Showing posts with label Məqalələr. Show all posts
Showing posts with label Məqalələr. Show all posts

December 12, 2016

Təkamül Nəzəriyyəsinə Dair Miflər-2: "Təkamül Təsadüfidir"


Təsadüf

Təsadüf, bir-biri ilə əlaqəsiz, aralarında bir bağ olmayan və ya təyin oluna bilməyən hadisələrin eyni zamanda ortaya çıxması, baş verməsi deməkdir. Ancaq fərq edə biləcəyiniz başqa bir əhəmiyyətli nöqtə, təsadüf sözünün əslində elmi terminologiyada mövcud olmamasıdır. Təsadüf, "xalq dili" deyə təyin edə biləcəyimiz, sistematikləşdirilməmiş dilin bir məhsuludur. Elmdə bir qarşılığı yoxdur. Bu o demək deyil ki elmi mövzularda təsadüflərə rast gəlmirik. Məsələn bir təcrübə borusunu lazım olan masaya deyil, digər masaya qoyduğunuzda gözlədiyiniz nəticəni ala bilərsiniz. Masanın əslində təcrübədə baş verənlərlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Ancaq təsadüfən, təcrübə o masada deyil bu masada olarkən baş vermişdir. Bu, elmi araşdırmada ola biləcək bir təsadüfdür. 

Yəni bir hadisəni "təsadüf" olaraq təyin etmək, o hadisənin səbəb-nəticə əlaqələri içərisində reallaşmadığı mənasını vermir. Bir hadisənin təsadüfən meydana gəlməsi, onun həqiqətini azaldan bir vəziyyət deyil. Kainatda bir-birinə bağlı olmayan, ancaq fərqli yollardan irəliləyən səbəb-nəticə xətlərinin uyğun gəlməsindən ötəri bir yerdə reallaşa bilən təsadüfü hadisələr vardır. Hər vaxt olmuşdur, hər vaxt olacaqdır. Təsadüflük, mövzunun elmiliyinə və ya həqiqətinə kölgə salan bir vəziyyət deyil. Ancaq bir hadisənin "təsadüfən" reallaşdığını söyləmək, o hadisənin necə və hansı səbəbdən meydana gəldiyi ilə əlaqədar çox məlumat vermir. Məhz bu səbəblə elmdə "təsadüflər" çox da xoşagələn məvhumlar deyil.

Elmdə təsadüfləri təyin etmək üçün daha obyektiv, daha "məlumat dəyəri yüksək" təriflərə ehtiyacımız vardır. Burada riyaziyyat və ümumiyyətlə statistika köməyimizə çatır. Bu nöqtədə qarşımıza ehtimal anlayışı çıxır. Riyaziyyat elminin maraq sahələrindən biri olan ehtimal, əsasən bir hadisənin baş verməsiylə əlaqədar məlumatların, mövzuyla əlaqəli bütün məlumatlara olan nisbəti olaraq təyin oluna bilər. Yəni bir hadisənin reallaşma ehtimalı, o hadisəni təyin edən şərtlərin, o hadisə ilə əlaqədar bütün digər hadisələrin və şərtlərin riyazi cəmlərinin nisbətinə bərabərdir. Bu hadisə və şərtlərin cəminə universal çoxluq deyilir. Bu izahdan da anlaya biləcəyiniz kimi bir hadisə ilə əlaqədar sonsuz sayda ehtimal təyin oluna bilər.

Təkamül Təsadüfidir?

Həm bəli, həm də xeyr. Təbii seçmə orqanizmləri müəyyən istiqamətlərdə təkamülləşməyə məcbur edən, nəyin yararlı nəyin yararsız olduğunu süzgəcdən keçirən ciddi bir sınaq prosesidir. Ancaq, bu prosesdə təsadüf də müəyyən rola sahibdir.

"New Scientist" jurnalının 1982-ci il 21 Yanvar buraxılışının 140-cı səhifəsində astronom Chandra Wickramasinghenin 1981-ci ildə Arkanzasdakı bir məhkəmədə söylədiklərinə yer verilir. Wickramasinghe belə deyir:

"Həyatın təsadüf nəticəsində meydana çıxması, dəmir yığını üzərindən keçən bir fırtınanın Boeing-747 meydana gətirməsi qədər ağlasığmaz bir ehtimaldır."

Wickramasinghenin həmkarı Fred Hoyle isə sonralar bu məşhur iddianın qasırğa versiyasını qurmuşdu. Bu da bizə göstərir ki, hətta çox ağıllı insanlar belə təkamülü tamamilə səhv anlaya bilər.

Lakin, milyonlarla dəmir yığınıyla başlayıb, hər bir qasırğadan sonra yerdə qalanlara dair ciddi seçmə apararaq uçuşa ən uyğun olanları ayırmaq, bunların milyonlarla kopiyasının yaradılması, milyonlarla yeni qasırğaların meydana gəlməsi, ətraflı silsilə sınaqlar və sairə, ta ki bir növ maşın meydana gətirənə qədər -Boeing747 olmasa da- heç olmasa bir neçə metr uça bilmə qabiliyyətinə sahib bir maşın yaratmaq kimi bir analogiya aparılması daha münasib olardı.

Təkamüldə də nəzərdə tutulmayan və gözlənilməz şəkildə reallaşan, bir-biriylə birbaşa əlaqəsi olmayan hadisələr var. Çünki təsadüflər (və ya ehtimal analizləri) təbiətin bir gerçəyidir. Ancaq təkamüldə "Bu hadisə təsadüfən oldu" deyərkən demək istədiyimiz, kor təsadüflə nə isə yaranması deyil. Nəzərdə tutulan, reallaşan o hadisənin hər hansı bir xüsusi mənaya sahib olmadığıdır. Məsələn dəniz heyvanlarının quru heyvanlarına təkamülləşmiş olmasını bir "təsadüf" olaraq görə bilərsiniz. Onlar quruya adaptasiya olmaq məcburiyyətində idilər? Xeyr. Sadəcə, yox da ola bilərdilər... Ya da tamamilə başqa bir xüsusiyyət təkamülləşər və sularda müdhiş müvəffəqiyyətə çata bilərdilər. Ancaq quruda yaşayacaq şəkildə təkamülləşdilər. Belə bir istiqamətə getmələrinin arxasında duran elmi səbəblər addım-addım izlənilə bilər. Ancaq nəticədə olan, təsadüfdür. Canlıların sudan quruya çıxmasının xüsusi ya da planlanmış bir səbəbi yoxdur. Ancaq bu vəziyyət, suda yaşayan canlıların quruda yaşayan canlılara təkamülləşdiyi gerçəyini dəyişdirməməkdə və ya bu məlumatın etibarlılığını azaltmamaqdadır.

Təkamül Mexanizmləri

İndi isə təkamülün əsas mexanizmlərindən olan Təbii Seçmə və Mutasiyalara nəzər salaq. Təbii Seçmə canlılarda digər mexanizmlər və təbii proseslər səbəbiylə meydana gələn variasiyaların təbii şərtlər altında canlının mühitə ən uyğun (adaptasiya) olanlarının seçilməsi və çoxalması, beləcə özlərindəki bu variasiyalara səbəb olan "güclü" (adaptasiya olmağı təmin edən) genləri balalarına ötürə bilməsi olaraq təyin oluna bilər. Təbii Seçmədə, heç bir təsadüfilik amili yoxdur. Variasiyalara Təbii Seçmə səbəb olmur (buna az sonra toxunacağıq), Təbii Seçmə, yalnız bu canlıların təbiətdə şəxsi bacarıqlarından və genetik xüsusiyyətlərindən ötəri seçilmələri və ya ələnilmələri deməkdir. Təbiət şərtlərinin özü təsadüfidir. 3645-ci ilin Yanvar ayının 24-də havanın temperaturunu, rütubəti, bitkilərin yayılmasını və digərlərini bilməyimiz qeyri-mümkündür. Ancaq müəyyən bir istilik aralığında olmasını təxmini olaraq hesablaya bilər və nəzərdə tuta bilərik (bir hadisənin təsadüfü olmasının, onun elmi olaraq analiz edilə bilməyəcəyi mənasını vermədiyini xatırlayın). Ancaq təkamül bu vəziyyəti özündən kənarda saxlayır və var olan şərtləri "keçici normalar" olaraq görür. O anda mühit necədirsə, ona ən uyğun olanlar seçilir, digərləri ələnir. Burada bir təsadüfilik amilindən bəhs edilə bilməz. Təkamülü "tam təsadüfilik"dən çıxaran ən əhəmiyyətli səbəb, seçmənin təsadüfi olmamasıdır.

Təbii seçmə yolu ilə təkamül iki pilləli bir prosesdir və yalnız ilk pillə təsadüfidir: mutasiyalar təsadüfən meydana çıxan hadisələrdir, lakin həyatda qala bilmələri təsadüfə bağlı deyil. Təbii seçmə, üstünlüklər qazandıran bəzi mutasiyaları qoruyur və fiziki dünya nəyin yararlı nəyin yararsız olduğuna dair çox sərt məhdudiyyətlər qoyur. Nəticədə orqanizmlər müəyyən istiqamətlərdə təkamülləşirlər.

Mutasiyalar təkamülün ən təsadüfi mexanizmlərindən biridir. Lakin, təsadüfü olması "müşahidə edilə bilməz" olduğu mənasını verməməkdədir. Mutasiya, ümumiyyətlə müxtəlif amillərin təsirindən genetik materialın təsadüfi dəyişməsi deməkdir. Ancaq mutasiyaların təsadüfi olmasından daha təbii bir şey ola bilməz. Bu anda kreslonuzda ya da yatağınızda bu yazını oxuyarkən bədəninizə bir çox fərqli baxımdan radioaktiv şüalar daxil olmaqdadır. Bir neçə dərəcə sağa ya da sola dönməniz, bədəninizin hansı hüceyrələrinin bu şüalardan necə təsirləndiyini dəyişdirə bilməkdədir. Bu şüalar, hüceyrələrinizdəki DNT-yə təsir edərək mutasiyalara səbəb olur. Belə deyil başqa şəkildə oturmağınız, bu deyil digər hüceyrənizin və nükleotidinizin mutasiyaya uğramasına səbəb ola bilər. Mutasiyaların təsadüfiliyi belədir və bu, son dərəcə normaldır. Ancaq unutmayın ki, mutasiyalar təkamülün əsas səbəbi deyil. Mutasiyalar, təkamülün xammalını yaradan ana mənbədir. Yəni təsadüfi dəyişmələr, təsadüfi müxtəlifliyə gətirir. Bu müxtəliflik içərisindən, o ankı təbiət şərtlərinə bağlı olaraq bəziləri seçilir, digərləri ələnir. Və bunun nəticəsində təkamül reallaşır. Yəni müxtəlifliyin təsadüfi meydana gəlmiş olması, təkamülün təsadüfi olduğunu göstərmir. Çünki təsadüfiliyi olmayan seçmə mexanizmləri olmadan, təsadüfi yaradılan müxtəlifliyin heç bir mənası yoxdur.

Mənbələr: 
1. www.newscientist.com/article/dn13698-evolution-myths-evolution-is-random/
2. www.evrimagaci.org/makale/13

daha ətraflı...

December 11, 2016

Təkamül Nəzəriyyəsinə Dair Miflər-3: "Təkamül Yalnız Bir Nəzəriyyədir!"


Təkamül əleyhdarlarının Təkamül Nəzəriyyəsinə qarşı istifadə etdikləri ən məşhur iddialardan biri də "Təkamül Nəzəriyyəsi yalnız bir nəzəriyyədir" cümləsidir. Və əslinə baxsanız cümlənin özü texniki olaraq doğrudur. Bəli, təkamül nəzəriyyəsi, təbii ki bir nəzəriyyədir. Bunu kim inkar edə bilər ki? Ancaq əminik ki, səbr göstərib yazımızı sona qədər oxuyacaq insanların içərisindən, "xeyr, təkamül nəzəriyyəsi bir nəzəriyyə deyil" deyənlər də çıxacaq. Heç olmasa Təkamül Nəzəriyyəsinə dair bir mifi dağıtmağa çalışarkən, bir başqa elmi terminə dair yanılmanı da ortadan qaldırmış olacağıq.

Nəzəriyyə Nədir?

Əvvəlcə bu cümləni quran insanlar, əsasən elmdə istifadə edilən bu anlayışın mənasının, bu anlayışı gündəlik həyatda özlərinin istifadə etdiklərindən fərqsiz olduğunu düşünür. Səhvin başladığı yer məhz bu nöqtədir.

Lakin unutmamaq lazımdır ki, gündəlik həyatda istifadə edilən "Nəzəriyyə" sözünün tərifi, elmi tərifdən fərqlidir.
Məşhur istifadədə, nəzəriyyə sözü ümumiyyətlə "təxmin", "düşüncə"  ya "şəxsi fikir" mənasında istifadə edilir. Ancaq, elmi anlayışlarda vəziyyət belə deyil.

Elmi ədəbiyyatda: Nəzəriyyə, mövcud şərtlərin bəzi xüsusiyyətlərinin elmi izahıdır və elmi nəzəriyyələr üçün əsasən üç şərt vardır:

1. Dəlillərlə dəstəklənir.
2. Test edilə və səhv çıxarıla bilir.
3. Yeni ehtimallar meydana gətirmək üçün istifadə edilə bilir. 

Nəzəriyyələr Elmi Dəlillərlə Dəstəklənir

İlk şərtin də göstərdiyi kimi elmdəki "nəzəriyyə" sözü, "təxmin", "güman" və ya buna bənzər bir mənanı verməməkdədir. Halbuki, elmdə istifadə edilən nəzəriyyə anlayışı dəlillərlə güclü şəkildə dəstəklənən elmi şərhlərə verilən addır. Bir elm adamı, hər hansı obyektin və ya hadisənin səbəblərini açıqlamaq istədikdə, əvvəl müşahidə edir, müşahidələrinə və məlumatlara söykənən bir təxmin formalaşdırır. Və bu təxmin hipotez (fərziyyə) adlanır. Qurulan hipotez sonradan təcrübələr və müşahidələrlə test edilə, kifayət qədər dəlillə dəstəklənə və mövzu edildiyi testləri təkrar-təkrar keçə bilsə, nəzəriyyəyə çevrilir. Təkamül Nəzəriyyəsi, bu standartları uğurla keçərək heç bir testdə müvəffəqiyyətsiz olmamışdır və nəzəriyyəni dəstəkləyən dəlillər davamlı olaraq artmaqdadır.

Test Edilə və Səhv Çıxarıla Bilər

Gələk ikinci şərtimizə: Elmi nəzəriyyə test edilə və səhv çıxarıla bilər olmalıdır. Bəli, səhv çıxarıla bilər olmalıdır. Elmin təbiətində səhv çıxarılmaq vardır və elmi qiymətli edən həqiqətlərdən biri də budur. Ancaq elmi çürüdəcək olan da elmin özüdür. Əgər hipotezin səhv olduğunu göstərə biləcək bir elmi test və ya məlumat varsa o hipotez elmi ədəbiyyatda "nəzəriyyə" adını ala bilməz. Təkamül bu şərtlərə cavab verərək nəzəriyyə adını almışdır. Məsələn, hər bir yeni fosil və ya növ kəşfi təkamülün bir testidir. Yeni kəşf edilən bir növ, bütün canlıları təsnif etmək üçün istifadə edilən "təkamül ağacı" qəlibinə uyğun gəlmirsə və ya qaya təbəqələrində olan bir fosil bu "ağac"da olan digər nümunələrdən ciddi şəkildə fərqlidirsə, Təkamül Nəzəriyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər.

Nəzəriyyələr Yeni Ehtimallar Meydana Gətirmək Üçün İstifadə Edilə Bilər

Son şərt: Elmi nəzəriyyə, gələcəkdə edəcəyimiz yeni kəşflərə dair bir təxmin meydana gətirmədə istifadə edilə bilər. Bir çox həqiqəti açıqlayan hipotez yenidən təkmilləşdirilə bilər. Yəni, bu hipotezin əsas qanunlarını götürüb yeni bir dəlilin və ya hələ bilinməyən bir fenomenin varlığını ortaya çıxarmaq üçün istifadə edə bilərik. Əgər belə təxminlər edilə bilmirsə, yaxud edilə bilir ancaq səhv olduğu göstərilə bilirsə, demək ki, fərziyyəmiz, nəzəriyyə şərtlərini ödəmir və rədd edilməlidir. Təkamül, inanılmaz bir təxmin bacarığına sahibdir (təkamülün gələcəkdə necə olacağına dair bir təxmin inkişaf etdirmək olaraq başa düşülməsin, çünki bu vəziyyət hələ təxmin edilə bilməyən bir çox faktora söykənir, lakin yeni kəşflərin həyat ağacına necə yerləşəcəyinə dair ehtimallar olaraq baxıla bilər). Məsələn, bir fosil ardıcıllığına aid parçanı əlimizdə saxlayırıqsa, qaya araşdırmalarında bu fosillərin digər parçalarının da tapılacağına dair etibarlı bir təxmin inkişaf etdirə bilərik. 1997-ci ilin Yanvar ayında Talk Origins'də müasir qarışqaların əcdadlarının harada tapıla biləcəyinə dair təxmin buna kiçik bir nümunə ola bilər. 

Nəzəriyyə və Qanun

"Nəzəriyyə daha çox elm adamıı tərəfindən qəbul edilsə qanun olar"

"Nəzəriyyə sübut edilsə, qanun olar."

Hər iki cümlə də tamamilə səhvdir! Elmi nəzəriyyə və elmi qanun anlayışları bir-birlərindən fərqli anlayışlardır. Elmi qanunlar təbiətin bəzi xüsusiyyətlərinin tərifidir, yəni təsvirlərdir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, nəzəriyyələr isə təbiətin bəzi xüsusiyyətlərinin şərhləridir. Yəni, qanunlar təsvir (description), nəzəriyyələr isə şərhdir (explanation). Qanunlar bəzi xüsusiyyətləri təsvir edərkən, bu xüsusiyyətlərin şərhini isə nəzəriyyələr edir. Məsələn, Nyutonun Cazibə Qanunu belədir: iki cisim arasındakı cazibə qüvvəsi, bu cisimlərin kütlələrinin hasiliylə düz, aralarındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Yəni qanun, vəziyyətin nə olduğunu təsvir edir, lakin cazibənin necə yarandığını və işlədiyini izah etmir. Halbuki, cazibə nəzəriyyəsi -məsələn, Eynşteynin Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi- bu vəziyyətin nə üçün meydana gəldiyini açıqlayır. Astronomiyadakı Hubble Qanunu belə deyir: astronomik obyektlərdən gələn -müşahidə edilən- qırmızıya sürüşən işıq, bu obyektlərdən Yerə qədər olan məsafə ilə mütənasibdir. Böyük Partlama Nəzəriyyəsi isə kainatın genişlənməkdə olduğunu söyləyərək bu hadisəni açıqlayır. Mendelin İrsiyyət Qanunları xüsusiyyətlərin ana və atadan balalara necə keçdiyinin müəyyən elementlərini təsvir edərkən, molekulyar-genetik nəzəriyyələr bu hadisələri, xromosom, gen və DNT strukturlarına söykənərək izah edir. Yəni, nəzəriyyələr daha çox dəlillə dəstəkləndikdə qanun halına gəlməzlər. Əksinə, nəzəriyyələr çatıla bilən "ən yüksək" nöqtədir və elmin hər sahəsində nəzəriyyələrə çatma məqsədi vardır. Əgər elm, yalnız qanunların kəşf edilməsi ilə kifayətlənsə idi, təbii fenomenlər şərh edilmədən sıralanıb qalardı.

Digər tərəfdən, ümumiyyətlə elm adamları tərəfindən qeyd edilməmiş olsa da, yaşayan orqanizmlərin zamanla dəyişdiyini ifadə etmək üçün "Təkamül Qanunu" anlayışından istifadə etmək olar. Bu dəyişmə, həm tapılmış fosillərdə həm də indiki vaxtda nəsildən nəsilə müşahidə edilə bilər. Təkamül Nəzəriyyəsi bu ümumi təsvirin yanında, canlı orqanizmlərin təsadüfi mutasiyalar və təbii seçmədən qaynaqlanan fərqli çoxalma müvəffəqiyyətlərini təcrübədən keçirərək müəyyən detalları açıqlayır. Və hətta, təkamülü dəstəkləyən dəlillər o qədər güclüdür ki, bioloqlar onu şübhə doğurmayan açıq bir həqiqət olaraq adlandırır. Beləcə, təkamül həm nəzəriyyə həm də bir həqiqət olaraq ifadə edilir.

Tətbiq oluna bilən hər testi uğurla keçmiş, güclü dəlillərlə dəstəklənmiş, çox sayda təsdiqlənmiş ehtimallarda istifadə edilmiş, həyatın bəzi xüsusiyyətlərinin məntiqli şərhi: Bu təkamülün vəziyyətinə dair tutarlı bir təsvirdir. Son olaraq, təkamülü aşağılamaq üçün istifadə edilən "yalnız bir nəzəriyyə" ifadəsi təkamülə qarşı deyil, əslində təkamülü daha da möhkəmləndirən güclü arqumentdir. Yalnız çox güclü elmi fikirlər bu ünvanı əldə edirlər.

daha ətraflı...

December 3, 2016

Təkamül Nəzəriyyəsinə Dair Miflər-1: "Mutasiyalar Yalnız Zərər Verir"


Yəqin ki, "Bütün mutasiyalar zərərlidir və ümumiyyətlə, canlılar üçün ölümcüldür.", "Elm adamları tədqiq edilmiş bütün mutasiyaların heç birinin canlının həyat prosesinə müsbət təsir etmədiyi nəticəsinə gəlmişdir." kimi fikirlərlə tez-tez qarşılaşırsınız. Bu yazıda (və gələcəkdə hazırlamağı düşündüyümüz silsilə yazılarda) mövzuya qısa ekskursiya edib belə iddiaların əsassız olduğunu göstərməyə çalışacağıq. 

Bioloqlar mutasiyaların yeni xüsusiyyətlərin və hətta yeni növlərin meydana çıxmasına necə səbəb olduğuna dair minlərlə nümunə təqdim edirlər. Bu iddia göstərilən elmi dəlillərin qarşısında əsassız olmaqla yanaşı məntiqi baxımdan da qeyri-mümkündür.

Bir çox insan yeniyetmə dövründən etibarən süd həzm etmək qabiliyyətini itirir. Ancaq, bir neçə min il əvvəl sığırların əhliləşdirilməsindən sonra, Avropa və Afrikadakı müxtəlif insan qrupları südü yetkinlikdə də həzm etməyə davam etmələrinə səbəb olan mutasiyalara məruz qalmışlar. Genetik araşdırmalar bu mutasiyalar arasında çox güclü seçmə baş verdiyini, beləliklə də onların tamamilə faydalı hala gəldiklərini ortaya qoyur.

Bioloqlar bu vəziyyəti xüsusiyyət qazanılması olaraq görürlər. Yəni, mühitdəki bir dəyişmə (inək südünün ərzaq kimi yararlı olması), insanların bu dəyişiklikdən istifadə etməyinə (yetkin dövrlərdə südü həzm edə bilmə qabiliyyəti qazanmağına) imkan verən genetik mutasiya şəklində əks olunur. Lakin yaradılışçılar, uşaqlıqdan sonra süd həzm edən fermentin istehsalını dayandırmaq qabiliyyətinin itirilməsini anormallıq kimi qəbul edir.

Qazanılan xüsusiyyətin müsbət və ya mənfi olduğunu təyin etməyə çalışmaqla vəziyyəti daha da qəlizləşdirmək yerinə, gəlin son illərdə bioloqlar tərəfindən ortaya çıxarılan digər kəşflərə nəzər salaq. Məsələn, assidilərin (sürfəsixordalılar yarımtipinə aid dəniz canlısı sinfi) genomunda görülən kiçik bir dəyişmə canlının birkameralı ürəyini, ikikameralı işlək ürəyə çevirə bilir. Şübhəsiz ki, bu yararlı bir xüsusiyyət olaraq sayılar, deyilmi? 

Bəzi meymunlar TRIM5 adlı zülalda mutasiyaya sahibdirlər, hansı ki, funksiyasını itirmiş başqa bir zülal parçasının bu zülala yapışmasına səbəb olur. Nəticədə, hüceyrələri İİV (HIV) kimi retroviruslara yoluxmaqdan qoruyan TRIM5-CypA adlı hibrid zülal ortaya çıxır. Bir mutasiya tamamilə yeni, həyati əhəmiyyətli funksiyaya sahib bir zülalın meydana çıxmasına səbəb olur. Yeni zülal, yeni vəzifə, yeni xüsusiyyət yaranır.

Baş vermə ehtimalı son dərəcə aşağı bir hadisə olmasına baxmayaraq, TRIM5-CypA zülalı iki ayrı meymun qrupunu təkamülləşdirdi. Ümumiyyətlə, yeni bir genin təkamülü bir mutasiyadan daha əhəmiyyətlidir, ancaq bu vəziyyət bir mutasiya nəticəsində ortaya çıxa bilən dəyişmənin gözəl bir nümunəsidir. Yeni genin təkamülləşməsinin ən əsas yolu mövcud bir genin kopiyalanmasıdır. İki və ya daha çox kopiya ortaya çıxdıqda, hər kopiya fərqli istiqamətlərdən təkamülləşə bilər.

Genlərin ya da bütün genomun kopiyalanmasına hər yerdə rast gəlinir. Məsələn, müasir pivə mayası əcdadının bütün genomu kopiyalanmasaydı, bu gün pivə və şərab olmayacaqdı. Aydın olur ki, hər birimizdə bəzi genlərin əlavə kopiyaları var və bu "kopiya sayı müxtəlifliyi fenomeni" adlanır.

Daha mürəkkəb bədən quruluşunun təkamülü, embrional inkişafda mühüm rola sahib Hox genlərinin qismən təkrarlanan kopiyalayarının bir nəticəsi olaraq görülür. Bioloqlar, ardıcıl mutasiyaların meduza və anemonların əcdadlarındakı protoHox genlərinin daha kompleks məməlilərin 39 Hox geninə necə çevrilməsi üzərində araşdırma aparırlar.

Mutasiyalar yeni növlərin təkamülünə səbəb ola bilərmi? 

Bəli, ola bilər. Abalon molyusklarının müxtəlif növləri yumurta səthindəki "kilidə" yapışan spermatozoidlər üzərindəki "açar" zülalda meydana gələn bir mutasiyadan təkamülləşmişlər. Qeyri-mümkün kimi görünə bilər, lakin bəzi yumurtalar qeyri-adi spermalar tərəfindən nüfuz edilməyə (mayalanmağa) hazır olurlar. Eyni hadisə meyvə ağcaqanadlarında da görülür və digər bir çox canlıda da görülməsi mümkündür. Maya göbələklərində yeni növlərin yaranmasına səbəb olan mutasiyalar yalnız təsbit edilməklə qalmamış, hətta əksinə çevrilmişlər.

Misalların siyahısını artırmaq olar, ancaq hələlik bunlarla kifayətlənirik. Bir başqa iddia isə "mutasiyaların əksinə çevrilə bilməyəcəyi" şəklindədir. Bir çox mutasiya, sonrakı mutasiyalarla geri dönməyi bacarır -məsələn, DNT-nin tərkib hissələrindən olan azot əsası Adenin əvvəl Quaninə və sonra isə yenidən Adeninə çevrilə bilir. Əslində, tərs mutasiya və ya "geri dönmə" hadisəsinə çox rast gəlinir. Məntiqlə, əksinə mutasiya, xüsusiyyət itkisinə səbəb olan hər hansı bir mutasiya üçün faydalı olmalıdır. Dolayısıyla, mutasiyaların xüsusiyyətləri itirdiyi və yeni xüsusiyyətlər qazandırmadığı iddiası yalnız elmi faktlara deyil, eyni zamanda məntiqə də zidddir.
daha ətraflı...

November 17, 2016

Təkamül Nəzəriyyəsini Çürütmək...

Elm düşmənləri, elm adamlarının Təkamül Nəzəriyyəsini sanki bir din olaraq gördükləri xəyalını xalq arasında yaymağa çalışırlar. Onlar iddia edir ki, təkamül bioloqlarına görə təkamül yaradılış möcüzəsi, Darvin Tanrı, Richard Dawkins kimi məşhur insanlar isə peyğəmbərdir. Bu iddianın absurd olması bir yana, elm adamlarının təkamülə xüsusi sevgisi də yoxdur! Tam əksinə, elm adamları əsas vəzifələri olan işi görürlər: Təkamül Nəzəriyyəsini yanlışlamağa və çürütməyə çalışırlar. Heç bir təkamül bioloqu "Mənim Təkamül Nəzəriyyəm nə qədər də qəşəngmiş, mən onu çox sevirəm!" kimi uşaq yanaşmaları ilə onu qorumağa çalışmır. Təkamül Nəzəriyyəsi, digər nəzəriyyələr kimi elm adamları tərəfindən davamlı təzyiq altındadır. Ağla gəlməyəcək, həyatınızda görmədiyiniz və eşitmədiyiniz canlıların təkamül keçmişlərindən tutmuş, ən yaxşı tanıdığınız canlıların ən bilinən xüsusiyyətlərinin təkamülünə qədər istisnasız hər canlının hər xüsusiyyətinin təkamüllə əlaqəsi davamlı araşdırılır. Alimlər bu sahələrdə daima yeni faktlar ortaya çıxarmağa çalışırlar. Tapılan yeni faktların, bu günkü Təkamül Nəzəriyyəsi ilə uyğunluğu yoxlanılır. Əgər bir uyğunsuzluq varsa, nəzəriyyə gözdən keçirilir və səhvlərdən təmizlənir. Yoxdursa, faktlar nəzəriyyəni dəstəkləyən dəlillər olaraq ədəbiyyata daxil olur.

Təkamülün çürüməsi üçün alışıb yanan, ancaq bunu elmi üsullarla edə bilməyəcək qədər elmə nifrət bəsləyən insanlar, təkamül sayəsində gəldiyimiz nəticələr və bu anda bu sahəyə aid faktlarımız ilə ziddiyyət təşkil edə biləcək hər məlumatın, nəzəriyyəni tamamilə çürüdəcəyi düşüncəsinə sahibdirlər. Xeyr, hər ziddiyətli məlumat, nəzəriyyəni çürütmür. Bəzi məlumatlar, nəzəriyyələrin elə əsas fərziyyə və ya tapıntılarına əks olar ki, nəzəriyyəni tamamilə çürüdə bilər. Məsələn aparılan bir araşdırma, Kainatın başlanğıcında həcmsiz və sonsuz sıxlıqlı bir nöqtənin var ola bilməyəcəyini qəti şəkildə isbat etsəydi, Böyük Partlama Nəzəriyyəsi ciddi mənada çətinliyə düşər və böyük ehtimalla tərk edilmək məcburiyyətində qalardı (ki indiki vaxtda bir çox elm adamı, Böyük Partlamanın başladığı nöqtənin elmi bir problem olduğunu və bir başqa nəzəriyyənin problemə daha yaxşı bir həll təklif edəcəyini düşünməkdədir). Bir nəzəriyyənin qismən ya da tamamilə çürüməsi pis bir şey deyil. Elm adamları üçün nəzəriyyələr, adını dağlara daşlara yazdıqları sevdalar deyil. İşlərinin bir parçasıdır, sadəcə bu qədər. Üstəlik bir nəzəriyyənin qismən ya da tamamilə çürüməsi, elm və insanlıq üçün yaxşı bir haldır. Beləliklə var olan nəzəriyyələrimizi nəzərdən keçirərək gücləndirir və yeni nəzəriyyələr yaradaraq, əvvəlki nəzəriyyəmizi çürüdən faktları və əvvəlki nəzəriyyənin izah edə bildiyi məlumatları bir bütün olaraq açıqlaya bilirik. 

Təbii ki elm düşmənləri, elmi olaraq həqiqətə yaxınlaşmanın əhəmiyyətini dərk etməmiş insanlardır. Onların ağlında, elm sayəsində mexanistik və materialistik bir şəkildə asanlıqla izah edə bildiyimiz məsələlərin (bu, indiyə qədər üzərində düşündüyümüz az qala hər şeydir) ortadan qalxması, beləliklə özlərinin şəxsi inanc və din təbliğatına yer açılmasıdır. "Bax, elmin X Nəzəriyyəsi Y-i izah edə bilmir. Deməli mənim inandığım Z bunu etmiş olmalıdır!" Buradakı məntiqsizliyi görə bilirsinizmi? 

Bəs Təkamül Nəzəriyyəsini çətinə salacaq bir tapıntı nə olardı? Bir neçə fərqli cavab verilə bilər. Ancaq paleontologiya sahəsindən yanaşsaq, cavab əslində çox sadədir: təkamül müddətinin pilləli dəyişmə ardıcıllığını pozacaq, yəni "sıranı pozacaq" bir fosil tapmaq! Məsələn, bütün primatların tarixinin 50 milyon il əvvələ getdiyini bilirik. Bu primatlar içərisindən insanların (Homo cinsinin) yalnız 2 milyon ildir var olduğunu da bilirik. Homo cinsinin üzvlərinin bir çoxunu və əcdadlarını, həmçinin onların təkamül əlaqələrini də bilirik. Bu vəziyyətdə əgər ki 90 milyon il əvvələ aid süxurlardan bir müasir insan (Homo sapiens) fosili çıxacaq olsa, Təkamül Nəzəriyyəsi çox ciddi bir zərbə alacaq! 

Ancaq buna dair bu günə qədər heç bir tapıntıya rast gəlinməmişdir. Əlbəttə tapılan və əvvəlki məlumatlarla uyğunlaşmayan bəzi fosillər, az da olsa qohumluq əlaqələrini düzəltməmizi təmin etmişdir. Tez-tez, yeni kəşf edilən fosillər sayəsində bəzi növ qruplarının ilk təkamülləşdiyi tarixlər geriyə çəkilməkdədir. Lakin demək olar ki heç bir zaman nəvə olduğunu bildiyimiz bir növün əcdadının var olmasından əvvələ aid bir fosili tapılmamışdır. Məsələn müasir bir qarğaya aid fosil, dinozavrlardan əvvəlki sürünənlərin yaşadığı fosillər arasında əsla tapılmamışdır! Çünki qarğa, dinozavrlardan təkamülləşmiş olan quşların bir üzvüdür. Dinozavrların olmadığı bir dövrdə, qarğaların yaşaması gözlənilə bilməz. Təkamül Nəzəriyyəsinin uzaqgörənliyi budur. Çünki canlıların hamısı bir anda var olmamışlar. Pilləli olaraq, daha əvvəlki əcdadlardan təkamülləşmişlər. Təkamülün bu proqnozu, bu günə qədər istisnasız hər növdə təsdiqlənmiş və heç bir şəkildə yanlışlanmamışdır. Təkamül Nəzəriyyəsini insanlıq tarixinin gördüyü ən güclü nəzəriyyələrdən biri edən milyonlarla arqumentdən biri də heç şübhəsiz budur.

İstinad buradadır
daha ətraflı...

January 14, 2016

Taun mikrobu milyonlarla insanı öldürəcək şəkildə necə təkamülləşdi?


Taun dedikdə ilk öncə 14-cü əsrdə bütün Avropanı cənginə alan "Qara Ölüm" pandemiyası yada düşür. Xəstəliyin Avropanı bir çox onilliklər ərzində məhv etməsi nəticəsində kütləvi məzarlıqlar milyonlarla qurbanların üst-üstə yığılmış cəsədləri ilə dolmuşdu. Taun xəstəliyinin törədicisi olan Yersinia pestis bakteriyası hal-hazırda da gəmirici və birə populyasiyaları arasında yaşayaraq bütün dünyada mütəmadi olaraq epidemiyalara səbəb olur. Son dövrlərdə Madaqaskarda insanlar, ABŞ-ın Kolorado ştatında isə çöl itləri arasında tauna yoluxma hallarının olduğu təsdiqlənmişdir.

Y. pestis üç fərqli formada tauna səbəb ola bilir: bubonik, pnevmonik və septik. Pnevmonik taun ağciyərləri yoluxdurur və ağır pnevmoniya yaradır. Xəstəliyin bu ən ciddi formasında antibiotiklərlə müalicə vaxtında başladılsa sağalma mümkündür, lakin müalicə edilməzsə ölüm riski 100%-ə çatır. Elementar gigiyena normalarının yüksəlməsi və müasir tibbdəki nailiyyətlər sayəsində taun epidemiyalarının sayı böyük ölçüdə azalmış olsa da pnevmonik taunun əlamətləri qripə o qədər bənzəyir ki səhv diaqnoz qoyulması və müalicənin gecikdirilməsi ölümcül nəticələrə səbəb olur.

Y. pestis-in nisbətən az zərərli bağırsaq patogeni olan "Yersinia pseudotuberculosis"dən son 5-10 min il içərisində, təkamülün zaman şkalası baxımından çox yaxınlarda təkamülləşdiyi bilinir. Təkamül müddətinin bir nöqtəsində Y. pestis yeni heyvan və mühitlərə uyğunlaşma imkanı verən yeni yoluxma yolları və xəstəlik təzahürləri inkişaf etdirdi. Bakteriya bu sayədə sadə bir qarın ağrısı törədicisi olmaqdan çıxıb Orta Əsrlərdə milyonlarla insanın ölümünə səbəb olan qatilə çevrildi.

Laboratoriyamızın əsas elmi-tədqiqat məqsədlərindən biri Y. pestis-in pnevmonik taun törətmək qabiliyyətini necə inkişaf etdirdiyini müəyyən etməkdir. "Nature Communications" jurnalında nəşr olunan araşdırmamız kiçik genetik dəyişikliklərin Y. pestis-in ciddi tənəffüs yolu patogeninə çevrilməsinə necə təsir göstərdiyinə dair yeni fikirlər təqdim edir.

Bizim araşdırmaya qədər, bu sahədə ümumi rəy belə idi ki, pnevmonik taun bubonik taun olaraq bilinən invaziv xəstəliyin əlavə təsiri şəklində meydana çıxan bir ağırlaşmadır. Pnevmonik taun insanlarda mövcud taun infeksiyalarının yalnız 5-10%-ni meydana gətirdiyi üçün, pnevmonik taunun yalnız Y. pestis-in bubonik taun zamanı yayılmış infeksiyadan sonra ağciyərlərə keçməsi nəticəsində inkişaf edən bir xəstəlik olduğu ehtimal edilirdi. Ola bilər ki səbəb hal-hazırda həqiqətən belədir, lakin Y. pestis-in əcdadının Y. pseudotuberculosis olduğunu nəzərə alsaq keçmişdə baş verənlərin bununla əlaqədar olmadığını düşünə bilərik.



Birinci, Hədəf Ağciyərlər!

Beləliklə araşdırmamıza bu sadə sualla başladıq: "Y. pestis ağciyərləri yoluxdurma və pnevmonik tauna səbəb olma qabiliyyətini nə vaxt qazandı?" Təkamülün zaman şkalasında bakteriyanın bağırsaqlardan çox ağciyərləri hədəfləməyə başlamasının yaxın dövrlərdə reallaşdığını yuxarıda qeyd etmişdik. Y. pestis-in bir növ olaraq 5-10 min il əvvəl ortaya çıxdığı məlumdur ancaq insanlar arasında bilinən ilk taun pandemiyası 1500 il əvvəl Bizans İmperatorluğuna təsir edən "Yustinian Taunu" olmuşdur.

Yaxın zamanda edilən bir kəşf araşdırmalarımıza yardımçı oldu. Alimlər Londonda bir "Qara Ölüm" kütləvi məzarlığındakı insan skeletlərindən Y. pestis DNT-sini əldə etməyi bacardılar. Bu tarixi ərazidən əldə edilən genetik vəsait, müasir dünyadakı taun epidemiyalarından əldə edilən DNT ilə çox bənzərdir. O dövrlərdəki DNT-nin müasir DNT-yə bənzəməsi, müasir Y. pestis bakteriyalarının da dağıdıcı xəstəlik yarada bilmə qabiliyyətlərini qoruduğunu göstərir.

Y. pestis-in o əhəmiyyətli sıçramanı edərək ağciyərləri hədəfləməyə və beləcə pnevmonik taun törətməyə başlaması mövzusundakı sualları cavablandırmaq üçün, həm köhnə, həm də müasir Y. pestis ştammlarını araşdırdıq. Zaqafqaziya yaylalarındakı tarla siçanlarından alınmış olan bu köhnə Y. pestis ştammları, həm indiki vaxtda epidemiya yarada bilən Y. pestis ilə həm də nisbətən daha az patogen əcdadı və hal-hazırda mövcud olan Y. pseudotuberculosis ilə xarakteristik bənzərlik göstərməkdə idi.

Beləliklə, bu köhnə variantların bağırsaq Yersinia bakteriyaları və müasir öldürücü Y. pestis arasında qalan "keçid" ştammlar olduğu düşünülə bilər. Həqiqətən də bu "keçid" xəttdən gələn köhnə ştammlar Y. pseudotuberculosis ilə ciddi bənzərlik göstərsə də eyni zamanda texniki olaraq Y. pestis növünü də təmsil etdiyini söyləyə bilərik. Köhnə ştammlar bu unikal genetik xüsusiyyətləri sayəsində, Y. pseudotuberculosis-dən təkamülləşərkən bakteriyanın yeni mühitlərə necə adaptasiya ola bildiyi mövzusunda əhəmiyyətli məlumatlar verə bilər.

Gözlənilməz şəkildə, bu köhnə ştammların da müasir Y. pestis bakteriyasının siçanlarda yaratdığı pnevmonik taundan ayırd edilə bilməyəcək şəkildə bir pnevmonik taun yarada bilmə qabiliyyətləri olduğunu kəşf etdik, ancaq bunun üçün bakteriyaların Pla adlı zülalı tənzimləyən genə sahib olması lazımdır. Y. pestis-ə xas olan Pla növün təkamülünün ilk mərhələlərində meydana çıxmışdır.

Y. pestis-in demək olar ki bütün köhnə ştammlarında Pla geni vardır. Lakin Pla-nın əldə edilməsindən əvvəlki zamanlardan gələn bir neçə köhnə Y. pestis nümayəndəsi də hələ mövcudddur. Pla geni olmayan bu ştammların pnevmonik tauna səbəb ola bilmə qabiliyyətini yoxladıq və bunun baş vermədiyini gördük. Ancaq Y. pestis bu geni əldə edən kimi bakteriya pnevmonik taun törətməyə başladı. Keçmişdəki və indiki Y. pestis arasında çoxlu sayda fərqlilik olsa da yalnız bir dəyişiklik bakteriyanın ölümcül patogen olmasını təmin etmişdir. Yəni Y. pestis Pla geninə daha əvvəllər sahib olsaydı pnevmonik taun törətmək qabiliyyətini də daha əvvəl əldə edə bilərdi.

İkinci, Yoluxuculuğu Artır!

Ancaq məsələ burada bitmir. Məlum olmuşdur ki, köhnə ştammlardan fərqli olaraq Y. pestis-in bütün müasir ştammlarının müvafiq genində Pla-da bir aminturşu dəyişikliyi yaradan mutasiya mövcuddur. Bu dəyişiklik Pla zülalının funksiyasını az miqdarda dəyişdirsə də mutasiya köhnə və ya müasir fərq etmədən Y. pestis-in pnevmonik tauna səbəb ola bilmə qabiliyyəti ilə əlaqədar heç bir rol oynamır.

Gözlənilməz şəkildə, bu modifikasiya yoluxmuş birə və ya gəmirici dişləməsindən sonra Y. pestis-in sahib orqanizmdə daha dərin toxumalara yayılmasına və bubonik taunun xarakterik əlaməti olan böyümüş limfa düyünlərinin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu da Y. pestis-in ən başda bir tənəffüs sistemi patogeni olduğunu və invaziv (daxilə sirayət edən) infeksiyalar yarada bilmə qabiliyyətini isə daha sonra qazandığını göstərir.

Bu kəşf sayəsində taunun necə təkamülləşdiyi mövzusundakı düşüncələrimiz dəyişə bilər. Pnevmonik taunun Y. pestis-in "silahları" arasına əlavə olunması və bakteriyanın ağciyəri hədəfə alma qabiliyyəti görüldüyü kimi yoluxucu bir patogen olmasından daha əvvəl reallaşmışdır. Araşdırmalarımız göstərdi ki, Pla geninin qazanılması və pnevmonik taun törətmə xüsusiyyəti 1500 - 5000 ildən əvvəl meydana gəldi. Ancaq aminturşu modifikasiyası 1500 il əvvəl baş verdi və bu da Y. pestis-in daha ölümcül olmasını təmin etdi. Y. pestis-in Yustinian Taunu zamanından və sonradan gələn bütün ştammlarında Pla-nın ölümcül modifikasiyası varkən ondan əvvəlki zamanlardakı ştammlarda bu mövcud deyil.

Əldə etdiyimiz nəticələr kiçik bir aminturşu dəyişikliyi ilə Y. pestis-in yalnız yerli epidemiyalar yaradan bir bakteriya olmaqdan çıxıb Yustinian Taunu və Qara Ölüm kimi pandemiyalar səbəbkarına çevrilməsinə aydınlıq gətirir.

Və bu nəticələr eyni zamanda digər tənəffüs yolu patogenlərinin də belə kiçik genetik dəyişikliklər nəticəsində əldə edə biləcəkləri xüsusiyyətlər mövzusunda qorxunc ehtimalları artırır.

Müəlliflər: Daniel Zimbler/Bakterioloq, Wyndham Lathem/Mikrobioloq-İmmunoloq (ABŞ, Northwestern University).
daha ətraflı...

December 1, 2015

Xəyallara daldığınıza görə narahat olmağa dəyməz

Oturun və heç bir şey düşünmədən rahatlanın… Çətindir? Bəli, bunu etmək elə də asan deyil. Beyni istirahət rejiminə keçirməyə çalışsanız belə fərqli xəyal dünyalarına daldığınızı görərsiniz. Lakin geniş yayılmış düşüncənin əksinə olaraq bu boş xəyallar faydalı ola bilər.

Nevroloqlar uzun müddət beynin bir iş görərkən güclü işlədiyini, boş dayanarkən isə istirahət etdiyini düşünürdü. Könüllülər üzərində aparılan təcrübələrdə barmaq hərəkətləri, zehni hesablama (mental aritmetik) etmə, şəkillərə baxma kimi tapşırıqlar əsnasında insanların beyin müayinəsi aparılır və hansı bölgələrin aktiv olduğu, beynin davranışlara necə nəzarət etdiyi aşkarlanmağa çalışılır.

Nevroloqlar fərqli fəaliyyətlərdə beynin necə işlədiyini görmək üçün təcrübə aralarında onu neytral vəziyyətə gətirəcək bir üsul tapmağa çalışırlar. Bunu təmin etmək üçün təcrübədə iştirak edənlərdən qara ekran üzərindəki ağ xaç işarəsinə baxmaları istənilir. Nə isə düşünməsi istənməyən beynin neytral vəziyyətə düşəcəyi fərz edilir. Lakin elə olmur.

Düşünməyən beyində fəaliyyət

Bunu ilk olaraq 20 il əvvəl Medical College of Wisconsin tələbəsi Bharat Biswal fərq edir. O, beynin rahatlanması istənən mərhələdə belə beyindəki aktivliyin davam etməsini və bunun koordinasiyalı bir fəaliyyət olduğunu aşkarlayır.

1997-ci ildə Gordon Schulman müxtəlif beyin müayinələrinin nəticələrini araşdıraraq insanların xüsusi bir mövzuya diqqət verdiyi zaman beyində hansı bölgələrin aktiv hala gəldiyini görməyə çalışarkən tam əksini fərq etdi: Heç bir şey etmədiyimizdə aktiv hala gələn bölgəni.

İnsanlar istirahətdən fəaliyyətə keçdikdə beynin daha aktiv olması gözlənilir. Amma Schulman bu vəziyyətdə beynin bəzi bölgələrinin davamlı olaraq daha az aktiv hala gəldiyini gördü. Yəni, beyin müayinə cihazları içində bir şey etmədən səssizcə yatarkən insanların beynində bəzi bölgələr hər hansı bir iş edərkən olduğundan daha aktiv hala gəlirdi.

Beynin heç bir zaman istirahət etmədiyinin başa düşülməsi bir az zaman aldı. Nevroloqlar uzun müddət ehtiyac olmadıqda beyindəki fəaliyyətlərin dayandığını sanırdı.

İstirahət edərkən belə məşğul

Hal-hazırda beynin "istirahət etmə anında" məşğul olduğunu göstərən üç mindən çox araşdırma var. Bəzi alimlər beyin heç bir zaman istirahət etmədiyi üçün bu terminə qarşı çıxır. Onun yerinə, "beynin sakitlik rejimi" terminindən istifadə edirlər.

Görəsən düşünməyən beyin nəyə görə bu qədər aktivdir? Bu mövzuda bir çox nəzəriyyə olsa da hələ ki tam razılaşma əldə edilməmişdir. Lakin bu fəaliyyətlər yaddaşın möhkəmlənməsində rol oynamış ola bilər.

Beyin sakit buraxıldıqda əsasən gələcək barəsində cəmləşdiyini bilirik, axşam nə yeyəcəyimiz, gələn həftə hara gedəcəyimiz və sair. Beynin gələcəyi xəyal etmə ilə əlaqədar hissələri də "beynin sakitlik rejimi" içində olur. Yəni, sanki beynimiz xüsusi bir vəzifə ilə məşğul olmadığı zamanlarda gələcəyə xüsusi diqqət yetirmək üçün təkmilləşmişdir.

Harvard Tibb Məktəbində çalışan Moshe Bar bunun xəyal qurmaqla əlaqədar olduğunu, xəyal qurmanın isə olmamış hadisələrlə əlaqədar yaddaş meydana gəlməsini təmin etdiyini qeyd edir. Bunun bizə "ön təcrübə" imkanı verdiyi, beləcə xəyal etdiyimiz mövzuda qərar almamızı asanlaşdırdığı düşünülür. Məsələn hər hansı bir nəqliyyat vasitəsinə minən bir çox insan onun qəzaya uğrayacağını xəyalındə canlandırır. Və nə vaxtsa bu baş versə daha əvvəlki xəyal qurma dövründə meydana gəlmiş yaddaş ortaya çıxacaq və sərnişinin necə davranması mövzusunda qərar verməsini asanlaşdıracaq.

"Qaranlıq enerji"

Bu ilin Sentyabr ayında Oxford Universitetində edilən bir araşdırmada istirahət edərkən beynin hansı bölgələrinin bir-biriylə əlaqəli olduğunu görmək üçün 460 insanın beyin müayinəsi aparıldı. Nəticələr, bu əlaqələrin gücünün adamın yaddaş gücü, təhsili və fiziki dayanıqlılığıyla əlaqəli olduğunu göstərdi. Xəyal qurarkən belə beynin bəzi bölgələri sanki ehtiyac ola bilər məqsədiylə əlaqə halında qalırdı.

Beynin heç bir zaman istirahət etmədiyi faktı bir sirrin həll edilməsini də təmin edə bilər. Beyin normal halda gördüyü işə görə 5% enerji istifadə etməsi lazım olarkən nəyə görə 20% enerji istifadə edir? Nevroloq Marcus Raichlenin beynin "qaranlıq enerjisi" olaraq xarakterizə etdiyi bu 15%-lik enerji itkisi məhz bu istirahət etmə fəaliyyətlərində sərf edilmiş ola bilər.

Sakit vəziyyətdə ya da başqa bir işlə məşğul olarkən beynimizin xəyallara dalmasına və düşünməsinə maneə törətmənin nə qədər çətin olduğunu hamımız bilirik. Amma bunun faydalı olduğunu bilmək bəlkə beynimizə daha fərqli baxmamızı təmin edəcəkdir.

daha ətraflı...

November 8, 2015

Cəhalət qurbanı olan filosof qadın: İsgəndəriyyəli Hipatiya

Hipatiya, əsərləri bu günə qədər qalmış ilk qadın riyaziyyatçıdır. 370-415-ci illər arasında yaşamışdır; İsgəndəriyyədə doğulub, orada da ölmüşdür. Hipatiyanın başına gələnlərin səbəblərini anlaya bilmək üçün əvvəlcə o dövrlərin İsgəndəriyyəsi haqqında qısa məlumat yəqin ki faydalı olar;

İsgəndəriyyə, Makedoniya hökmdarı və Aristotelin şagirdi Böyük İskəndər tərəfindən e.ə. 332-ci ildə Misirdə qurulmuş bir şəhərdir. İsgəndərin ölümündən sonra (e.ə. 323-cü il), onun ən güvəndiyi general olan Ptolemaios və ailəsi tərəfindən idarə olundu. Çox böyük bir universitet və kitabxana quruldu. Dövrün ən əhəmiyyətli mədəniyyət mərkəzlərindən biri oldu. İsgəndəriyyəlilər müstəqilliklərini bir müddət Roma İmperatorluğundan qorumağı  bacarsalar da, e.ə. 80-ci ildə təslim oldular. 326-cı ildə, İmperator 1-ci Konstantin, Romanın intriqalarından xilas ola bilmək məqsədiylə Roma İmperatorluğunun paytaxtını şərqə çəkmək istədi və Konstantinopolu yəni İstanbulu qurdu. Dərhal sonra da xristianlığı qəbul etdi. Paqanlarla Xristianların mübarizəsi 5-ci əsrə qədər davam etdi. Daha sonra da görəcəyimiz kimi, Yəhudilərin və Yunan paqanlarının aktiv olduğu İskəndəriyyə də bu mübarizədən öz payını aldı …



Hipatiyanın atası Teon, İsgəndəriyyə Universitetində riyaziyyat müəllimi idi. Daha sonra universitetin rektoru oldu. Hipatiya, İsgəndəriyyədəki zəngin elmi mühitdən faydalandı. Artıq gənc yaşlarında sual verməyi, araşdırmanı və şübhə etməyi öyrəndi. Teon, qızını qüsursuz bir insan olaraq böyütmək istəyirdi. Qızının təhsili ilə ciddi maraqlandı, həm müəllimi həm də dostu oldu. Sənətkarlıq, şeir, fəlsəfə, din, astronomiya, astrologiya, riyaziyyat sahələrində mükəmməl məlumatlanması üçün əlindən gələni etdi. Çox yaxşı bir müəllim idi. Öyrətdiyi mövzuları sevir və sevgisini tələbələrinə də ötürə bilirdi. Dövrün böyük dinlərini qızına öyrətdi. Doqmalara və dinlərə batmasına imkan vermədi. 

Qızının yalnız əqli deyil, fiziki inkişafına da xüsusi diqqət yetirdi. Günün müəyyən saatları idmana ayrılmışdı. Hipatiya üzməyi, avar çəkməyi, ata minməyi, dağa dırmanmağı öyrəndi… İllər sonra Hipatiya atasından öyrəndikləri ilə öz-özünə öyrəndiklərini ümumiləşdirib belə yazdı; "Nağıllar nağıl kimi, əfsanələr əfsanə kimi izah edilməlidir. Boş inancları gerçək deyə öyrətməkdən daha qorxunc bir şey ola bilməz. Uşaq ağlı bunları qəbul edər və uşaq səhv şeylərə inanar. Bu səhv inanclardan təmizlənmək çox çətin olur, uzun illər alır. İnsanlar boş inanclara bir gerçək kimi inanıb uğrunda döyüşürlər."


Hipatiya böyüdükdən sonra səyahətə çıxdı. Romaya və Afinaya getdi. Afinalı filosof, neoplatonçu Plutarxdan dərslər aldı. Bu səfəri əsnasında riyaziyyatçı olaraq məşhurlaşdı. İsgəndəriyyəyə geri döndüyündə universitetdə riyaziyyat və fəlsəfə tədris etməsi istəndi. Böyük sevinclə qəbul etdi. Hipatiya çox sevilən, yaxşı bir müəllim idi. Tarixçi Sokrat (Afinalı məşhur filosof Sokrat deyil.) Hipatiyanın həm sinifinin həm də evinin şagirdlərlə, dövrün alim və mütəfəkkirləriylə dolub daşdığını yazır. Avropadan, Asiyadan və Afrikadan şagirdlər yalnız Hipatiyanın şagirdi olmaq üçün axın-axın İsgəndəriyyəyə gəlirdilər. Əsasən Diofantın məşhur Arifmetika adlı kitabından dərs verərdi.

Hipatiya riyaziyyata aid bir çox kitab yazmışdır. Çox təəssüf ki bu kitablardan bizə ancaq parçaları qalmışdır. Kitabların çoxu İsgəndəriyyə yanğınında və Serapis məbədinin azğın xalq tərəfindən yandırılması zamanı zərər görmüşdür. Atasıyla birlikdə Evklidin Elementlər kitabında düzəlişlər etmişdir və bu haqda ən azı bir kitab yazdığı bilinir. Diofantın astronomiya mövzusundakı işlərinə əlavə olan bir əsərinin parçaları 15-ci əsrdə Vatikan kitabxanasında tapılmışdır. Hipatiyanın bir də "Apolloniusun Konusları Üzərinə" adlı bir kitab yazdığı bilinir. Hipatiyadan sonra 17-ci əsrin 2-ci yarısına qədər bu mövzuya toxunulmamışdır. Ta ki Dekart, Ferma, Nyuton və Leybnitsə qədər. Həmçinin, əlimizdə Ptolemeyin astronomiya və Diofantın arifmetika kitablarına düşən qeydləri var. Hipatiya, səma müşahidələrində, su təmizləmədə, dənizçilikdə istifadə edilən müxtəlif kəşfləriylə məşhurdur. O elə məşhur idi ki, tez-tez "İsgəndəriyyəli filosof" ya da "İsgəndəriyyəli ilham pərisi" ünvanlı məktublar alırdı.


Hipatiya, özünü neoplatonçular deyilən bir düşüncə məktəbinə aid edirdi. Bu məktəbin elmi düşüncə üsulu Xristianların doqmatik və fanatik düşüncələriylə ziddiyyət təşkil edirdi. 412-ci ildə, İsgəndəriyyə kilsəsinin rəhbərliyinə Kiril adlı bir adam təyin edildi. Kiril qatı Xristian idi. Dövlət işlərindən də əlini çəkməmişdi. Tabeliyində Parabolari deyilən soyğunçu ordu var idi. Parabolarilər əvvəlcə bu günün "Qızıl Aypara"sı vəzifəsini görürdülər. Daha sonra məqsədlərindən çıxaraq vəhşiliyə başladılar. Kiril paqanlara hücum etməyə ən zəiflərdən başladı. Çox yandırıb dağıtdı, günahsız insanlar öldürdü. Sonra növbə İsgəndəriyyənin qurulmasından bəri xüsusi qanunlarla qorunan və sülh içində yaşayan Yəhudilərə çatdı. Sinaqoqlarını yerlə bir edib onları şəhərdən qovdu. Misir müfəttişi Orestes, Kirilin etdikləri barədə hökumətə şikayət etsə də bir nəticə əldə edə bilmədi.

Kiril yalnız dini gücü deyil, siyasi gücü də ələ keçirmək istəyirdi. Bu səbəblə Orestes və yaxınları yox edilməli, heç olmasa Orestes zəiflədilməli idi. Hipatiya, Orestesin yaxın yoldaşlarının ən əhəmiyyətlisi və ən başda gələnlərindən idi. Həm hörmətli, həm məlumatlı, həm də məşhur idi. Eyni zamanda yaxşı natiqlik qabiliyyəti vardı. Hipatiya ortadan qaldırılmalı idi. Şəhərdə Oresteslə Kirilin dostluqlarına yeganə maneənin Hipatiya olduğu söz-söhbətləri gəzirdi.


Riyaziyyat tarixinin ən qorxunc cinayəti üçün mühit hazır idi. Provakatorların da köməyiylə, soyğunçular, işsizlər, cahillər Xristian olmayan Hipatiyaya qarşı qızışdırılır. Hipatiya, universitetdən evə qayıdarkən dindarların hücumuna uğrayır. Əvvəl dərisi soyulur, sonra parçalanaraq yandırılır. Törədilən cinayət barəsində istintaq aparılsa da rüşvət və güc nümayişi sayəsində nəticələnmədən bağlanır. Kiril, Hipatiyanın ölmədiyini və Romada olduğunu deyərək İsgəndəriyyəliləri aldatmağa çalışsa da Tarixi aldada bilmir.

Hipatiyanın xatirəsini əbədiləşdirmək üçün bir asteroid və ayda bir krater onun adı ilə adlandırılmışdır. Həmçinin, onun həyatından bəhs edən əsərlər yazılmış, teatr tamaşaları hazırlanmış və nəhayət 2009-cu ildə "Aqora" filmi çəkilmişdir.
daha ətraflı...

October 17, 2015

Təkamül Nəzəriyyəsi hər hansı siyasi ideologiya ilə əlaqəlidirmi?


Xeyr, Təkamül Nəzəriyyəsi heç bir siyasi ideologiya ilə bilavasitə əlaqəli deyil. Doğrudur, çox sayda və hətta bir-birinə zidd olan siyasi ideologiyalar Təkamül Nəzəriyyəsindən istifadə edərək elmin bu əhəmiyyətli sahəsinin məlumatlarından faydalanmışdır. Bu ideologiyalar, Təkamül Nəzəriyyəsini özlərinə vasitə olaraq istifadə etmiş və hələ də istifadə etməyə davam etməkdədirlər. Təkamül Nəzəriyyəsi isə, bütün elm sahələri kimi, bu ideologiyaların heç birinə digərlərindən daha yaxın və ya uzaq deyil. Başqa sözlə, digər elmi nəzəriyyələr bu ideologiyalara nə qədər "yaxındırsa" Təkamül Nəzəriyyəsi də bir o qədər "yaxındır"!

Təbiət elmləri və bu elmlər tərəfindən kəşf edilən həqiqətlər, bu həqiqətlərə əsaslanaraq yaradılan nəzəriyyələr, hər hansı bir siyasi ideologiya ilə əlaqədar olaraq bilavasitə nəticə çıxara bilməz; bu düzdür və ya bu səhvdir deyə bilməz. Elmin vəzifəsi həqiqəti ortaya qoymaqdır. Ondan necə istifadə ediləcəyi artıq insanların işidir. İnsanların mənfəətləri və tətbiqlərinə görə elm əsla məsuliyyət daşımır. Çünki biz o tətbiqi etsək də, etməsək də və ya etdiyimiz hər hansı bir tətbiqi bu və ya digər şəkildə etsək də, həqiqət hər zaman "həqiqət" olaraq qalacaqdır. Elm, bizim anlayış, davranış və qabiliyyətlərimizdən qətiyyən asılı deyil. Təkamül də bir təbiət qanunu olması baxımından, onun necə istifadə ediləcəyindən asılı olmayaraq, gələcəyə işıq saçan və təbiətin qəlbində yatan bir həqiqətdir. Bütün digər canlılarla birlikdə insanların da mənşəyinin və saysız xüsusiyyətlərinin necə və hansı səbəbdən o şəkildə olduğuna müvəffəqiyyətlə aydınlıq gətirir. İnsanın yaratdığı siyasi ideologiyaların da öz təbiətini əks etdirdiyi düşünülsə; Təkamül Nəzəriyyəsi daxilində bu ideologiyalara istiqamətli bəzi dəstəkləyici fikirlərin tapılmasında qeyri-adi bir hal yoxdur. Bu, nəzəriyyənin çatışmazlığı, səhvi və ya günahı deyil; tam əksinə, insanın təbiətini müvəffəqiyyətlə açıqlaya bildiyinin parlaq göstəricisidir.

Məsələn Sosial Darvinizm, Çarlz Darvinin təkamül təliminin yaradılmasında bir əsas olaraq istifadə etdiyi "Mühitə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkən zəif canlılar müəyyən zaman ərzində öz yerlərini, mühitə daha asan uyğunlaşa bilən daha güclü canlılara verirlər" fikrinin, bəzi mütəfəkkirlər tərəfindən Sosiologiyada arqument olaraq qəbul edilməsiylə doğulmuşdur. Bu sadə həqiqətdən yola çıxan bəzi insanlar öz cəmiyyətləri səviyyəsində bu cümləni əsas götürərək Faşizm, İrqçilik, Millətçilik, Sosial Darvinizm kimi siyasi ideologiyalara, müəyyən dərəcələrdə vasitə olaraq istifadə etmişlər. Eyni fikirdən yola çıxan digər insanlar isə, bunu iqtisadi əlaqələrə də uyğunlaşdıraraq Kapitalizmin bəzi cərəyanlarında olduğu kimi əzən-əzilən qrupları məqbul və normal görən fikirləri dəstəkləmək üçün istifadə etmişlər. Ancaq burada gözdən qaçan (və ya qaçırılan) məqam, Təkamül Nəzəriyyəsinin "ən güclünün həyatda qalması" deyil, "uyğunlaşa bilənin, dəyişməyə ən açıq olanın həyatda qalması" olduğu gerçəyidir. Bu qısa izahatı "güclü" olaraq istifadə edən ilk adam, eyni zamanda Sosial Darvinizmi yaradan Herbert Spencer olmuşdur. Lakin Darvin, israrla doğru fikrin "güclü" deyil, "dəyişməyə açıq və uyğun" olduğunu vurğulamış və bunu əvvəldən müdafiə etmişdir. Hətta öz əmisi oğlu Francis Galtonun Təkamül Nəzəriyyəsinə əsaslanan və yalnız ən sağlam insanların çoxalmasına icazə verilib, digərlərinə mane olaraq daha müvəffəqiyyətli insan cəmiyyətləri yaradılması lazım olduğunu irəli sürən Yevgenika fikirinə də həyatı boyu sərt və qəti şəkildə qarşı çıxmışdır. Belə ki Galton yalnız Darvinin ölümündən sonra bu fikirlərini inkişaf etdirmiş və həyata keçirə bilmişdir.

Təkamül Nəzəriyyəsi yalnız var olma mübarizəsini deyil, eyni zamanda bu mübarizə içərisindəki strategiyaları da araşdırmaqdadır. Bu araşdırmalar göstərir ki, sosial həmrəylik, paylaşma və altruizm kimi insani baxımdan "əxlaqlı" ola biləcək xüsusiyyətlərə sahib olan populyasiyalar; qapalı, fərdçi, təcrid edici strategiyalara sahib populyasiyalara uzun müddətdə hər zaman üstün gəlməkdədir. Bu fikir, asanlıqla Sosial Darvinizmə, Sosializm və Kommunizmə zidd olan ideologiyalara vasitə olaraq istifadə edilə bilər. Təkliyin və qapalılığın qısa müddətdə ən üst səviyyədə fayda təmin edəcək olması Fərdiçilik, Təcridçilik, Pragmatizm, Materializm, Naturalizm kimi düşüncələri və hətta siyasi ideologiyaları dəstəkləməkdə istifadə edilə bilər. Təkamül Nəzəriyyəsinin bir çox digər məzmunu da, bəzi ideologiya və fəlsəfi düşüncələri dəstəkləmək üçün vasitə olaraq görülə bilər.

Göründüyü kimi siyasi ideologiyalar, elmi məlumatları, öz fikir və nəzəriyyələrini dəstəkləmək üçün -normal olaraq- istifadə etməkdədirlər. Təkamül Nəzəriyyəsini istifadə edərək insan əxlaqına zidd, insan haqqlarına qarşı çıxan ideologiyaları müdafiə edən insanları səbəb göstərərək elmi həqiqətlərə göz yummaq və ya onları qaralamaq qətiyyən düzgün deyil. Əhəmiyyətli olan bu ideologiyalarla (əgər ehtiyac olarsa) mübarizə aparılması və ya mümkündürsə daha insani olacaq şəkildə düzəldilməsi, inkişaf etdirilməsi, dəyişdirilməsi və ya tamamilə tərk edilməsidir. Bu ideologiyaların varlığına görə elm heç bir məsuliyyət daşımır və günahkar deyil. Sosial Darvinizmin qurucusu Çarlz Darvin olmadığı kimi, bu təkamül qanunlarının insan cəmiyyətlərinə də tətbiq olunması lazım olduğu və ya tətbiq oluna biləcəyi düşüncəsi də Darvinə aid deyil. Əgər elə olsaydı belə bu vəziyyət, təkamülün bir təbiət qanunu, Təkamül Nəzəriyyəsinin bu təbiət qanununu açıqlayan bir elmi nəzəriyyə olduğu gerçəyini əsla dəyişdirməzdi. Çünki elm adamları ilə bu insanların elmdən kənar mövzulardakı fikirləri, elmin iş metodologiyalarından fərqildir. Əgər ki elm adamı bir nəzəriyyəni öz şəxsi ideologiyalarını dəstəkləmək üçün irəli sürmüş olsa, bu, digər elm adamları tərəfindən çox qısa müddətdə fərq edilər və sıradan çıxar. Çünki elmdə, nəzəriyyəçilərin ideologiyalarına deyil, irəli sürdükləri fikirlərə və onu hansı üsullarla, nə şəkildə, nə qədər güclü dəlillərlə dəstəkləyə bildiklərinə baxılır. Bu baxımdan Təkamül Nəzəriyyəsi, zamanın və elmin bütün imtahanlarını dəqiq və müvəffəqiyyətlə keçmiş çox güclü bir nəzəriyyədir. Heç bir şəxsi ideologiyadan da asılı deyil.

Atomun parçalana biləcəyinin əvvəlcə nəzəri olaraq kəşfi, sonra isə praktik olaraq həyata keçirilməsi, elmin böyük uğurlarından biridir. Ancaq bundan necə istifadə ediləcəyi insanların əxlaqına, keçmişinə, humanizm anlayışına, niyyətlərinə bağlıdır. Atomun parçalanmasından istifadə edən alimlər milyonlarla insanın həyatını xilas edən radiologiya və radioqrafiya kimi texnologiyalar icad etmiş, hətta daha irəli gedərək kainatın sirlərini ortaya çıxarmağı bacarmışdır. Ancaq eyni sadə gerçəyi, atomun parçalana bilər olduğu gerçəyini istifadə edən bəzi insanlar, bir neçə saniyədə yüz minlərlə və ya milyonlarla insanı məhv edə biləcək silahlar inkişaf etdirmişlər. Hər iki tətbiq də, atomun parçalana bilər olduğu həqiqətini dəyişdirməməkdədir. Elmin vəzifəsi bu həqiqəti tapmaq və insanlığa təqdim etməkdir. Ondan necə istifadə ediləcəyi, insanlığın gələcəyini şəkilləndirəcək olan qərardır. Bunun nəticələrinə görə elm əsla məsul tutula bilməz. Bu səbəbdən hər hansı bir siyasi ideologiyadan ötəri Təkamül Nəzəriyyəsi əsla qınana, kiçildilə və tənqid edilə bilməz!
daha ətraflı...

May 10, 2014

Təkamül, təsadüf və xaos

Təkamüllə əlaqədar ən çox irəli sürülən iddialardan biri, onun tamamilə təsadüfi olduğu istiqamətindədir. Təkamülü təsadüfi adlandırmaq və digər təbiət qanunlarından ayırmaq böyük bir səhvdir. Təkamül, digər təbiət qanunları nə qədər təsadüfidirsə, o qədər təsadüfidir. Bu yazımızda təsadüf və xaos sözlərinin təriflərini doğru bir şəkildə izah edib, elmi şəkildə analiz edəcəyik. Bir qanunun təsadüfi olmasıyla, qanunun nəticələrinin təsadüfi olması arasındakı fərqləri görəcəyik. Beləcə kainatın təsadüfiliyi mövzusunda dəqiq bir görüşə sahib ola bilməyinizə yardımçı olmağa çalışacağıq.

Ətrafımızdakı bir çox hadisə çox sayda təbiət dəyişikliklərinə bağlı olduğu üçün "xaotikdir". Xaotik hadisələr, hadisəyə təsir edən proseslərin sayının çoxluğu və müxtəlifliyi səbəbindən belədir. Məsələn, iqlim dəyişməsi möhtəşəm mürəkkəb hadisədir, çünki minlərlə parametr bir yerdə olaraq nəticəyə təsir edir. Bu səbəblə 1 gün sonrasının hava durumunu məqsədəuyğun şəkildə təxmin edə bilərik; amma 1 həftəyə, 1 aya keçdiyimizdə hesablarımız gerçəyi əks etdirməməyə başlayar. Bu, əlimizdəki riyazi modellərin təbiətlə tam üst-üstə düşməməsinin nəticəsidir. Təkamül də, iqlim dəyişməsi kimi son dərəcə xaotik hadisədir. Bir növün təkamül cığırında keçdiyi mərhələlər çoxlu sayda proseslərə bağlıdır. Bu proseslərdəki ən kiçik dəyişmələr belə nəticəyə kökündən təsir edə bilər. Bir fərdin həyatda qalıb-qalmamasına təsir edəcək hər dəyişiklik, növün bütün uyğunlaşma müvəffəqiyyətinə təsir edəcək, başqa deyimlə, növün dəyişməsini istiqamətləndirəcək.

Xaos və təsadüf

Bir prosesin xaotik olmasıyla təsadüfi olması arasında böyük bir fərq var və bu fərq çox yaxşı başa düşülməlidir. Qeyd etdiyimiz təbiət qanunları və proseslər "təsadüfi" deyil, çünki hər biri keçmişdə, indiki vaxtda və gələcəkdə eyni şəkildə işləyirlər, buna görə təkamül və ya cazibə qüvvəsi bir "təbiət qanunu" hesab edilir. Təsadüf əsəri olan, "özbaşına" var olub sonra da yox olan prosesləri "təbiət qanunu" olaraq xarakterizə etmək mümkün deyil. Əgər bir canlının gen "hovuzunda" etdiyimiz analizlə bir başqasınınkı tamamilə və hər hansı bir səbəbə bağlı olmadan, köklü şəkildə fərqli olsaydı, onda təsadüfi bir hadisədən danışmağa haqqımız çatardı. Amma bu günə qədər analiz etdiyimiz bütün növlər təkamül qanunlarına tabedir. Eynilə kütləsi olan hər bir maddəyə cazibə qüvvəsinin təsir etdiyi kimi. "Amerikadakı almalara cazibə qüvvəsi təsir edir, amma Avropadakı armudlara təsir etmir" kimi bir vəziyyət müzakirə mövzusu deyil. Bütün bu səbəblərə görə xaosla təsadüf arasındakı fərq qəbul edilməlidir.

Hələlik bu təbiət qanunlarının necə və niyə bu gün olduqları şəkildə olduğunu bilmirik. Biz yalnız onları təyin etməklə kifayətlənirik. Bütün qanunların necə var olduğunu anlaya bilmək üçün Böyük Partlayışın (The Big Bang) hansı səbəbdən və necə meydana gəldiyini anlamaq lazımdır. Elmin araşdırdığı ən böyük suallar da elə budur. Ehtimalla, Böyük Partlayış səbəbiylə bu yaranışın kainat daxilindəki qanunlar üzərindəki təsirləri təyin edildiyində və təbii səbəblərlə açıqlandığında, hal-hazırki qanunların da niyə bu şəkildə mövcud olduğunu anlamağa başlayacağıq. O vaxt niyə almaların düşdüyünü və ya canlıların dəyişdiyini anlaya bilərik. O zamana qədər, əsassız mühakimə hücumları etmədən, elmin nəticələr çıxarmasını gözləməyimiz, elmə və alimlərə dəstək verməyimiz lazımdır.

Bu qanunlar bir dəfə var olduqdan sonra hər hansı bir şəkildə nəzarət edilmir, tamamilə şüursuz şəkildə işləyirlər. Lakin özlərini davamlı olaraq eyni şəkildə təkrar etdikləri üçün xaosdan nizam yarada biləcək gücə sahibdirlər. Əgər təbiət qanunları təsadüfi olsaydılar, kainat içərisində nizamlı strukturlar görə bilməzdik. Kainatda olan canlılıq və ya qalaktika sistemləri kimi nizamlı strukturlar davamlı olaraq eyni cür təsir edən qanunların nəticəsidir. Bunu özünüz də təcrübədən keçirə bilərsiniz: çimərliyə getdiyinizdə bir vedrə dolu qumu dalğaların vurduğu yerə təsadüfi şəkildə tökün. Bir neçə dəqiqə gözlədiyinizdə görəcəksiniz ki, tamamilə şüursuz şəkildə təsir edən dalğalar, tökdüyünüz qum yığınlarını müəyyən bir nizama salacaq. Dalğalar bunu bilərək ya da istəyərək etmir. Dalğaların tabe olmaq məcburiyyətində olduğu fizika qanunlarından ötəri hərəkət etmələri nəticəsində, qumlara təsir edən fiziki qüvvələr müəyyən naxışlar meydana gətirir. Yəni qarmaqarışıq quruluşdakı qum da, öz üzərinə təsir edən qüvvələrə tabe olur və nizamsızlıqdan nizam meydana gəlir. Bunu qar kristallarında, səhrada qum təpələrində, qalaktika sistemlərində və ətrafımızdakı hər canlıda görə bilərik. Bütün canlılar davamlı olaraq eyni şəkildə işləyən bir qrup təbiət qanununun təsirilə müxtəlif formalara təkamülləşə bilər. Məhz bu qanunlar toplusuna "təkamül" deyirik. Əgər təkamül təsadüfi şəkildə baş versəydi, yəqin ki, ətrafımızda heç bir mürəkkəb canlı görə bilməyəcəkdik. Bu yerdə təkamülü və elmi təhrif etmək üçün istifadə edilən "qasırğa nəticəsində yaranan Boinq" müqayisəsinin bir başqa səhvini görürük: qasırğa nizamlı və özünü təkrar edən qüvvə deyil! Bu müqayisə xətaları haqda daha ətraflı məlumat almaq üçün buraya klikləyə bilərsiniz.

Təbiət qanunları təsadüfi deyil, amma nəticələri təsadüfi ola bilər

Burada bir qeyd əlavə etməyə ehtiyac var: qanunların özləri təsadüfü deyil və həmişə eyni şəkildə işləyirlər, lakin bu qanunların sistemlər üzərində yaratdığı təsir tamamilə təsadüfü ola bilər. Məsələn, bütün obyektlər yerə düşür - bu, təsadüf deyil, cazibənin nəticəsidir. Amma o almanın sizin başınızamı, yoxsa yeni bir alma ağacı çıxaracaq şəkildə nəmli torpağamı düşəcəyi təsadüfi hadisədir. Təsadüfi hadisələrin də nə məna verdiyini yaxşı anlamaq lazımdır: təsadüfi hadisələri meydana gəlmədən təhlil etmək çox çətindir, çünki təsadüfi meydana gəlirlər. Ancaq o təsadüf reallaşdıqdan sonra analiz edilə bilər. Məsələn, başınıza düşən bir almanın niyə başınıza düşdüyünü aerodinamik, cazibə, kainat-zaman içərisindəki mövqeyiniz kimi məlumatlardan faydalanaraq analiz edə bilərik. Lakin nə vaxt başınıza alma düşəcəyini bilə bilməzsiniz. Almanın yerə düşməsinə səbəb olan qüvvələr şüurlu şəkildə işləmir. Alma da, şüurlu şəkildə yerə düşmür. Lakin bir almanın yerə düşməsinə səbəb olan proseslərin və ona təsir edən qüvvələrin hər biri elmi olaraq analiz edilə bilər.

Veriləcək bir başqa nümunə suyun, axarkən dönəcəyi istiqamətləri bilərək və hesablayaraq dönməməsi, önündəki maneələrin, yəni təbii hadisələrin bu gedişə istiqamət verməsidir. Suyun hara dəyib, hansı istiqamətə gedəcəyi tamamilə təsadüfdür. Çünki suyun önünə çıxacaq maneələri bilməsi mümkün deyil. Amma su bir yerə vurduqdan sonra onun hansı istiqamətə doğru axacağını tamamilə elmi üsullarla hesablaya bilərik. Çünki su, fizika qanunlarına tabe olmaq məcburiyyətindədir. Cazibə və ya ümumiyyətlə cisimlər arasındakı qarşılıqlı təsir tamamilə təsadüfü deyil; kainatın yaranışından qaynaqlanan fiziki qüvvələrə tabedir və bu qüvvələr şüurlu şəkildə nəzarət edilmir. Lakin bu qüvvələrin səbəb olduğu hadisələr çoxlu təsadüf meydana gətirir.

Təkamül də eynilə bu şəkildədir. Canlılara təsir edən qüvvələr hər zaman sabitdir və özünü təkrar edir. Yalnız sistemin mürəkkəblik səviyyəsindən asılı olaraq, nəticələr əvvəldən bilinməyə bilər. Sadələşdirilmiş nümunələrdə analizlərimiz doğru çalışır, amma sistemi kompleksləşdirərək real həyatdakına yaxınlaşdıqca, modellərimiz səhvlər etməyə başlayır və bu səhvlər gedərək artır. Əslində bu vəziyyəti riyazi olaraq "bilinənlər" və "bilinməyənlər" çərçivəsində də analiz edə bilərsiniz. Bildiyimiz və təyin etdiyimiz təbiət qanunlarının sayı, o qanunların təsir etdiyi sistemlərdəki bilinməyənlərlə müqayisədə çox azdır. Bu səbəbdən əlimizdə bütün sistemi modelləşdirə biləcək bir riyazi analiz yoxdur. Çünki bir növün var ola biləcək yüz minlərlə fərdinin hər birinin ömrü ərzində hər bir saniyə yaşadığı hadisələrin, bədənindəki hər bir komponentə təsirini hesablayaraq növün gələcəyini nəzərdə tutmağımız qeyri-mümkündür. Amma təbiət riyazi ardıcıllıqla irəliləmədiyi və xaotik bir quruluşda olduğu üçün, bu hesablara ehtiyac olmur. Əgər təbiət xaotik olmasaydı, içində əvvəldən hesablanmış amillər olduğu düşünülə bilərdi. Lakin təbiətdə gördüyümüz bu deyil; üstəlik kvant səviyyəsinə endikcə, sistemlərin deterministik xüsusiyyətləri azalır və ehtimalçı (probabilistik) xüsusiyyətləri artır.

Canlıların hər birinə təsir edən sonsuz sayda dəyişikliklər olduğu üçün, bir-birinə çox yaxın olan canlılarda belə olduqca fərqli xüsusiyyətlər təkamülləşə bilər. Ancaq buna baxmayaraq, coğrafi olaraq bir-birinə yaxın bölgələrdə olub, bir-biriylə əlaqəli təsirlər altında qalan növlərdə, bu coğrafi qohumluğun izlərini görə bilirik. Məsələn, balina ilə akulada çox oxşar üzmə strukturlarının təkamülləşmiş olması təsadüf deyil. Buna baxmayaraq, aralarındakı fərqlər (quyruq hərəkətlərindəki fərq kimi), təkamül müddətinin təsadüfü nəticələrini bizlərə göstərir. Əslində iki növün nəsil xəttinə eyni qüvvələr təsir edir: ov, ovçu, həyat sahəsi və s. Amma bir qrupda, digərindəkinin tamamilə eyni müxtəliflik səviyyəsi olmadığından, eyni xüsusiyyətlərin eyni şəkildə təkamülləşməsi qeyri-mümkün olur. Düzdür, sonda çox oxşar strukturlar təkamülləşir, lakin həm anatomik, həm fizioloji, həm də davranış baxımından canlılarda bir-birindən müstəqil olaraq eyni xüsusiyyətlərin təkamülləşdiyini göstərən aşkar izlər var. Qurudan dənizə dönən məməlilərin, bunu edən nəsil xəttlərində hansı variasiyaların tapılacağı, həddindən artıq xaotik bir müddətə görə təyin olunduğu üçün, bu müddəti artıq "təsadüfi" olaraq təyin edə bilərik. Lakin bu təkamül cığırında olan canlılara hər vaxt eyni təbiət qanunları (Təbii seçmə kimi), eyni şəkildə təsir etmişdir. Qanunlar təsadüfü deyil, amma nəticə daxilində təsadüfi amillər var.

Təkamülün xaotikliyi, təsadüfiliyi və alt mexanizmləri

Təkamülün xaotik, amma təsadüfi olmayan bir proses olduğundan bəhs etdik. Təkamülün bir növ "qanunlar toplusu" olduğunu da qeyd etdik. Başqa sözlərlər bu hissəni biraz açıqlamaq istəyirik. Əgər təkamül nəzəriyyəsini meydana gətirən qanunların nələr olduğunu oxumaq və ya xatırlamaq istəyirsinizsə, bloqumuzdaki "Təkamül üçün əhəmiyyətli olan mexanizmlər" başlıqlı bölməyə göz gəzdirə bilərsiniz.

Təkamül nəzəriyyəsi daxilində, eynilə həyatımızda olduğu kimi, tamamilə təsadüfi olan və ya heç təsadüfi olmayan mexanizmlər var. Məsələn, genetik mutasiyalar, krossinqover, transpozonal sıçrayışlar; yəni ümumiyyətlə Təkamülün Müxtəliflik Mexanizmləri dediyimiz təbiət qanunları, demək olar ki, tamamilə təsadüfi işləyir. Lakin bir mutasiya meydana gəldikdən sonra, onun hansı səbəbdən meydana gəldiyini analiz etməyimiz mümkündür. Hətta yeni aparılan tədqiqatlar mutasiyaların qabaqcadan bilinəcəyinə dair ümidlər də verir. Bu hələ də araşdırılmaqda olan bir mövzudur, amma müasir elmdə çox yaxşı bildiyimiz bir məsələ, mutasiyaların tezliyini artıra biləcək bəzi digər mutasiyaların da ola bildiyidir. Başqa deyimlə, əslində mutasiyalar kimi tamamilə təsadüfi olduğu düşünülən amillər belə başqa faktorlardan təsirlənirlər. Ehtimalla, gələcəkdə mutasiyaları da, eynilə təkamül kimi, "təsadüfi" olaraq deyil "xaotik" olaraq tərif edəcəyik. Lakin bunun üçün daha çox tədqiqat aparmaq lazımdır. Çünki mutasiyalar, cazibə qüvvəsi və ya təkamülün əksinə, hər vaxt özünü təkrar edərək işləmir. Eyni mühitdə olan eyni canlılarda mutasiyalar tamamilə eyni şəkildə meydana gəlmir. Bu vəziyyət bizə bunu göstərir: bir prosesin xaotiklik miqdarı artdıqca o proses, təsadüfi olma səviyyəsinə yaxınlaşır. Yəni, xaotizmin təsadüfiliyi əhatə etdiyini deyə bilərik. Təsadüflər, xaosun ən uc nöqtəsidir.

Ancaq təkamülün yalnız müxtəliflik mexanizmlərinə diqqət ayırmaq səhv olar. Çünki təkamül, müxtəliflik yaratmaqdan ibarət deyil. Əsl təkamül müddəti, müxtəliflik mexanizmləri sayəsində yaradılan bu variasiyaların, o anda mövcud olan mühitə uyğunluğuna görə həyatda qalıb-məğlub olması ilə əlaqəlidir. Eynilə suyun, o anda axdığı bölgədəki coğrafi şərtlərin suyun gediş istiqamətini təyin etmiş olması kimi. Bunlar heç də təsadüf əsəri deyil və qabaqcadan müəyyən oluna bilər. Qara fonda yaşayan ağ və qara siçanlardan qara olanları, demək olar ki, hər zaman üstün olacaqlar. Seçmə mexanizmləri davamlı olaraq özünü təkrar edir. Xaos səviyyələri olduqca aşağıdır. Əlbəttə bir miqdarda xaos görmək mümkündür, amma bunun səbəbi qanunların özlərinin xaotik olmasından çox, təsir etdikləri canlıların kompleks olmasından qaynaqlanır. Məsələn, qara siçan nümunəsində həyatda qalmağa təsir edən tək amil rəng olmayacaq. Bu o demək deyil ki, təbii seçmə təsadüfidir. Tam əksinə, təbii seçmə hər vaxt eyni şəkildə təsir edir. Lakin çox sayda fərqli faktorun, çox sayda ekoloji dəyişikliklərə bağlı olaraq təbii seçmə təsirləri yaratması təkamülün xaos səviyyəsini artırır.

Bütün bunlara baxmayaraq, Riyazi Təkamül adlı elm sahəsinin olması belə, təkamülün hesab edildiyindən daha az xaotik olduğunu görməyimizə kifayət edir. Bu elm sahəsi vasitəsilə növlərin gələcəyini analiz edə bilərik. Bu faktorların varlığı növlərin dəyişməsini təmin edən proseslərin heç bir şəkildə təsadüfi olmadığını, tamamilə anlaşılan və mexaniki bir şablona görə irəlilədiyini göstərir. Bu, bir elmin xaotik olma səviyyəsini anlamağınızı təmin edən sadə testlərdən biridir. Əgər tək bir analizlə hər növün təkamül cığırını, bəzi ətraf şərtlərinin təsiri altında doğru şəkildə hesablaya bilirsinizsə, bu prosesə "təsadüf" deyə bilməzsiniz - bu, elmə ziddir. Eynilə hava proqnozunda olduğu kimi, daha uzaq gələcəyi hesablamağa çalışdıqca səhv ehtimalı da daha çox artır, amma bu, sistemin xaos səviyyəsinin aşağı olmaması səbəbindəndir. Yəni, təkamül orta hesablı xaos səviyyəsinə malikdir. 

Burada bu sadə testi özünüzə tətbiq edə bilərsiniz: əgər yerə düşən hər cismin bir şüurlu idarəetmədən keçərək bunu etdiyinə inanmırsınızsa, təkamülün də şüurlu və məqsədli şəkildə nəzarət edilmədiyini anlaya bilərsiniz. Əgər əksinə inanırsınızsa, demək ki, elmin özü ilə əlaqədar problemlər yaşayırsınız.


Təkamül biologiyası, içərisindəki xaotik komponentlərə baxmayaraq, elm tarixinin gördüyü ən güclü sahələrdən biridir, çünki həm keçmişi, həm bu günü, həm də gələcəyi vahid şəkildə izah edə bilmə gücünə malikdir. Həmçinin, təsadüflərdən bu qədər qorxmağa əsas yoxdur, çünki yaşadığımız kainat tamamilə xaotikdir. Bu səbəbdən riyaziyyatın ən güclü və təsirli araşdırma sahələrindən biri Xaos və Ehtimal nəzəriyyələridir. Bu nəzəriyyələr, kainatdakı öncədən bilinməyən və təsadüfi hadisələri riyazi olaraq modelləşdirmək üzərində qurulmuşdur. Yəni, kainatda nə qədər təsadüf varsa, təkamül də bir o qədər təsadüfə malikdir.

Orijinal məqalə buradadır

Həmçinin oxuyun:

Təbii seçmə
İnsan özü bir irqdir
Elmi və Dini düşüncə arasındaki fərqlər
daha ətraflı...

May 1, 2014

Sevginin kimyası

Bu yazımızda sevgiyə psixoloji, sosioloji, romantik və hətta maddi olaraq yanaşanlardan fərqli olaraq biz də kimyəvi baxımdan yanaşacağıq.

Bir çoxumuz hesab edirik ki, sevginin simvolu ürəkdir. Lakin ürəyin sevgi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Sevginin qaynağı beyindir. Amerikalı antropoloq Helen Fişerə görə: ehtiras nə qədər artsa, beyində həyəcan və həzz duyğularının yaranmasına səbəb olan hormonlar daha çox xəbərdar edilir və aktiv hala gəlir. Dofamin, noradrenalin və feniletilamin maddələrinin artıq sekresiyası nəticəsində əllərimiz daha çox tərləyir, tənəffüsümüz sürətlənir, təzyiqimiz və nəbzimiz yüksəlir! Aşiq olanların iştahdan kəsilməsi, yuxusuzluq çəkməsi məlum əlamətlərdir. Bütün bunların səbəbi də hamımız üçün çox böyük əhəmiyyət daşıyan hormonlardır.

Noradrenalin ovuc içində tərləmə, ürək döyüntüsündə sürətlənmə, göz bəbəklərində böyümə meydana gətirir. Bu hormon beynin diqqət və ətrafa cavab vermə ilə əlaqədar hissələrinə təsir edir. Aşiq olan insanın fikrini cəmləyə bilməməsi, daima dalğın olması və ətrafdan verilən suallara ləng cavab verməsi və ya verməməsinin əsas səbəbi həddindən artıq noradrenalin sekresiyasıdır. Adrenalin və noradrenalin birlikdə ürək döyüntülərini, qanda qlükoza miqdarını və skelet əzələlərinə gedən qan axınını artıraraq "qaç ya da döyüş" (flight or fight) cavabının təməlini meydana gətirirlər.



Beyində noradrenalin səviyyəsinin artmasıyla xoşbəxtlik artır, iştah isə azalır. Beləliklə, aşiq olduğumuzda iştahdan kəsilməyimizin və xoşbəxtliyimizin səbəbi budur.

Dofamin beyində sintez olunan, insanları daha danışqan və həyəcanlı edən bir kimyəvi maddədir. Bu maddə romantik reaksiya, hərəkət və xoşbəxtlik hisslərini yaradan beyin hissələrinə təsir edir. Nəticədə sevdiyimiz şəxsi gördüyümüzdə tənəffüsümüz artır, bədənimizə istilik gəlir və üzümüz qızarır.



Feniletilamin sekresiyasının artması üçün göz-gözə gəlmək və əl-ələ tutmaq kimi sadə davranışlar belə kifayətdir. Ürək döyüntüsünün sürətlənməsi, əllərin tərləməsi və tənəffüsün çətinləşməsi kimi reaksiyalar beyində yüksək dozada feniletilamin sekresiyası nəticəsində meydana gəlir.

Eyni zamanda serotonin hormonunun yüksək səviyyədə olması da sevgiylə əlaqədar olan hormonal vəziyyətdir. Serotonin yuxunu, seksual enerjini, ümumiyyətlə insanın psixoloji vəziyyətini nizamlayır. Aşağı serotonin miqdarı əsəbi, narahat və depressiv vəziyyətlərə səbəb ola bilər.




Bəs aşiq olmağımızın səbəbi nədir? Niyə hər kəsə deyil, məhz "ona" aşiq oluruq? İnsanların bir-birinin diqqətini çəkməsini təmin edən əsas maddənin feromonlar olduğu məlumdur. Feromon, eyni növün üzvləri arasındakı sosial əlaqələri təmin edən kimyəvi maddədir. Yunan mənşəli bu söz "hormon daşıyan" mənasını verir. İnsan feromonları daha çox cinsi davranışlara nəzarət edir. Burnun içində olan və "vomeronazal orqan" adıyla tanınan bir reseptor sayəsində feromonlar qəbul edilərək beynə çatdırılır. Beləliklə beyində ilk reaksiyaların qığılcımı yaranır və hormonal fəaliyyətlər başlayır. Feromonlar əks cins tərəfindən fərq edilməyin ilk addımı olsa da, əlaqənin davamlı olmasını təmin etmir. Feromonların təsiri ilə erkək və dişilərə xas testosteron və estrogen hormonları sekresiya olunur. Bu molekullar sevginin ehtirasa çevrilməsini və növün davamını təmin edən cinsi çoxalma fəaliyyətinin tətiklənməsini təmin edir.

Sevginin davamlılığını təmin edən isə serotonin, vazopressin və oksitosin molekullarıdır. Oksitosin - sevdiyimiz bizə toxunduğunda, ya da biz ona toxunduğumuzda kimyəvi reaksiyaları başladan molekuldur. Hipofiz vəzi tərəfindən sekresiya olunur. Oksitosin olmasaydı, uşaqlarımıza, həyat yoldaşımıza və sevdiklərimizə qarşı hiss etdiyimiz duyğulara sahib ola bilməyəcəkdik.

Orijinal məqalə buradadır

Həmçinin oxuyun:

Oksitosin kişilərdə bağlılıq yaradır
Təkamül nöqteyi-nəzərindən dinlər və tanrılar
Süni seçmə
daha ətraflı...
 
Copyright © 2014 Həyatın Təkamülü • All Rights Reserved.
Distributed By MyBloggerThemes | Design By Templateure
back to top