bakteriya daxilində çox miqdarda mis yığıldıqda, normal halda CupA fermenti tərəfindən bayıra çıxarılır. Ancaq qızıl qarışıqları da mövcud olduqda ferment tormozlanır, zəhərli mis və qızıl qarışıqları hüceyrənin daxilində qalır. Mis və qızılın kombinə edilməsi, əslində təkbaşına olduqlarından daha zəhərli bir vəziyyət meydana gətirir. Bu problemi həll etmək üçün, bakteriyalar CopA adlı başqa bir fermenti aktivləşdirir. Bu ferment isə, mis və qızıl qarışıqlarını əvvəlki daha çətin həzm edilən formalara çevrir. Həzmi çətinləşən mis və qızıl, bu yolla bayıra atılır. Beləliklə, bakteriyanın xaricinə həm mis həm də bir neçə nanometr ölçüdə qızıl külçələri çıxarılır.


Geoloji olaraq meydana gəlmiş qədim qızıl filizlərinin parçalannmasından sonra ortaya çıxan ikincili qızıl mədənlərinin formalaşmasında C. Metallidurans açar rolu oynayır. Aşınma səbəbi ilə meydana gəlmiş toksik qızıl parçacıqları, bu bakteriyalar tərəfindən zəhərsiz qızıl parçacıqlarına çevrilir.


Mənbə: bilimfili.com

daha ətraflı...

January 30, 2018

Ediakaranın gizli bağı və mürəkkəb həyatın mənşəyi


Əsrlər ərzində, Yer üzərindəki canlılar və onların mənşəyi, insanlıq üçün böyük maraq mövzusu oldu. Heyvanların böyük qisminin əcdadı 541 milyon il əvvələ qədər, yəni Kembri Partlayışından sonraya gedib çıxır. Kembri Partlayışı, dənizdə yaşayan bir çox canlının çox qısa müddət ərzində ortaya çıxması hadisəsinə verilən ad olub, xərçənglərin, meduzaların və stridiyaların (molyusklar tipinin ikitaylılar sinifindən ilbiz) əcdadlarının, okeanlardakı üstün canlılar olmasına gətirib çıxarmışdır. Bu hadisədən əvvəlki zamanlarda mövcud olan canlıların hal-hazırda mövcud olanlara heç bənzəmədiyini çox insan bilmir. 

1946-cı ildə Avstraliya hökuməti, Ediakara Təpələrindəki tərk edilmiş mədənləri araşdırmaq üçün bir geoloq təyin etdi. Reg Sprigg adlı bu alim, yamaclardan birinin, çox qədim olduğu görünən parçalanmış qum daşları ilə örtülü olduğunu kəşf etdi. Parçalar çox düz, sanki antik dəniz dibi səthinin hissələri kimi idi. 

Bu zaman ağlına, Adelaide yaxınlıqlarında gördüyü və buradakılara bənzəyən qum daşı parçalarında gözəl şəkildə qorunmuş fosillər gəldi. Paleontoloqlar qum daşı qayalarında hər hansı bir fosil tapmağın mümkünsüz olduğunu bildirsə də, Sprigg bu yamacdakı parçaları araşdırmaq istədi. Həqiqətən də daşlardan birində dairəvi naxış kəşf etdi və meduzaya bənzəyən bir varlığın fosilini tapdığından şübhələnməyə başladı. Elmi jurnalda nəşr olunan məqaləsində, ovuc böyüklüyündə olan bu fosili "Ediacaria" adlandırdı.

Lakin elm dünyasının səssizliyi, onu xəyal qırıqlığına uğratdı. Əvvəllər heç kim, Ediakara Təpələrindəki qədər qədim qayalarda, miniatür orqanizmlər istisna olmaqla həyat izlərinə rast gəlməmişdi. Spriggin kəşf etdiyi fosilin bir canlı deyil, qeyri-üzvi maddələrin kimyəvi reaksiya məhsullarında ibarət olduğu elan edildi. Alimlərin böyük hissəsi, Sprigg və onun "meduzası"na illər ərzində fikir vermədi. 
Ediakara orqanizmləri

11 il sonra, üç orta məktəb şagirdi İngiltərədəki Charnwood Meşəsi'ndə qayaya dırmanarkən, qayalardan birində qıjı şəklində bir iz müəyyən etdilər. Ediakara Təpələrindən fərqli olaraq, geologiya elmi Birləşmiş Krallıqda olduqca yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi. Hər kəs bilirdi ki, meşədəki bu qayalar, nəinki bitki fosilinə, ümumiyyətlə heç bir fosilə sahib ola bilməyəcək qədər yaşlı idi. Bunu, gənclərdən biri olan Roger Mason da bilirdi. Roger qəribə fosilin üzərinə kağız sürtərək onun şəklini kopiyaladı və bu nümunəni Trevor Ford adlı geoloqa göstərdi. Fordun nümayiş etdirdiyi tapıntı, elm dünyasında böyük marağa səbəb oldu. Lakin Spriggin "meduzası" ilə aralarındakı əlaqə, paleontoloq Martın Glaessner tərəfindən 1959-cu ildə fərq edilənə qədər daha 2 il keçdi. Glaessner ayrıca 1920-ci illərdə Namibiyada tapılmış olan və Charnwoodda tapılana bənzəyən 2 başqa fosili də gündəmə gətirdi. 

Bu sırada, Kembri Partlayışından sonrakı həyatın, planetimizin uzun tarixinin yalnız 10%-ni təşkil etdiyi bilinirdi. Ancaq o uzun dövrdən sonraya qalan heç bir makroskopik orqanizmə rast gəlinməmişdi. Amma Charnwood "qıjısı" vəziyyəti dəyişdi və Glaessner elan etdi: Kembri Partlayışından əvvəl mürəkkəb həyat vardı. Bu dövr, Reg Spriggin "meduzası"nı ilk kəşf etdiyi Avstraliya təpələrinə ithaf edilərək rəsmi olaraq "Ediakara Dövrü" adlandırıldı. 

Charnia

Roger Masonun kəşfini dərc etdirən geoloq Ford, qıjıyabənzər fosilə "Charnia" adı vermişdi. Ford, başlanğıcda onun bir yosun olduğunu düşünmüşdü. Amma Glaessner onun çoxhüceyrəli heyvan olduğunu dərhal anladı. Bu, növünün təyin olunan ilk nümunəsi olacaqdı. Charnianın fotosintezə maneə törədəcək qədər qaranlıq olan dərin dəniz mühitində yaşamış olduğu düşünüldü. 

Glaessner, Charnianı hal-hazırda mövcud olan bənzər bir heyvanla, quş lələyini xatırladan yumşaq bir mərcan növü olan dəniz qələmi ilə müqayisə etdi. Dəniz qələmləri, meduzalar və aktiniyalar ilə birlikdə "Cnidaria" qrupunu meydana gətirir. Bu qrupun, bütün heyvanlar arasındakı ən primitiv qruplardan biri olduğu ehtimal edilməkdədir və Prekembri'dən qalma qaya strukturlarında təbii olaraq belə primitiv dəniz canlılarının tapıla biləcəyi düşünülür. 

Sonradan aparılan araşdırmalar, həqiqi dəniz qələmlərinin planet tarixinin çox sonrakı bir zamanında meydana gəldiyini ortaya çıxarmışdır. Bu səbəbdən Charnia ilə dəniz qələmi yaxın qohum sayılmırlar. İnkişaf şəkilləri də bir-birinə bənzəmir. Yəni, bənzərlikləri fərqli təsadüflərin məhsuludur və bu vəziyyət "yaxın təkamül" olaraq bilinir. 

Fosillərin dənəcikli quruluşundan ötəri, bu növün həyat tərzi haqqında çox az məlumata sahibik. Bəzi fosillər dairəvi quruluşdadır. Sanki bədənləri dəniz dibinə sıxılmışdır. Lakin, qidalanmalarını təmin edəcək ağızları və ya həzm orqanları varmış kimi görünmür. Bəzi alimlər, Charnia və qohumlarının qidanı birbaşa sudan əmdiyini irəli sürsə də, bu nöqtədə kimsə qəti danışa bilməz. Tək bildiyimiz, bu qəribə həyat tərzinin, o dövrdə yaşamış olan müxtəlif orqanizmlər tərəfindən mənimsənilmiş məşhur taktika olduğudur. 

Pteridinium və Tribrachidium 

Bu həyat tərzinə sahib olan başqa diqqətəlayiq fosil də "Pteridinium"dur. Charniaya bənzər şəkildə, bu heyvan da görünüşcə quş lələyi şəklində olub, onu dəniz dibinə bağlayacaq bir lövbəri vardı. Charniadan fərqli tərəfi isə, bədən hissələrinin yerləşməsidir. İkitərəfli simmetriyaya sahib bir çox müasir heyvandan fərqli olaraq, Pteridinium öz "yarpaqlarını" üç ayrı istiqamətdə inkişaf etdirmişdir. 
Pteridinium (solda) və Tribrachidium (sağda)

Maraqlıdır ki, bu üçtərəfli simmetriya yalnız Pteridinium və yaxın qohumlarına xas deyil. Dəniz kirpisini xatırladan Trilobozoa adlı kiçik və yuvarlaq heyvan qrupu da bir şəkildə eyni simmetriyanı inkişaf etdirmişdir. Bu qrupun Tribrachidium adlı üzvü, bədən quruluşunda ciddi dəyişiklik edərək, bədəninin ortasından xaricə doğru spirallaşan üç ədəd qol bənzəri quruluş böyütmüşdür. 

Əhəmiyyətsiz bir xüsusiyyət kimi görünsə də, belə qeyri-adi böyümə modeli, bu heyvanların keçmişin qəribə yadigarları olduğunu düşündürür. Pteridinium, Tribrachidium və onların uzun müddət əvvəl ölən yaxın qohumları, necə yaşadıqlarını və bu an həyatda olan qohumlarının kim olduğunu anlamaq üçün bizə çox az dəlil saxlamışlar. 

Ediakara Bağı 

Xarici görünüşlərini kənara qoysaq, bu orqanizmlər başqa bir xüsusiyyət baxımından da xüsusi idi. Yumşaq bədənli canlılar Yer kürəsinin Kembri'dən bu günə qədər olan bütün dövrlərində iz buraxmadan ölmək ilə məşhurdur. Sərt strukturlarının olmaması, müxtəlif səbəblərdən (dalğalar, küləklər, ovçular və s.) onların bir çoxunun tamamilə dağılmasına səbəb olmuşdur. 

Bundan sonrakı geoloji dövrlərdə belə fosil qorunması yalnız yuxarıdakı şərtlər istisna olmaqla xüsusi dövrlərdə müəyyən yerlərdə baş verəcəkdi. Bununla belə, bu müəmmalı Ediakara canlıları, bütün planet səthində iz buraxmaq üçün təbii şərtlərin əməkdaşlıq etdiyi qəribə bir zamanda yaşamış kimi görünürlər. 

Bunun sirri, aydın olduğu qədəri ilə, bu canlıların tapıldığı səthdə yatır. Sürətli heyvanların olmaması, mikrobların okean dibinin səthini kolonizə etməsinə, sonra isə inkişaf etdikləri hər yerdə ifrazat təbəqəsinin yaranmağına imkan verdi. Belə yapışqan təbəqə, okean dibinin stabilləşməyini və heyvanlar üzərində öldükdə bir qəlib funksiyası yerinə yetirməyini təmin etdi. Bu dövr, okean dibinin yapışqan maddələrlə dolu olduğu Palçıq Dövrü idi. 

Bu cür ləng həyat, yırtıcıların da olmamağı ilə birlikdə bu dövr üçün bənzərsiz bir xüsusiyyətdir. Bəzi insanlar Yerin bu dinclik dövrünə, İncil'dəki Cənnət Bağına bənzətmə olaraq Ediakara Bağı adını verdilər. 

Yorgia və Dickinsonia 

Yorgia (solda) və Dickinsonia (sağda)
Həyat Ediakara Dövrü'nün sonlarına doğru addımlarını sürətləndirməyə başladı. Rusiyada mikrobla döşənmiş bir təbəqə, hərəkət qabiliyyəti olan bir canlı tərəfindən "otlanılmış" şəkildə tapıldı. Bunun səbəbkarı, Yorgia adlı disk formalı bir heyvan idi. 

25 sm ölçüyə çata bilən bu canlı, bir yemək qabından böyük deyildi. Ön tərəfdə baş şəkilli bir struktur ilə birlikdə, mərkəzi xətdən yayılan qabırğayabənzər strukturlara sahib idi. Qidalanma üsulu tam olaraq bilinməsə də, böyük ehtimalla Yorgianın qohumu olan Dickinsoniaya aid həzm sistemini xatırladan bəzi daxili orqan nümunələri tapılmışdır. 

Kimberella 

Eyni bölgədə, otlama fəaliyyətinin sübutları ilə fərqli bir heyvan da aşkar edilmişdir. Kimberella molyuska bənzəyir və adətən müasir molyusk və ilbizlərin qidalanma izlərinə bənzəyən işarələrin yanında tapılmışdır. Bəsit görünüşə baxmayaraq, Kimberella yanında yaşayan digər orqanizmlərdən olduqca fərqli idi. Bu da, təxminən 555 milyon il əvvəl, yəni Kembri'yə 14 milyon il qalmış, həyatın müxtəlif forma və yaşam tərzlərinə təkamülləşməyə başladığını göstərir. 

İronik olaraq, bu dinc dövrə son qoyan da təkamül oldu. 541 milyon il əvvəl daha sürətli canlıların meydana çıxması ortalığı qarışdırdı və Ediakara canlıları bu rəqabətə davam gətirə bilmədi. Hərəkətin inkişafı, yırtıcılara daha böyük və daha qidalı orqanizmləri ovlamaq imkanı yaratdı. Canlıların bəziləri torpaqda gizlənərkən, digərləri də həyatlarını xilas etmək üçün qabıqlar inkişaf etdirdi. Bu, müasir heyvanların bilinən ən qədim qohumlarının formalaşdığı Kembri Partlayışının şəfəqi idi. 

Sonrakı bir neçə milyon il ərzində Ediakara Bağı gözdən itdi və onların yerini Kembri'nin bacarıqlı soxulcanları aldı. Beləliklə, planetimiz ilk kütləvi yoxolmaya şahidlik etdi. Bu, Yerdəki ilk kütləvi yoxolmaya, təbii fəlakətlərin deyil canlıların səbəb olduğunu göstərir. 

Bu anda, Ediakara və Kembri canlıları arasındakı əlaqə hələ də tapılmamışdır. Ediakaranın ikonik canlılarının, heç bir canlı nəvələri olmadan tükənmiş olması da mümkündür. Yalnız bunu dəqiq bilirik ki, başqalarının itirilməyi hesabına olsa belə, canlılar planetlərini öz xeyirlərinə dəyişmə gücünə sahibdirlər. 


Mənbə: eartharchives.org

daha ətraflı...

January 19, 2018

Bu gen mutasiyalarından neçəsinə sahibsiniz?


İnsanlar müxtəlifdir və bu müxtəliflik nəticəsində bir çox gen mutasiyası meydana çıxır. Çoxları "mutasiya" termini eşitdikdə avtomatik olaraq xərçəng kimi qorxulu xəstəlikləri düşünsə də, həqiqətən faydalı olan və ya ən azı zərərli olmayan kifayət qədər ortaq insan mutasiyası nümunələri vardır. Burada özünüzdə və ya tanıdığınız insanlarda rast gələ biləcəyiniz bir neçə ortaq mutasiya göstərilib.

Mavi gözlər

Dünya əhalisinin təxminən 8%-nin mavi gözlü olmağına baxmayaraq, onu meydana gətirən mutasiya növümüzün tarixində son dərəcə yenidir. Alimlər, hər bir insan qəhvəyi gözlərə sahib olarkən mavi rəngə səbəb olan mutasiyanın yerini müəyyən etməyə nail olmuşdular. OCA2 adlı gendə baş verən mutasiya, qüzehli qişada yaranan piqment miqdarında dəyişikliyə səbəb olur və beləliklə qəhvəyi rəngin fərqli çalarları ortaya çıxır. HERC2 adlı qonşu gendə baş verən mutasiya isə OCA2-ni bağlayan açar funksiyası daşıyır və mavi gözlə nəticələnir. 

Təəccüblüdür ki, tədqiqatçılar bu gen variantını böyük ehtimalla ilk dəfə meydana çıxdığı dövrə, təxminən 6-10 min il əvvələ qədər izləyə bildilər. 7 min yaşlı bir İspan skeletinin mutasiyaya məruz qalan ən yaşlı insana aid olduğunu düşünsək, mavi gözlü ilk insanın Avropada yaşadığını deyə bilərik.


Laktoza tolerantlığı

Bu, insan təkamülünün bariz nümunələrindən biridir. Qərbdəki bir çox insan süd içmək qabiliyyətini əldə etsə də, belə insanların sayı hələ də azdır. İnsanların böyük əksəriyyəti yetkinlik yaşına çatdıqda başqa məməlilər kimi süd həzm etmək qabiliyyətini itirir və beləliklə süd içməyi dayandırır.

Lakin təxminən 10 min il əvvəl Avropalılar inək kimi heyvanları əhliləşdirməyə başladıqda, MCM6 genində baş verən bir mutasiya, laktaza fermentinin sintezinin saxlanmasına səbəb olaraq bəzi insanların süd içməyinə imkan verdi. Maraqlıdır ki, Avropalılar bu baxımdan tək deyil. Hindistanda olduğu kimi, təsərrüfatla məşğul olan başqa icmalarda da ayrı-ayrılıqda süd həzm etmək qabiliyyəti təkamülləşdi.


Kürən saç

Mavi göz və laktoza tolerantlığı ilə birlikdə, insanların sahib olduğu ən məşhur genetik mutasiyalardan biridir. Kürən saç əslində olduqca nadirdir. Çünki insanların sadəcə 4-5%-də müşahidə olunur.

Şimali Avropadakı insanların kürən saçlı olma ehtimalı daha çoxdur və bəzi insanlar iddia edir ki, bu qısa gündüz və uzun gecələrə cavab olaraq müsbət seçmə nəticəsində təkamülləşmişdir. Başqaları isə hesab edir ki, bunun səbəbi şimal bölgələrdə mənfi seçmə təzyiqlərinin olmamasıdır. Bu, ŞotlandiyaUels əhalisində daha çox müşahidə edilir və genetik sürüklənmədən başqa hər hansı bir səbəbi yoxdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu xalqlar yaxın keçmişə qədər ciddi təcrid şəraitində yaşayırdılar. 


Asiyalılarda dəri qızarması

Şimal-Şərqi Asiyalıların təxminən 36%-i spirtli içki qəbul etdikdə dərilərinin rənginin qızarmasına səbəb olan genetik mutasiyaya sahibdir. Bu dəri qızarması - bir çox insanda olduğundan fərqli olaraq - sərxoşluq nəticəsində deyil, immun cavabın tərkib hissəsi kimi ortaya çıxır. Səbəb spirtin özü olmasa da, onun qaraciyərdə parçalanması nəticəsində yaranan bir maddədir.

Çox da uzaq olmayan keçmişdə, alkoholu parçalayan ALDH2 fermentini kodlaşdıran gendə bir nöqtəvi mutasiya baş verdi. Bu da alkoholun tam parçalanmasının qarşısını alaraq zərərli aralıq məhsulların orqanizmdə toplanmasına və nəticədə immun cavaba səbəb oldu.


Çıxmayan ağıl dişləri

Sonradan çıxan ağıl dişləri insanda müxtəlif problemlərə səbəb ola bilər. Ancaq bəzi insanlar, Asiyalıların 40%-i, Avropa mənşəli Amerikalıların 10-25%-i və Afroamerikalıların 11%-i üç böyük azı dişinin birindən, yəni ağıl dişindən məhrumdur. İnuit'lərin də (eskimosların bir qrupu) təxminən 45%-nin bu xüsusi qrupda olduğu düşünülür.

Bütün məməlilərdə olduğu kimi, insanın əcdadlarında da bərk qidaları çeynəmək funksiyası daşıyan 12 ədəd böyük azı dişi olduğu düşünülür. Lakin əcdadlarımız od əldə etdikdən sonra yeməkləri daha da yumşaldı. Nəticədə ağız boşluğu daraldı və ağıl dişləri üçün yer qalmadı. Ağıl dişlərini itirdiyi bilinən 350 min yaşlı ən qədim fosil Çində tapılmışdır. Mutasiyanın elə bu dövrlərdə baş verdiyi düşünülür.






Mənbə: iflscience.com
daha ətraflı...

January 18, 2018

Planetimizin ilk çiçəklərindən biri ilə tanış olun: Montsexia


Bəlli yarpaqları olmasa da, Montsexianın Yerdə meydana çıxan ilk çiçəkli bitkilərdən biri olduğu düşünülür. Çiçəkli bitkilər, yəni elmi dildə "örtülütoxumlular", hal-hazırda ən çox müxtəlifliyə sahib olan bitki qrupudur. Otlardan alma ağaclarına qədər təxminən 300 min növü var. Lakin eyni zamanda 130 milyon il əvvəl ortaya çıxmış ən gənc bitki ailəsidir. 

Çiçəkli bitkiləri düşünərkən, diqqətimizi çox vaxt çiçəyə cəmləyirik: ağlımıza səhləbçobanyastığının görünüşləri gəlir. Əslində örtülütoxumluları xarakterizə edən, adlarından da göründüyü kimi toxumlarının meyvə strukturlarının içində bağlı olmasıdır. Meyvələr həm qiymətli toxumları qoruyur, həm də toxumları inkişafı etmək üçün lazım olan qida ilə təmin edir. 

Fosil qeydlərində örtülütoxumluların görülməyə başlandığı zaman, Təbaşir Dövrünün əvvəlləridir. Bununla birlikdə, Dinozavr Dövrünün sonlarına qədər çox yayılmamışdılar. Sonra isə çılpaqtoxumluların hakimiyyətinə son qoyub, üstün bitki qrupu oldular. 

Olduğu kimi qalmış Montsexia fosili nümunəsi

Arxaefruktusdan Daha Qədim

Çindəki fosillərlə zəngin məşhur Yixian Yaranışı'nda rast gəlinən Arxaefruktus (Lat. Archaefructus sinensis, "qədim meyvə") bitkisi, uzun illər ərzində bilinən ən qədim çiçəkli bitki hesab edilirdi. Bu otabənzər su bitkisi, təxminən 125 milyon il əvvələ aid edildi. Müasir çiçəklərdəki yarpaq və kasacıqlara sahib olmasa da, çiçəklərin səciyyəvi çoxalma orqanları olan dişicik və erkəkciyə sahib idi. 

2015-ci ildə isə bir bitki fosilinin yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində, "fosili olan ən qədim çiçək" adının Arxaefruktusdan alınması gündəmə gəldi. Qeyd olunan fosil 100 ildən də artıq bir müddət əvvəl İspaniyada tapılmışdı. Montsexia (Lat. Montsechia vidalii) olaraq adlandırılan bu canlı, Avropa göllərinin dayaz sularında, tamamilə suya batmış vəziyyətdə yaşayırdı. Fosilləri isə 130-125 milyon il əvvələ aid edildi, yəni böyük ehtimalla Arxaefruktusdan daha yaşlı idi. 

Fosillər Nə Deyir? 

ABŞ, Fransa və Almaniyadan olan araşdırmaçılar, bu kiçik bitkinin 1000-dən çox fosilini analiz etdilər. Yarpaqları və kökləri süxurlardan təmizləmək üçün xlorid turşusu damlalarının tətbiq olunduğu yorucu bir prosesdən sonra, bitkinin qoruyucu üst pərdəsini diqqətlə ağartdılar və nümunəni stereomikroskop, işıq mikroskopu və elektron mikroskopu altında araşdırdılar. Bu ətraflı araşdırma nəticəsində, Montsexia yeni status qazandı: bu kiçik ölçülü və örtülütoxumluların xarakterik xüsusiyyətlərindən məhrum olan bitki, çiçəkli bitki olaraq qəbul edildi. Yarpaqları və nektar istehsal edən orqanları olmasa da, Montsexia meyvə verirdi. Hər meyvənin içində də bir ədəd kiçik toxum olurdu. 
Montsexia meyvələri (A) və toxumu (B)

Fosillər, Montsexianın həyat tərzi barəsində də müxtəlif ipucları verirdi. Aydın olur ki, bu bitki suda yaşayan bir növ idi. Montsexia çiçəkləri suyun üzərində üzmür, tamamilə suyun altında qalırdılar. Hər bir çiçəyin başındakı açıqlıq, suda üzən tozcuqların mayalanma üçün içəri süzülməsinə şərait yaradırdı. Montsexianın başqa maraqlı xüsusiyyəti də kökünün olmaması idi; bu səbəbdən dayaz sularda "gəzişirdi". Sadalanan xüsusiyyətlərin hamısı, hələ də varlığını davam etdirən başqa bir çiçəkli su bitkisi qrupunu xatırladır: Buynuzyarpaq (Lat. Ceratophyllum). Akvarium həvəskarlarının yaxşı tanıdığı bu bitkinin daxil olduğu qrup, görünüşə baxılsa Montsexianın qrupu ilə birlikdə, örtülütoxumluların ilk nümunələrini təmsil edirlər. Bunu Arxaefruktusun həyat tərzi haqqında bildiklərimizlə birlikdə düşününcə, çiçəklərin təkamülünün suda başlamış ola biləcəyi aydın olur. Bu isə çiçəklərin ortaya çıxmasına səbəb olan seçmə təzyiqləri ilə bağlı bəzi suallar doğurur. 

Paleobotaniklər hal-hazırda Montsexia ilə Arxaefruktus arasında əlaqə yaratmalarını təmin edəcək dəlillər axtarır. Örtülütoxumluların təkamül prosesinin daha yaxşı başa düşülməsi baxımından, belə bir əlaqənin tapılması böyük əhəmiyyət daşıyır.


Mənbə: bilimfili.com

daha ətraflı...

January 16, 2018

Quetzalcoatl'in yüksəlişi: tüklü ilandan yaradıcı tanrıya



Quetzalcoatl, qədim Mezoamerikan (Mərkəzi Amerika) panteonunda ən qüdrətli tanrılardan biri idi. Quetzalcoatl, Nahuatl (Asteklərin dili) sözləri olan quetzal (zümrüd lələkli quş) və coatl'ın (ilan) birləşməsindən yaranıb. Bu səbəbdən, Quetzalcoatl əsasən "tüklü ilan" olaraq tanınır.

Quetzalcoatl'ın Mənşəyi

Bu tanrı, digər Mezoamerikan sivilizasiyalar tərəfindən də bilinirdi. Məsələn Maya xalqı Quetzalcoatl'ı Kukulkán, Guatemala Quiché isə Gucumatz adlandırırdı.

Quetzalcoatl'ın mənşəyi, ya da heç olmasa tüklü ilan forması, e.ə. 13-5 əsrlər arasında mövcud olan Olmec sivilizasiyasına qədər uzanır. İlahi tüklü ilan təsviri, La Venta Abidəsi olaraq bilinən məşhur bir Olmec oyması üzərində tapılıb. Lakin, Quetzalcoatl kultu yalnız bir neçə əsr sonra, Erkən Klassik dövrdə ortaya çıxmışdır.
La Venta Abidəsi

Quetzalcoatl'ın Yeni Xüsusiyyətləri

Quetzalcoatl'ın ibadət edildiyi bu dövrün mədəniyyətlərindən biri, 3-8-ci əsrlərdə mövcud olan Teotihuac sivilizasiyası idi. Bu sivilizasiya insanları Quetzalcoatl'a, yağış tanrısı Tlaloc'a bağlı bir bitki, torpaq və su tanrısı olaraq sitayiş edirdilər. Toltecs hakimiyyətə gəldikdə Quetzalcoatl kultunda bəzi əhəmiyyətli dəyişikliklər meydana gəldi. Quetzalcoatl, səhər və axşam ulduzu (Günəş) tanrısına çevrildi. Hansı ki, bu mədəniyyətin müharibə və insan qurbanı kimi mərkəzi xüsusiyyətləri göy cisimlərinə sitayişlə əlaqələndirilirdi.

Quetzalcoatl'ın günəş tanrısı rolu Astek dövründə mühafizə edildi və ona bir sıra digər vəzifələr də verildi. Məsələn, Venera planeti ilə əlaqələndirildi, zərgərlərin və başqa sənətkarların qoruyucusu oldu, təhsil, elm, incəsənət və əkinçilik tanrısı hesab edildi. Quetzalcoatl'ın, Astek sivilizasiyasının iki səciyyəvi xüsusiyyəti olan təqvim və qarğıdalını da yaratdığı qeyd edilir. Bundan əlavə, əkinçilikdən asılı bir cəmiyyət üçün olduqca vacib olan yağış buludlarının gətiricisi olaraq güclü küləklərlə əlaqələndirildi.

Yaradılış Əfsanələrində Quetzalcoatl

Ən əsası isə, Quetzalcoatl'ın yaradıcı tanrı statusuna yüksəlməsidir. Asteklərə görə, Quetzalcoatl əsas yaradıcı tanrılar olan TonacateuctliTonacacihuatl'ın dörd oğlundan biri idi. Quetzalcoatl və qardaşı Tezcatlipoca'ya dünya yaratmaq vəzifəsi verildi.

Mifin başqa versiyasına görə, iki qardaşın bir-biri ilə daim mübarizə aparması bir neçə ardıcıl dövrün yaranmağı və məhvi ilə nəticələndi. Məsələn, 1-ci dövrdə Quetzalcoatl daş dəyənəklə Tezcatlipoca'ya hücum edərək, qəzəbli qardaşının bütün insanları yemək üçün yaquarlarına əmr verməsinə səbəb oldu. Asteklər, bu yaradılış və məhv hadisəsinin 4 dəfə baş verdiyinə və hazırda 5-ci dövrdə yaşadığımıza inanırdı.

Bir versiyada da iki qardaş birgə fəaliyyət göstərir və özlərini nəhəng ilanlara çevirərək Tlaltcuhtli (və ya Cipactli) adlı sürünən dişi bədheybəti yarıya bölərək yeri və səmanı yaratmağı bacarırlar. Bu 2 tanrı sonra ilk kişi və qadını, günəşi, ayı və digər tanrıları da yaratdı.


Quetzalcoatl'ın Sonu

Quetzalcoatl'ın sonunu izah edən bir Toltec əfsanəsi var. Bu əfsanədə tanrı, Tula'nın kahin-kralı idi və əsla insanları deyil, yalnız bitki və ya kiçik heyvanları qurban etmişdir. Tanrı insan qanını deyil, alternativ olaraq bu qurbanları qəbul etdi. Hər halda, Tezcatlipoca Quetzalcoatl'dan razı deyildi və ondan yaxa qurtarmaq istədi. Tezcatlipoca, Quetzalcoatl'ı sərxoş etməyi bacardı və onun bacısı Quetzalpétatl ilə insestinə səbəb oldu. Quetzalcoatl oyandıqda çox utandı və Atlantik okeanı sahilinə qədər bütün yolu getdi. Əfsanənin bir versiyasında, dəfn tonqalı qaladi və özünü ora atdı. Başqa birində, ilanlardan hazırlanmış bir sal üzərində şərqə doğru yola çıxdı.


Mənbə: ancient-origins.net

daha ətraflı...

January 10, 2018

Alzheymer xəstəliyi beyində necə yayılır?

Qərbdə əqli zəifliyin əsas səbəbi olan Alzheymer, təxminən 47 milyon insanın əziyyət çəkdiyi dağıdıcı bir beyin xəstəliyidir. Təəssüf ki, bu xəstəliyi müalicə etmək və ya amansız inkişafını ləngitmək istiqamətində hələ effektiv müalicə üsuluna sahib deyilik. 

Alzheymer xəstəliyi, beyində beta-amiloidtau adlı iki anormal zülalın toplanması nəticəsində meydana çıxır. Tau zülalı, neyronların və neyron şəbəkələrinin ölümünə səbəb olaraq beyin bölgələrinin bir-biri ilə normal əlaqə yaratmağının qarşısını almağı baxımından xüsusilə əhəmiyyətlidir. Əksər hallarda, tau patologiyası ilk mərhələdə beynin yaddaş mərkəzləri olaraq bilinən entorinal korteks və hippokamp bölgələrində ortaya çıxır. Bu proses, xəstəlik əlamətlərinin meydana çıxmasından bir neçə il əvvəl baş verir. 

Tau getdikcə artaraq bütün beyində görünməyə başlyır. Bu vəziyyət, xəstəlik simptomlarında səciyyəvi irəliləyişə səbəb olur. Başlanğıcdakı yaddaş itkisi, insanın müstəqilliyini itirməsinə səbəb olan düşüncə və davranış pozulmaları ilə müşayiət olunur. Bunun necə baş verdiyi mübahisəlidir. 

Transneyronal Yayılma 

2018-ci il 5 Yanvar tarixində "Brain"də yayımlanan bir araşdırmada, tau zülalının əlaqəli neyronlar arasında yayılmağına dair ilk dəlillər təqdim edilir. Bu çox mühüm addımdır, çünki yayılma erkən mərhələdə dayandırılsa, Alzheymer xəstəliyinin qarşısı da alına və ya inkişafı dondurula bilər. 

"Transneyronal yayılma" ideyası, keçmişdə təklif edilmiş və siçanlar üzərində aparılan araşdırmalarla dəstəklənmişdir. Sağlam bir siçanın beyninə yeridilmiş anormal tau sürətlə yayılmış və siçanda əqli zəifliyə səbəb olmuşdur. Lakin, əvvəllər eyni prosesin insanlarda da baş verdiyi göstərilməmişdir. Yeridilən tau miqdarı nisbətən yüksək və xəstəliyin inkişafı, insanlarda olduğundan daha sürətli baş verdiyi üçün siçanlar üzərində aparılan araşdırmalardan əldə edilən faktlar mübahisəli idi. 

Yeni tədqiqatda, 2 müasir beyin müayinəsi üsulundan istifadə edildi. Bunlardan biri, müəyyən molekulların varlığını aşkar etmək üçün beyni diqqətlə yoxlamağa şərait yaradan pozitron emission tomoqrafiya (PET) idi. Bunun sayəsində, yaşayan xəstələrdəki anormal tauyu birbaşa müşahidə edir və beynin hər bir bölgəsində nə qədər olduğunu dəqiqliklə görə bilirik. 

Digəri isə, beynin qan dövranını canlı şəkildə izləməyə imkan verən funksional maqnit rezonans tomoqrafiyası (fMRT) idi. Bu üsul, bir-biri ilə əlaqə yaradan beyin bölgələrinin ortaya çıxardığı fəaliyyəti müşahidə etməyə imkan verir. İlk dəfə olaraq, eyni insanları hər iki üsulla müayinə edərək, Alzheymer xəstəliyi olan insanlardakı beyin əlaqələrini, anormal tau yayılması ilə birbaşa izah etmək mümkün oldu. 

Beyin əlaqələrini analiz etmək üçün "qrafik analiz" adlı riyazi texnikanın istifadə edildiyi araşdırmada, beyin bərabər ölçülü 598 bölgəyə ayrıldı. Sonra, bölgələr arasındakı əlaqələr sosial şəbəkə kimi araşdırılaraq bir bölgənin əlaqə sayı, neçə "dostluq" qrupuna qatıldığı və beyin bölgələrinin neçəsinin eyni zamanda bir-biri ilə rabitə yaratdığı kimi faktorlar qiymətləndirildi. 

Qrip epidemiyası zamanı yoluxmaq və xəstəliyi başqalarına da yaymaq ehtimalı çox olan insanlar, ictimai əlaqələri yüksək olanlardır. Bənzər şəkildə, transneyronal yayılma fərziyyəsi də əlaqəsi güclü olan beyin bölgələrinin daha çox tau toplayacağını təxmin edir. Nəticə gözlənildiyi kimi oldu. Bu əlaqə, hər bir beyin şəbəkəsində olduğu qədər bütün beyində də mövcud idi. 

Əvvəllər tau zülalının, yüksək metabolik ehtiyac səbəbi ilə və ya qonşu bölgələrdən kömək gəlməməyi nəticəsində müdafiəsiz vəziyyətə düşən beyin bölgələrində ortaya çıxa biləcəyi önə sürülmüşdü. Bu amillər neyronal ölüm baxımından əhəmiyyəti olsa da, araşdırmada anormal tau toplanmasının əsas səbəbləri arasında yer almadı. 

Əlavə olaraq, yüngül dərketmə pozğunluğundan ciddi Alzheymer xəstəliyinə qədər fərqli xəstəlik ağırlığı diapozonunda olan xəstələrə baxaraq, tau toplanmağının səbəbləri nəticələrindən ayrıla bildi. Alzheymer xəstəliyində tau miqdarının artmasının, beyindəki əlaqələrin azalmasına və digər əlaqələrin də getdikcə təsadüfi hal almağına səbəb olduğu görüldü. 

Uzunmüddətli Əlaqələr  

Sonda Alzheymer xəstəliyi tapıntıları, təxminən hər 100.000 nəfərdən üçündə müşahidə edilən proqressiv supranuklear iflic (PSİ) adlı nadir bir xəstəliklə müqayisə edildi. Bu xəstəliyə də tau zülalı səbəb olur, lakin beyin əsası ilə məhdudlaşır. PSİ-də, tapıntıların transneyronal yayılmanı dəstəkləmədiyini ortaya qoydu. Bunun səbəbi, anormal tau patologiyasının qeyd olunan xəstəliklərdəki fərqli quruluşu ola bilər. Tau, Alzheymer xəstəliyində "qoşa spiral liflər", PSİ-də isə "düz liflər" şəklindədir. 

Araşdırma qrupu, PSİ inkişaf etdikcə birbaşa uzunmüddətli əlaqələrin xüsusi olaraq zərər gördüyünü ortaya qoydu. Bu da məlumatın beyində dolayı bir yol tapmalı olduğu mənasını verir. Bu vəziyyət, PSİ xəstələrindən bir sual soruşduqda nəyə görə ləng ancaq doğru cavab verdiklərini açıqlaya bilir. 

Beləliklə, Alzheymer xəstələrində transneyronal yayılmaya dair dəlillər, tau patologiyasının beyində ciddi bir ziyan meydana gətirmədən əvvəl qarşısının alınmasına və yeni müalicə strategiyalarının inkişaf etdirilməsinə dair mühüm fikirlər təqdim edir.


Mənbə: neurosciencenews.com
daha ətraflı...

January 6, 2018

Darvini çətinə salan davranışlar: xeyirxahlıq və altruizm


İnsanlıq, eqoizmin bu qədər təşviq edildiyi bir dövr görmədi bəlkə də. Amma buna baxmayaraq, yaxşılıq etmək domino təsiri yaradaraq bizə sanki rahatlıq gətirir. Mərhəmət və başqalarını da düşünmək, həm insanlar həm də digər heyvanlar arasında tez-tez müşahidə olunan davranış formasıdır. İnsanlar müxtəlif xeyriyyə təşkilatlarına yardım etdiyinə görə özünü daha xoşbəxt hiss edir. Bir çox növ, qarşıdurma yarandıqda zorakılıqdan çəkinərək mərhəmət davranışı sərgiləyir. Hətta bəzi heyvanlar, döyüş zamanı qarşılıqlı zərər verməmək xüsusiyyətini belə mənimsəyə bilirlər. Bala erkək xərçənglərin yuva uğrunda döyüşləri əsnasında təhlükəli qısqacları ilə bir-birinə əsla zərər verməmələri, zınqırovlu ilanların bir-birini sancmadan güləşmələri, qarşı tərəfdən bir kömək çağırışı edilməsə belə bonoboların kənardan gələnlərə kömək etmələri kimi bir çox nümunə heyvanlar aləmindəki mərhəmət nümunələrindəndir. 

Xeyirxahlıqla qarşılaşmaqdan əldə edilən faydalar, intuitiv olaraq aydındır. Lakin, yaxşılıq etməyə dair motivasiyalar ümumiyyətlə azdır. Faktdır ki, mərhəmət və altruizmin mövcudluğu, ən yaxşı uyğunlaşanın həyatda qaldığını irəli sürən Darvinin təkamül nəzəriyyəsi ilə zidd görünür. Məsələn, koloniyasını təhlükəli ovçulardan qoruyan steril qarışqalardakı yalnız özünü düşünməyən davranış forması Darvinə çətinlik yaratmış və o əvvəlcə bu vəziyyəti "izah edilməsi çətin və nəzəriyyəm üçün ölümcül" olaraq qiymətləndirmişdir. 

Bəs xeyirxah davranmaq necə təkamülləşmiş və nəyə görə təbii seçmə tərəfindən ələnməmişdir? Bir çox nəzəriyyəçi bu problemlə illərlə məşğul olmuşdur. Aşağıda ən ağlabatan fikirləri gözdən keçirmişik. 

Xeyirxahlığın izahı 

Darvindən 1960-cı illərə qədər olan ilk yanaşmalar, xeyirxahlığın təkamülünü, şəxsi çıxarlarına baxmayaraq fərdlərin qrup və ya növlərinin yaxşılığı üçün birgə fəaliyyət göstərdiklərini fərz etmə ilə izah etməyə çalışdı. "Qrup seçimi nəzəriyyəsi" adlandırılan bu nəzəriyyə, onilliklər ərzində yeganə şərh olsa da indi şübhə ilə yanaşılır. Rəqabətçi populyasiyalara nisbətən daha yaxşı həyatda qaldıqları iddia edilən kollektiv populyasiyalar ilk növbədə necə təkamülləşdi? 

Cavabın bir qismi, Richard Dawkinsin "Eqoist Gen" kitabında bəhs etdiyi "eqoist gen" nəzəriyyəsidir. Buna görə təbii seçmə, bizə bənzəyən və genlərimizi paylaşan yaxın qohumlarımıza mərhəmət göstərməyi dəstəkləyir. Bir qohuma kömək etmək, öz genlərimizin kopiyalayarının sonrakı nəslə köçürülməsinin bir yoludur və kömək edilənin yaxınlığı ilə mütənasib olaraq kömək edənə də fayda verir. 

Ancaq bu hər hansı bir genetik əlaqənin olmadığı insanlara göstərilən mərhəməti izah etmir. Bu nöqtədə qohum olmayan fərdlər arasındakı vəziyyət üçün başqa bir nəzəriyyə ortaya çıxır: Qarşılıqlı altruizm nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyəni bir növ faydalan-faydalan strategiyası olaraq təyin edə bilərik. Yəni, "əl əli yuyar, əl də üzü." Əgər qohum olmayan iki fərd bir-birinə mərhəmət göstərsə, hər ikisinə də fayda verən davamlı əməkdaşlıq əlaqəsi yaranır. Günahkarlıq, minnətdarlıq və simpatiya kimi müəyyən ictimai duyğular bu sistemdəki hiylələri təsbit etmək və qarşısını almaq, beləliklə də insan təkamülündə son dərəcə əhəmiyyətli olan qarşılıqlı əlaqələri inkişaf etdirmək üçün təkamülləşmiş ola bilər. 

Bəs yadlar? 

Yuxarıdakı nəzəriyyə, bəlkə də bir daha qarşılaşmayacaq olan yadların bir-birinə göstərdikləri xeyirxahlığı izah etmək üçün yetərli deyil. Belə qısa müddətli əlaqələrdə, xeyirxahlıq dolayı qarşılıqlılıq yolu ilə ortaya çıxa bilər. Bu hadisə, insanlar başqalarına xeyirxahlıq göstərdikdə və əvəzində xeyirxahlıq gördükdə baş verir. Real həyat dəlilləri göstərir ki, daha əvvəl özünə qarşı xeyirxahlıq görən insanlar yadlara kömək etməyə meylli olur. Nəticədə, başqalarının şahid olduğu bir alicənab davranış, onlarda xeyirxahlıq motivasiyasını yüksəldə bilər. Belə bir şöhrət başqalarında da xeyirxahlıq yarada bilər və beləliklə uzun müddətli faydalar əldə edilər. 

Lakin bu da, bir müşahidəçinin olmadığı hallarda xeyirxahlığı izah etmir. Burada "altruist cəza konsepsiyası" təklif edilmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə, bəzi insanlar, kobud və eqoist insanları uzaqlaşdırmaq və ya onlarla birbaşa kəllə-kəlləyə gəlib cəzalandırmaq mövzusunda bir instinktə sahibdir. Bu cəzalandırma, fədakarlıqdır. Çünki, cəzalandıran üçün vaxt, əmək və mümkün risklər kimi bəzi itkilərə səbəb olsa da ictimai fayda verə bilər. Altruist cəzalandırmanın, böyük ölçülü ictimai və mədəni nümunələri mövcuddur. Bu cəzaya məruz qalma riski, bunu kimsə görməsə belə xeyirxah davranma mövzusunda ictimai təzyiq meydana gətirir. 

Bütün bu nəzəriyyələrə baxdıqda, xeyirxah davranmanın təbii seçmə prosesi ilə zidd olduğunu deyə bilmərik. Xeyirxahlıq məntiqlidir. Bəs məntiqlilik onun spontan baş verməsinə zərbə vururmu? Xeyirxahlıq eqoizm daxilində gizlənmiş bir davranış ola bilərmi? Altruizm həqiqətən də varmı? Bütün bu suallar fəlsəfi mübahisə mövzularıdır. Lakin, motivasiyanız necə olursa olsun, xeyirxah davranaraq yalnız ictimai rifahı artırmaqla kifayətlənməz, eyni zamanda özünüzü də yaxşı hiss edə bilərsiniz.


Mənbə: theconversation.com

daha ətraflı...
 
Copyright © 2014 Həyatın Təkamülü • All Rights Reserved.
Distributed By MyBloggerThemes | Design By Templateure
back to top