Bir Mutasiya, Təkhüceyrəlilikdən Çoxhüceyrəliliyə Təkamüldə Əhəmiyyətli Rol Oynadı!

Təkamül tarixinin ən əhəmiyyətli pillələrindən olan çoxhüceyrəli həyatın təkamülünə doğru atılan ilk addımın, bir gen üzərində meydana gələn nöqtə mutasiya (DNT-nin tərkibində olan azot əsaslarından -T,S,A,Q- birinin digəri ilə əvəz olunması) ilə tətiklənə bildiyi göstərildi. Minnesota Universitetinin Bioloji Elmlər Bölümünün alimləri William Ratcliff ve Michael Travisano tərəfindən 2012-ci ildə nəşr olunmuş çoxhüceyrəli həyatın təkamülünə dair bir araşdırmada, təkhüceyrəli maya göbələklərindən, çoxhüceyrəli primitiv (‘qar dənəsi' adı verilən) strukturların təkamülünün, uyğun şərtlərdə, yalnız 60 gün içində reallaşa bildiyi göstərilmişdi. Araşdırma aparan qrup, işlərinə davam edərək 2015-ci ilin Yanvar ayında yeni məqalə dərc etdilər. Yeni məqalədə, laboratoriyada təkamülləşmiş "qar-dənəsi" hüceyrə yığınlarında ana-bala hüceyrələrin bir-birlərinə birləşmələrinə səbəb olan mutasiyalardan ən əsas olanını təyin edirlər.

Laboratoriyada təkamülləşən çoxhüceyrəli strukturlarda, hüceyrə yığınının, ana-bala hüceyrənin bölünmə sonrası - təkhüceyrəli əcdadlardan fərqli olaraq- ayrılmaması nəticəsində meydana gəldiyi müşahidə edilmişdi.

Yeni araşdırmada alimlər, əcdad təkhüceyrələri və təkamülün ilk 7 günündə seçilmiş sadə çoxhüceyrəli yığınları müqayisə etdilər. Bunu edə bilmək üçün, təcrübə əsnasında hər gün yaranan hüceyrələrin bir qismi "canlandırıla bilər fosil qeydi" şəklində -80 santiqrad dərəcəli dondurucuda saxlanmışdı. Təkamülün iki fərqli mərhələsini təmsil edən, yeni təkhüceyrəli və 7 günlük sadə çoxhüceyrəli yığınlar arasında, hansı genlərin ifadəsinin(*) dəyişdiyinə baxdılar.

Məqalədə, gen ifadəsi nisbətləri təkamül müddətində ən çox azalan 10 gendən 7-sinin, hüceyrələrin səthinə yerləşən və ana-bala hüceyrə ayrılmasında rol oynayan zülalları sintez edən genlər olduqları göstərilir.

Bu 7 gen, təkhüceyrəli əcdadlarda əhəmiyyətli dərəcədə ifadə edilməkdədir. Gen ifadəsi nəticəsində sintez edilən zülallar, ana-bala hüceyrələrin xarici səthlərinin bir-birlərindən fiziki olaraq ayrılmasını təmin edir. Təkamülün yalnız 7-ci günündə seçilmiş sadə çoxhüceyrəli yığınlarda isə, bu 7 gen, əcdad hüceyrələrdəki nümunələrlə müqayisə edildikdə, 3-16 qat arasında, daha az ifadə edilməkdədir. Bunun nəticəsində də 7-ci gün seçilmiş hüceyrə yığınlarında ana-bala hüceyrə ayrılması reallaşmayıb, çoxhüceyrəli strukturlar təkamülləşməyə başlayır.

Araşdırmaçılar, 7 genin ifadə səviyyələrini təşkil edən ACE2 adlı ortaq bir gen olduğunu müəyyən edirlər. ACE2 adlı genin DNT ardıcıllığı araşdırıldıqda, fərqli təcrübə balonlarında müstəqil olaraq təkamülləşən qar-dənəsi strukturlarından yarısında, bu genin mutasiyaya uğramış olduğu göstərilir. Bu mutasiyalar nəticəsində, ACE2 geninin kodlaşdırdığı Ace2 zülalının quruluşu dəyişməkdədir. Quruluşu dəyişən mutant Ace2-zülalı, ifadələrinə nəzarət etdiyi hədəf genləri əvvəlki kimi aktivləşdirmir. Bu genlərdən, ana-bala ayrılmasında rol oynayan 7 ədəd hədəf zülalın miqdarları da böyük nisbətdə düşür.

Bu tapıntı təcrübi olaraq da sübut edilir. Bunun üçün araşdırmaçılar, təkhüceyrəli əcdadlarda ACE2 genini genetik üsullarla tamamən sildilər. Bu təkhüceyrəli strukturların, təcrübədə təkamülləşən sadə çoxhüceyrəli yığınlarda olduğu kimi bir-birlərinə yapışdıqlarını, yəni "çoxhüceyrəliləştikləri" görüldü.

Bununla da kifayətlənməyib, 7 günlük seçmə nəticəsində təkamülləşən sadə çoxhüceyrəli yığınlarda mutasiyaya uğramış funksiyasız ACE2 genini, bu dəfə, mutasiyaya uğramamış əcdad ACE2 gen kopyası ilə dəyişdirən araşdırmaçılar, təkamülləşmiş çoxhüceyrəli yığınların, təkhüceyrəli əcdadlar kimi davrandıqlarını göstərirlər.

Qısaca olaraq, çoxhüceyrəli yığınların təkamülündə yalnız bir gen üzərində meydana gələn tək bir hərf dəyişməsi ilə, çox əhəmiyyətli bu təkamül "sıçramasının" ilk addımının, təxminlərdən daha sadə bir genetik dəyişmə ilə atıla biləcəyini göstərməkdədir.

Qeydlər:

Şəkil: Sol-üst şəkildə ACE2 geninin funksional oldugu (mutasiyaya uğramamış) əcdad təkhüceyrələr görünməkdədir. Sağ-üst şəkildə, əlaqədar gen mutasiyaya uğradıldıqda (silindikdə), 'qar-dənəsi' strukturlarına bənzər şəkildə, hüceyrələrin sadəcə bir-birlərinə yapışdığı müşahidə edilməkdədir. Sol-alt şəkildə, 7 gün seçilmə nəticəsində təkamülləşməyə başlayan sadə çoxhüceyrəli 'qar-dənəsi' görülməkdədir - bu hüceyrələrdə ACE2 geni nöqtə mutasiyası ehtiva edir. Sağ-alt şəkildə, 7 gün sonunda təkamülləşmiş soldakı strukturlardan, ACE2 geni funksiyalı (mutasiyaya uğramamış) bir kopya ilə dəyişdirildiyində, təkamülləşmiş yığınlar, əcdad təkhüceyrəli strukturlar kimi (təkhüceyrəli fərdlər olaraq) davranmağa başlayır.

(*) Gen ifadəsi: Genlər DNT üzərində təyin olunmuş hərf (nukleotid) silsiləsidır. Bu hərf silsiləsi, funksional (məsələn ana-bala hüceyrə ayrılmasına cavabdeh) vahidlər olan zülallar sintez edərkən, əvvəlcə ara molekul olan, mRNT (məlumat RNT-si) molekulu sintez edilməkdədir. Əlaqədar mRNT molekulunun sintez edilməsinə ‘gen ifadəsi' adı verilir. mRNT molekulları miqdarındakı artım və ya azalmalar bilvasitə olaraq zülal molekulları miqdarındakı artım və ya azalmalara uyğun gəlməkdədir. Bir zülal miqdarının azalması isə, bu araşdırmada göstərildiyi kimi, əlaqədar funksiyanın (ana-bala hüceyrə ayrılması) reallaşmamasına səbəb olur.

daha ətraflı...

Mpemba Effekti: İsti su soyuq sudan daha tez donur

1963-cü ildə Tanqanika Respublikasından (hal-hazırda Tanzaniyanın tərkibindədir) olan şagird Erasto Mpemba və yoldaşları məktəbdə dondurma hazırlamaq üçün qaynar südə şəkər əlavə etdilər. Normal halda Erasto qaynar südü soyuducuya qoymadan əvvəl gözləməli idi. Amma o tələsik davranaraq qaynar südü soyuducuya yerləşdirdi. Gözlənilməz şəkildə soyuducuda ən əvvəl Erastonun qaynar qarışığı dondu.

Erasto hadisəni müəlliminə izah etdi amma müəllimi ona inanmadı. Lakin Erasto ruhdan düşməyərək təcrübələrinə davam etdi. Məktəblərində fizika mövzusunda keçirilən konfransda iştirak edən professordan "eyni qablarda 35°S və 100°S-də olan sudan niyə isti olanın daha əvvəl donduğunu" soruşdu. Fizika professoru Dr. Osborne əvvəl sualın səhv olduğunu düşünüb Erastodan sualı təkrarlamasını istədi. Erasto sualı doğru soruşduğunu və bu mövzuda təcrübələr etdiyini bildirdikdə, Dr. Osborne bir təcrübə etməyi qəbul etdi.

Dr. Osborne Dar es Salaam Universitetinə geri döndükdə gənc bir texnikdən bu mövzuyla əlaqədar bir təcrübə etməsini istədi. Texnik təcrübə nəticəsində isti suyun daha əvvəl donduğunu müəyyən etdi. İsti suyun əvvəl donmasına heyrətlənən texnik Dr. Osborneyə "doğru nəticəni(!) alana qədər təcrübəni təkrarlayacağını" söylədi.

Təkrarlanan təcrübələr Erasto Mpembanı haqlı çıxardı və Erasto Dr. Osborne ilə birlikdə bir məqalə dərc etdi. Bu məqalə nəşr olunduqdan bəri isti suyun soyuq sudan əvvəl donması Mpemba Effekti olaraq xatırlanır.

Mpembanın araşdırması bu hadisəni öyrənən ilk araşdırma deyil. Aristotelin 2000 il əvvəl eyni mövzuyla maraqlandığını və bu mövzunu Meteorologica-da yazdığını, 17-ci əsrdə Frensis Bekon və Dekartın da bu mövzuyla əlaqədar təcrübələr etdiyini bilirik.

Mpemba Effekti Hansı Səbəbdən Meydana Gəlir?

Mpemba Effektinə səbəb olan bir çox amil var. Yalnız bir amil və ya fərqli amillərin birləşməsi Mpemba Effektinin baş verməsinə səbəb olur.

Buna səbəb olan amillərdən biri mayelərin kütləsidir. 30°S və 70°S-də eyni qablardakı bərabər kütləli mayelər soyuduqda 70°S olan maye buxarlanma səbəbiylə kütləsinin bir hissəsini itirir. Kütləsini itirən maye daha qısa müddətdə donur. Ayrıca isti suyun buxarlanması zamanı itirilən buxarlanma istiliyi mayenin daha sürətli soyumasına səbəb ola bilər. Ancaq Mpemba Effektini açıqlamaq üçün bu istilik itkisi də təkbaşına yetərli deyil.

Bir başqa təsir suyun qabdakı istilik paylanması səbəbiylə yaranan konveksional axındır. Konveksional istilik ötürülməsi səbəbiylə sabit 30°S-dəki su ilə 100°S-den 30°S-yə qədər soyumuş suyun qabdakı istilik paylanması fərqlilik göstərir. İstilik paylanmasındakı fərq suyun istilikvermə sürətini artıracaq təsirlərə səbəb olur.

Soyuq və isti su gözə eyni görünsələr də fərqli miqdarda həll olmuş qaz ehtiva edə bilərlər. İsti su soyuq suya nisbətən daha az həll olmuş qaz saxlayır. Həll olmuş qaz miqdarı təcrübələrdə istifadə edilən mayelərin əslində eyni olmadığını göstərir. Ancaq həll olmuş qaz miqdarı bərabər olan mayelərdə də Mpemba Effekti müşahidə edilir.

2013-cü ildə dərc olunan bir məqalə Mpemba Effektinə fərqli bir yanaşma gətirdi. Bu məqaləyə görə Mpemba Effektinin səbəbi su molekulları arasındakı hidrogen rabitələridir. Hidrogen rabitələri su molekullarını bir-birlərinə yaxınlaşdırır. Bu səbəblə kovalent rabitələr eynilə yay kimi gərilərək enerji yığırlar.

Su istiləşməyə başlayınca hidrogen rabitələri uzanır və su molekulları arasındakı məsafə də artır. Nəticədə kovalent rabitələr qısalır. Kovalent rabitələrin qısalması enerji itkisinə səbəb olur. Bu enerji itkisi suyun soyuması əsnasında baş verən enerji itkisiylə eynidir. İsti suyun soyuq sudan daha sürətli donmasının səbəbi istilik səbəbiylə qısalmış kovalent rabitələr ola bilər.

Nəticə olaraq başlanğıc parametrlərə və mayenin xüsusiyyətlərinə görə bir çox fərqli səbəb Mpemba Effektinə səbəb olur. Böyük ehtimalla yaxın gələcəkdə bu effekti izah edən daha əhatəli şərhlər tapılacaqdır. Bu təsirin bizə göstərdiyi ən əhəmiyyətli nəticə gündəlik həyatdakı fizikanın öyrəndiyimiz nəzəri məlumatlardan çaşdırıcı şəkildə fərqlilik göstərə bildiyidir.

daha ətraflı...

İşığı Maddəyə Çevirmənin Yolu Kəşf Edilmiş Ola Bilər

"Imperial College London"da çalışan fiziklər, 80 il əvvəl edilə biləcəyi qeyd edildikdə çoxları tərəfindən rədd edilən bir hadisəni reallaşdırmanın yolunu tapmış ola bilər: işıqdan maddə əldə etmək! Fiziklər 1934-cü ildə Breit və Wheeler tərəfindən ilk dəfə irəli sürülən nəzəriyyənin isbat edilə biləcəyini ortaya qoydular.

Breit və Wheeler, yalnız 2 işıq hissəciyini (fotonu) toqquşduraraq bir elektron və pozitron yaradıla biləcəyini irəli sürmüşdülər. Bu, işığı maddəyə çevirmənin təxmin edilə biləcək ən asan yoludur. Hesablamaları nəzəri olaraq güclü görünürdü; ancaq Breit və Wheeler bu təxminlərinin təcrübi olaraq göstərilə biləcəyini düşünmürdülər. Bu laboratoriyalarda heç vaxt müşahidə edilmədi və əvvəlki təcrübələrdə, böyük kütləli yüksək enerjili hissəciklərin təcrübəyə əlavə olunmasına ehtiyac duyulmuşdu.

Nature Photonics jurnalında dərc olunan bir məqalə, tarixdə ilk dəfə Breit və Wheeler tərəfindən irəli sürülən nəzəriyyənin praktikada isbat edilə biləcəyini göstərir. "Foton-foton çarpışdırıcı", mövcud texnologiyamızı istifadə edərək işığı maddəyə çevirə biləcək. Bu təcrübə, kainatın yaranmasının ilk 100 saniyəsi içərisində baş verən prosesləri yenidən yaratmamızı təmin edəcək. Bu çevrilmə həmçinin qamma şüası partlamalarında da müşahidə edilir. Qeyd edilən partlamalar, kainatda bilinən ən güclü partlamalardır və elm adamları tərəfindən həllini gözləyən bir sirrdir.

Alimlər nüvə enerjisindəki maraqsız problemləri bir müddətdir araşdırmaqda idilər. Ancaq yaxın keçmişdə, çalışdıqları mövzuların Breit-Wheeler Nəzəriyyəsinə tətbiq oluna biləcəyini fərq etdilər. Bu kəşf, Maks Plank Nüvə Fizikası İnstitutundakı nəzəri fiziklərin Imperial College London araşdırmaçılarıyla əməkdaşlığı sayəsində edildi.

Elm adamlarının irəli sürdüyü toqquşma testi iki mərhələdən ibarətdir. İlk öncə araşdırmaçılar həddən artıq güclü və yüksək şiddətli lazer istifadə edərək elektronları işıq sürətinə yaxın bir sürətə çatdıracaqlar. Sonra elektronları qızıl lövhəyə doğru istiqamətləndirəcəklər. Bu sayədə, görə bildiyimiz işıqla müqayisədə milyardlarla qat daha enerjili foton şüaları yaranacaq. Təcrübənin sonrakı mərhələsi isə hohlraum (Alman dilində "boş otaq" deməkdir) deyilən çox kiçik bir qızıl qutu ilə əlaqədardır. Alimlər bu yüksək enerjili lazeri qutunun iç səthinə doğru istiqamətləndirəcək və eynilə ulduzlarda yaranana bənzər bir işıq meydana gətirəcəklər. Sonra isə ilk mərhələdəki foton şüasını bu qızıl qutunun mərkəzindən keçəcək şəkildə istiqamətləndirəcəklər. Beləcə bu iki qaynaqdan gələn fotonlar toqquşacaq, nəticədə elektron və pozitronlar yaranacaqdır. Bunlar da qutunu tərk edərkən təsbit ediləcəklər. Plazma fizikası sahəsində çalışan baş araşdırmaçı Oliver Pike belə deyir:

"Hər nə qədər nəzəriyyə konsept olaraq sadə olsa da, bunu təcrübi olaraq göstərmək çox çətindir. Bu çarpışdırıcı üçün lazım olan fikirləri asanlıqla inkişaf etdirdik. İrəli sürdüyümüz təcrübi dizayn mövcud texnologiya ilə qismən sadə bir şəkildə qurula bilər. Hohlraumların nüvə araşdırmalarındakı ənənəvi istifadələrinin xaricində necə istifadə edilə biləcəkləri üzərində düşünməklə, bir foton çarpışdırıcı üçün lazım olan şərtləri möcüzəvi şəkildə təmin etdiklərini təsbit etdik. Bu təcrübəni reallaşdırma və tamamlama yarışı başladı!"

daha ətraflı...

Homo naledi: İnsanın Təkamül Ağacına Əlavə Olunan Yeni Növ!

Witwtersrand Universiteti, National Geographicin köməyi ilə reallaşdırdığı bu kəşfi açıqlayarkən, tapılan yeni növün Homo cinsinə aid olduğunu ifadə etdi. Fəxrlə, budur qarşınızda... Homo naledi!

Bu inanılmaz fosil Afrikada kəşf edildi. Əslində H.naledi 2 il əvvəl kəşf edilmişdir. Fosil ilk olaraq, həvəskar mağara araşdırmaçıları tərəfindən Cənubi Afrikanın məşhur Rising Star mağaralar sistemindəki bir mağarada tapılmışdır. Beləcə Rising Star araşdırmaları başlamış oldu. 21 gün davam edən bu araşdırmalara alimlər və könüllülərin daxil olduğu 60 nəfərlik bir qrup qatıldı. Tədqiqatçılar skeletin tamamlanacağına ümid etdikləri halda üç gün ərzində bundan daha çoxuna sahib olduqlarını fərq etdilər və qrup rəhbəri Lee Berger bu müddəti "çox dəyişik və fövqəladə" olaraq xarakterizə etdi.

Mağara girişindən 90 metr məsafədə yerləşən otaqda yalnız bir növə aid 15 fərdi meydana gətirən 1500 fosil parçası tapıldı. Cənubi Afrikada danışılan yerli Sesotho dilində "ulduz" mənasını verən "naledi" adı, fosillərin tapıldığı otağa hörmət əlaməti olaraq verildi. 1500 sayı çox görünsə də qrup daha minlərlə fosilin orada olduğunu təxmin edir. Berger otağın döşəməsinin fərdlərin sümüklərindən meydana gəldiyini qeyd edir.

Tapılan sümüklər uşaqdan yaşlıya qədər bir çox fərqli yaş qrupunu təmsil edir. Məlumatlar yeni növün primitiv primatlarla müasir primatların mükəmməl bir qarışığına sahib olduğunu göstərir. İki ayaq üzərində dayanan bu hominidin təxminən 150 sm boya sahib olduğu düşünülür. Əlavə olaraq H. naledi, incə, güclü və əzələli oynaqlara sahibdir. İncə quruluşu və uzun qıçları, növün çox çəkiyə sahib ola bilməyəcəyini göstərir. Araşdırmaçılar yeni növün çəkisinin 45 kq. civarında olduğunu təxmin edirlər.

Çox kiçik olan beyinləri, beyni 450 - 550 kubsantimetr olan şimpanze beynindən bir az daha böyük olan bir avstralopit dişisininki ilə az qala eyni böyüklükdədir. Fərdlərinin dişisi və erkəyi arasındakı fiziki ölçü fərqi də çox azdır. Berger fərdlər arasındakı bənzərliyin, əkiz insanların bir-birinə bənzədiyi dərəcədə olduğunu ifadə edir. Buna görə də tapılan fərdlərin yaxın qohum olduğu düşünülür.

H.naledinin üzvlərinə başdan aşağı baxdıqda primitiv primatlardan müasir primatlara keçid görülə bilir. Çiyinlərə və qalça sümüyünə baxıldığında primitiv bir primata bənzədilə biləcək olan növ, sahib olduğu əl və ayaqlar ilə yüksək dərəcədə insana bənzəyir. Ancaq barmaqları bizimkilərdən daha qatlanmışdır. Bu da yeməkləri və ovları daha yaxşı qavramalarına köməkçi olmuş ola bilər. Çiyinlərini isə bizim hərəkət etdirdiyimizdən daha rahat hərəkət etdirə bilirdilər, bu da dırmaşmaq ilə məşğul olduqlarının bir göstəricisidir. Yerə təmas edən ayaqları isə bizimki ilə çox oxşardır.

Yaxşı, bu fərdlər təcrid olunmuş və çatılması bir o qədər çətin olan yerə necə keçdilər? Qrupun söylədiyinə görə ora çatıla biləcək tək açıqlıq 17.5 sm enindədir və başqa da giriləcək yer yoxdur. Orada hər hansı gəmirici ya da quş növünün sümükləri də tapılmır. Nə qədər çətin bir yer olduğunu siz düşünün!

Təbii fəlakət nəticəsində kütləvi ölüm, vəhşi heyvanlar və su vasitəsilə daşınma kimi bütün mümkün variantlar istisna edildikdən sonra alimlər bir variant üzərində dayanmışlar: onlar ölüləri düşünülmüş şəkildə və dəfələrlə bura gətirmişlər. İndiyə qədər bunun yalnız Homo sapiensə aid olduğunu düşünürdük!

"Bu bizlər üçün nə ifadə edir? Həyat ağacımızda var olan ölü basdırmaq bizlərə miras qaldı? Ya da belə soruşaq, ölü basdırmağı onlar icad etdi?" deyə Berger suallar verir.

Növün ən az 2 milyon il, hətta 3 milyon il əvvələ yaxın bir müddətdə yaşamış olduğu düşünülür. Hətta Berger H. naledinin cinsimizin ilk növü olmağa namizəd olduğunu ifadə edir.

daha ətraflı...

Sualtı Mağarada Milyon İllik Meymun Fosili Aşkar Edildi

İnsan Təkamülü Jurnalında (Journal of Human Evolution) dərc olunan məqaləyə əsasən, Dominikan Respublikasında yerləşən bir sualtı mağarada aşkar edilən və demək olar ki dəyişməz qalan milyon illik baldır sümüyü fosili Antillothrix bernensis adlandırılan nəsli kəsilmiş meymuna aiddir. 

Fosil bir neçə il əvvəl Dominikan Respublikasının Altaqrasiya əyalətində aşkar edilmişdir. Melburn Universitetində çalışan Robyn Pickering və həmkarları mağaradakı əhəng daşı qayalarında olan uran, torium, qurğuşun elementlərinin miqdarını ölçməklə fosilin 110 min il xəta nəzərə alınmaqla 1.32 milyon yaşlı olduğunu müəyyən etmişlər.

Sonra, üçölçülü həndəsi morfometriya üsulundan istifadə edərək, qrup təsdiq etdi ki, daşlaşmış baldır fosili həqiqətən Dominikan primatı Antillothrix bernensis-ə məxsusdur. Ayaq formasının modelləşdirilməsi, alimlərə meymunun ətraf mühitdə necə hərəkət etməsini müəyyənləşdirməyə və digər fosillərlə müqayisə etməyə imkan verdi. Kiçik pişik ölçüsündə olan bu ağacda yaşayan meymunun qida rasionunu əsasən meyvələr və yarpaqlar təşkil edirdi. Növ ilk dəfə 1977-ci ildə təsvir edilsə də, tədqiqatçılar indiyə qədər onun haqqında çox az məlumata sahib idi. İnsanların Karib dənizində yerləşən Böyük Antil adalarını yaşayış yerinə çevirməyə başladıqları zamanlarda növün orada mövcud olduğu ehtimal olunur.

daha ətraflı...

Saturnun peyki Enseladda həyat mümkündürmü?

Ötən il alimlər Saturnun peyklərindən biri Enseladın qalın buz örtüyü altında maye sudan ibarət böyük okeanın mövcud olduğunu aşkar etmişdilər. Elə həmin andaca elm ictimaiyyəti hipotetik yadplanetlilərin yaşaya biləcəyi səma cismlərinin siyahısına Enseladı da aid etdi. Enseladın nüvəsini qızdıracaq Saturnun cazibə qüvvəsi, dərin okean, atmosfer təbəqəsini əvəz edə biləcək qalın buz örtüyü və s. şərtlər səbəbindən bir çox mütəxəssislər yadplanetli canlıları çox uzaqda deyil, elə kosmik ölçülərlə hesabladıqda bir addımlığımızda yerləşən peykdə axtarmağımızın daha məqsədəuyğun olduğunu irəli sürmüşdülər. Amma sözsüz ki iddilar fərziyyədən o yana keçmirdi. Elə isə Enseladda həyatın inkişafı nə dərəcədə mümkündür?

Bir ay əvvəl Kanada və ABŞ-dan olan planetoloqlar nəhayət rəsmi açıqlama verərək, Enseladın həyatın yaranması və inkişafı üçün bütün şərtlərə malik olduğunu bildiriblər. Əldə edilmiş məlumatlar Saturnun peykini Günəş sistemində yerdənkənar həyat nümunəsini tapmaq üçün ən real namizəd edir.

Avtomatik kosmik cihaz "Cassini-Huygens"-in təqdim etdiyi məlumatlar göstərir ki, Enseladdaki qeyzerlər yüksək tərkibli karbon qazı və bir sıra digər birləşmələri ilə fərqlənir. Mütəxəssislər güman edir ki, Saturnun peykindəki sular mineral maddələrlə zəngindir. Məlumatlardan yararlanaraq, alimlər Enselad sularının kimyəvi xüsusiyyətlərinin modelini hazırlayıblar. Hesab edilir ki, duz tərkibinə görə okeanı Yer okeanları ilə müqayisə etmək olar. Enseladın okeanı bundan başqa böyük soda qatılığı və yüksək qələvilik səviyyəsi ilə də fərqlənir.

Bütün bunlar peykin yanar süxurları ilə okean sularının qarşılıqlı əlaqəsindən xəbər verir. Bizim planetdə oxşar şərtlərə Şimali Amerikadakı Mono gölü malikdir. Orada balıqlar yoxdur, amma çubuqşəkilli ekstremofil bakteriyalar olan GFAJ-1 yaşayır. Yerdə varsa, Saturnun peyki Enseladda niyə oxşar mikroorqanizmlər mövcud olmasın?

Enselad Saturnun altıncı ən iri peykidir. Diametri 500 km-ə bərabərdir. 2005-ci ildə "Cassini-Huygens" aparatı oraya yaxınlaşdıqdan sonra peykə maraq daha da artmağa başlamışdı. Saturnun peyklərinin öyrənilməsi işinə həm də NASA və ESA TSSM-in birgə layihəsi həsr edilib. Mütəxəssislər 2030-cu illərdə növbəti dəlillərə yiyələnəcəklərini qeyd edirlər.

"Saturnun peyki Enseladda həyat mümkündürmü?" sualına hələlik verilə biləcək ən doğru cavab nə ola bilər? Mümkündür, amma bunu da nəzərə almaq vacibdir ki, həyatı mümkün edə biləcək şərtlər onu hökmən mövcud etməli də deyil. Yalnız bir şeyi dəqiqliklə qeyd etmək olar ki, tezliklə çox mühim tapıntıların şahidi olacağıq. Bunu, NASA və SETI kimi nüfuzlu kosmik araşdırma mərkəzləri də təsdiqləyir.

Həmçinin oxuyun:

* Saturnun peyki Enseladda okean tapıldı
* Yadplanetliləri "Dayson kürəsi" köməyilə tapa bilərik
* Həyat ola biləcək planetlərin sayı daha çoxdur

daha ətraflı...

Suyun Yerə asteroidlərlə gətirildiyinin sübutu əldə edilib

Almaniya və Böyük Britaniyadan olan astronomlar əvvəllər hesab edildiyinin əksinə olaraq, suyun Yerə kometlər vasitəsilə deyil, asteroidlər sayəsində düşdüyünü təsdiq etdikləri xəbərini yayıblar.

Alimlər SDSS J1242+5226 adlı ağ cırtdan ulduzu araşdırdıqdan sonra belə qənaətə gəliblər. Ağ cırtdan və sub-cırtdan ulduzların içinə aldığı materiya elə paylanır ki, elementlərdən bəziləri "batır", digərləri isə, əksinə, "üzə çıxır". Beləliklə də ulduzların spektrində baş vermiş dəyişikliklər alimlərə udulmuş materiyanın tərkibini analiz etmək şansı yaradır.

"Spitzer" kosmik teleskopunun imkanlarından yararlanaraq, mütəxəssislər SDSS J1242+5226-ın cırtdan planet statuslu Serera ağırlığındanki nəhəng bir asteroidi necə "canına çəkdiyini" müşahidə ediblər. Alimlərin gözlədiyinin əksinə olaraq, asteroidin 40%-in, Yer okeanlarının üçdə birini doldurmağa bəs edəcək miqdarda sudan ibarət olduğu aydın olub. Yəni, əgər Yerin bu günki su ehtiyatını əldə etmək istəsəydik, belə asteroidlərdən cəmi üçünə ehtiyacımız olardı.

Bir müddət əvvəl isə "Hubble" kosmik teleskopu köməyilə Yupiterin peyki Qanimeddə Yerdəkindən də artıq miqdarda su aşkar edilmişdi. Nəhəng okeanı təxminən 100 km qalınlığındakı buz örtüyü qapayırdı. Qanimed Günəş sistemindəki ən iri peykdir.

Əldə edilmiş yeni məlumatlar su ehtiyatı ilə zəngin asteroidlərin qalaktikada nadir hadisə olmadığını göstərir. Bu fakt, öz növbəsində, lazımi miqdarda maye suya malik və Yerə oxşar ekzoplanetləri tapmaq şansımızı artırır, alimlər hesab edir.

Həmçinin oxuyun:

* Yerdəki suyun mənşəyi kometlər deyildi?
* Asteroidin peyki tapıldı
* Yerlə toqquşmuş asteroid okeanları turşulaşdırdı

daha ətraflı...

Şotlandiya məktəblərində kreasionizm tədrisi qadağan edilib

Şotlandiya Sekulyar Cəmiyyəti (SSS) böyük zəfəri bayram edir: hökümət yerli məktəb dərslərində "yaradılışçılıq" tədrisini qadağan edən qətnamə çıxarıb. Psevdoelmi konsepsiyanın yalnız dəqiq elmlərin tədrisində deyil, eyni zamanda dini və əxlaqi-etik kurslar çərçivəsində də təbliğatının yolverilməz olduğu qeyd edilir.

SSS belə bir tələblə hələ ötən ilin sentyabr ayında parlamentə müraciət etmişdi və yaxın vaxta qədər normanın tətbiq edilib-edilməyəcəyi şübhəli idi. Bir neçə həftə əvvəl təhsil və mədəniyyət üzrə parlament komitəsinin üzvləri bəyanat yayaraq, belə bir tədbir görülməsinin lazımsız olduğunu və parlamentarilərin rəyinə əsaslanaraq, bu mövzuda müəllimlərin mütəxəssislik bacarıqlarına etibar etməli olduqlarını bildirmişdilər.

Lakin bir müddət sonra Şotlandiya təhsil və mədəniyyət naziri Elesdeyr Allan tərəfindən komitəyə məktub ünvanlandı. Məktubda "yerli məktəblərdə qəbul edilmiş səkkiz tədris istiqamətlərinin hər birisi üçün qanun və dövlət qətnamələrində qeyd edilmiş prinsiplər kreasionizmi elmi konsepsiya kimi tanımır və bu səbəbdən elmi istiqamət üzrə kursların bir hissəsi olması yolverilməzdir" deyə qeyd edilir. Və nəhayət müvafiq qətnamə buraxılıb.

Kreasionizm və ya başqa adıyla "yaradılışçılıq" - bəşəriyyət, heyvanlar, Yer və ümumiyyətlə bütöv dünyanın bilavasitə Tanrı tərəfindən yaradılmış olduğu düşüncəsinə əsaslanan teoloji konsepsiyadır. Dünyanın bütün prestijli təhsil ocaqları kreasionizmi psevdoelmi doqma kimi qiymətləndirsə də, kreasionistlər öz ideyalarının kifayət qədər elmi olduğunu və təkamül biologiyası kimi digər elm sahələri ilə yanaşı tədris edilməsinin vacib olduğunu vurğulayırlar.

Əlavə edək ki, elmi əsaslı nəzəriyyə kimi kreasionizmin tədrisi Birləşmiş Krallıqların digər iki ölkəsi İngiltərə və Uelsdə artıq bir müddətdir qadağan olunub.

Həmçinin oxuyun:

* Britaniyada kreasionizm tədrisi qadağan edildi
* Avropa Şurası Parlament Assambleyasının 1580 saylı Qətnaməsi
* "Elmə qarşı müqavimətin" psixologiyası

daha ətraflı...

Alim: "Xristianlığın yaranması meteorit düşməsi ilə əlaqəlidir"

ABŞ-dan olan astronom Uilyam Hartmannın gəldiyi qənaətə görə, 2000 il əvvəl Yerə düşmüş meteorit, bu gün dünyada ən yayılmış din olan xristianlığın yaranmasının təməlini qoyub.

Savlın (xaç suyuna salınmazdan əvvəl Paveli belə adlandırırdılar) Dəməşqə səyahət edən zaman yolda aldığı vəhy və nəticəsi olaraq dinə gəlməsi xristianlıqdakı ən məşhur epizodlardandır. Savl, xristianlara qarşı aqressiv münasibətləri olan fariseylərə aid idi. Hətta belə bir hadisə də danışılır ki, sonradan həvari olacaq Savl, xristianların ilk şəhidi hesab olunan Stefanı Yərusəlimdə xristianlığı təbliğ etdiyinə görə daşqalaq edərək öldürmüşdür.

Savl xristianları təqib etmək üçün Yərusəlimdən Dəməşqə yol alırdı ki, həmin vaxt göydən güclü işıq saçdığını fərq etdi. Əhdi-Cədid kitabında "Müqəddəs həvarilərin əməlləri"ndə bu, xüsusilə belə izah olunur: "Yolda, günün günorta çağı göydə, Günəşdən belə daha güclü parlayan işıq gördüm...". Hartmann hesab edir ki, iki il əvvəl çelyabinsk meteoriti düşdükdə sakinlərin yaşadıqları anlar kitabda izah olunan təsvirlə eynidir. Savl ilk öncə işıq görür və zərbə dalğaları onu yerə yıxır. Ardından o, asteroidin partlayışını eşidir və bunun Məsihdən göndərilən vəhy olduğunu düşünür.

Bir neçə gün gözləri görməyən farisey Savlın görmə bacarığı, yalnız Dəməşqə çatdıqdan sonra Ananiya ilə görüşdükdə yenidən bərpa olunur. Hartmannın dediyinə əsasən, Savl elektrooftalmiyadan əziyyət çəkmiş olmalıdır. Elektrooftalmiya gözlərə ultrabənövşəyi şüalarla zəngin intensiv işıq düşdükdə meydana gəlir.

Savlın dinə gəlməsi xristianlığın yaranması və yayılmasında olduqca vacib rol oynayıb. O olmasaydı, xristianlıq inancının gələcək taleyi bəlkə də tamam fərqli qurulardı. Hələlik alimlər Suriya ərazisində eramızın I əsrinə (həmin hadisənin o dövrdə baş verdiyi hesab edilir) aid ola biləcək hər hansı bir meteoritə rast gəlməyiblər. Dolayısıyla, Uilyam Hartmannın versiyası hipotez olaraq qalır. Bu haqda daha ətraflı Meteoritics & Planetary Science'da, qısa icmal üçünsə New Scientist'də oxuya bilərsiniz.

Həmçinin oxuyun:

* Kral Davudun dövləti mövcud olub
* Niyə müsəlmanlar və yəhudilər donuz ətindən imtina etdilər?
* Marsa aid ən qədim meteoritlər

daha ətraflı...

Ölüm astanasındakı fenomenal hadisələrin səbəbi nədir?

Ürək dayanması təcrübəsi yaşamış bir çox xəstələr ölümün astanasında keçirdikləri həyəcanlı anları unuda bilmirlər. Onlar, ya sonu parlaq işıq saçan tunel gördüklərini, ya vəfat etmiş qohumları ilə ünsiyyətdə olduqlarını, ya da özlərini kənardan müşahidə edib, otaqda baş verən hər şeyi eşitdiklərini deyirlər. Bunun, iki dünya arasındaki keçid mərhələsi olduğuna əminliklərini bildirən teoloqların sayı az deyil.

Mütəxəssislərin dediyinə görə, belə bir hadisənin səbəbi ürək fəaliyyəti yavaşladıqda beyin aktivliyinin sürətlə artmasıdır. Alimlər apardıqları tədqiqatda doqquz siçovulu asfiksiyaya məruz qoyaraq, xüsusi cihazlarla onların vəziyyətini öyrənməyə çalışıblar. Bu xüsusi qurğu elektrokardioqraf və ya elektroensefaloqrafı xatırladır. Məlum olub ki, ürək dayandıqdan və beyin aktivliyi ani olaraq artdıqdan sonra bu fenomenal prosesi cəmi 30 saniyə ərzində müşahidə etmək olar. Beynin qısamüddətli aktivliyi qlükoza və oksigen axınının dayanmasından sonra meydana gəlir.

Tədqiqatçılar beyin və ürək arasında yeni əlaqə aşkar etdiklərini qeyd edirlər. Belə ki, ürək aktivliyinin yavaşlamasından sonra beyin siqnalları və ürək döyüntüləri arasında sinxronluq olduğunu açığa çıxarıblar. Hər iki fəaliyyətin üst-üstə düşdüyü bu mərhələdə qəribə görmələr müşahidə oluna bilər.

2012-ci ildə ölüm anı həyəcanları araşdırmaları mərkəzindən olan alimlər "işıqlı tunel" və digər oxşar hadisələrin spontan olaraq meydana gələn "ayıq" və ya şüurlu yuxu görmələri olduğunu qismən sübut etməyə nail olmuşdular. Şüurlu yuxular və ölüm anında yaşanan həyəcanların hər ikisində də eyni beyin mexanizmləri işə düşürdü.

Alimlər siçovulların beyin siqnallarını susduraraq, beyin mədəciklərinin fibrillyasiyasını yavaşlada biliblər, nəticədə qan dövranı dayanıb. Beyin və ürəyin bu "duetinin" nəticəsi olaraq meydana gələn görmələr bəzi hallarda insanlara yaşamaq ümidi verə bilər - bunu, bir növ, ölümlə mübarizə kimi də adlandırmaq olar, alimlər deyir. Bununla belə geriyə daha bir neçə vacib sual qalır ki, gələcək araşdırmalarda yekun nəticələr alınacağı güman edilir.

Həmçinin oxuyun:

* Yuxularımıza necə nəzarət edə bilərik?
* Həyat və ölüm arasındaki "sərhəd" nədir?
* Niyə stress infarkta səbəb olur?

daha ətraflı...

Niyə hörümçəklərdən qorxuruq?

İnsanlarda müşahidə edilən ən yayılmış fobiya növlərindən biri araxnofobiyadır, yəni hörümçəklərdən qorxu. Mütəxəssislər bu qorxunun insanlarda təkamül nəticəsində yarandığını hesab edirlər.

Araxnofobiya - müxtəlif insanlarda tez-tez rast gəlinən zoofobiya növüdür. Hörümçəklər qarşısındaki vahiməyə insan həyatının müəyyən bir dövründə baş vermiş hər hansı bir hadisə səbəb ola bilər, xüsusilə də əgər bu hadisə uşaqlıqda baş veribsə. Bununla belə alimlər hesab edir ki, araxnofobiya təkamülün məhsullarından biridir - milyonlarla insanın bu səkkizayaqlı varlıqlardan qorxusunun mənşəyində yalnız bu səbəb dura bilər.

Eksperimentdə 252 nəfər iştirak edib. Könüllülərə çox da xoş olmayan müxtəlif heyvan və əşya şəkilləri göstərilib. Bunlar arasında milçəklər, hörümçəklər, ağcaqanadlar, dəmirdən iynələr və s. yer alıb. Göstərilmiş şəkillərdə təsvir olunan canlıların bir çoxu həyatda təhlükəli olsalar da, iştirakçıların beyni hörümçək şəkillərinə daha tez reaksiya verib. Bir çox mütəxəssisin rəyinə görə, bu instinktiv reaksiya qədim dövrlərdə çoxlu sayda insanı qurbanına çevirmiş zəhərli hörümçəklər qarşısındaki ehtiyatdan qaynaqlanır.

Bütün alimlər belə qənaətdə deyil. 1996-cı ildə niderlandlı tədqiqatçılar apardıqları təcrübədə araxnofobiyadan əziyyət çəkən uşaqların 41%-inin həyatlarında neqativ hadisə ilə qarşılaşdıqlarını və bunun da hörümçəklərdən qorxunun zəminini hazırlamış olduğunu aydınlaşdırmışdılar. Maraqlıdır ki, hörümçəklərdən daha çox qorxan uşaqlar da elə məhz həmin 41% içərisində idi.

Araxnofobiyanın bir neçə müalicə üsulu var. Bunlardan ən effektivi konfrontasion terapiya adlanan, hörümçəklə kontakta girmə prosedurundan ibarət müalicə yoludur (buğumayaqlıya toxunaraq və s.). Müasir dövrdə bu fobiya ilə mübarizə üçün virtual reallıqdan da uğurla istifadə olunur.

Həmçinin oxuyun:

* Viaqraya alternativ hörümçək zəhəri
* Bəşəriyyət tarixinin ən dəhşətli işgəncələri
* Nəhəng ördəkburun fosilləri tapıldı

daha ətraflı...

Sürətli radioşüalanmalar yerdənkənar sivilizasiyalara aiddir?

Alimlərin gəldiyi qənaətə görə, fast radio burst (FRB) adlanan şüalanmalar süni xarakter daşıya və yerdənkənar sivilizasiyalara məxsus ola bilər. Bu iddia, sözsüz ki, hələlik adi hipotezdən artıq olmasa da, şüalanma səbəbinin ən mümkün izahını təqdim edir.

Elm ictimaiyyəti müəmmalı şüalanmalar barədə ilk dəfə 2007-ci ildə xəbər yaymışdı. Sürətli partlayış radioşüalanmaları elə o vaxt, "Aresibo" və "Parks" teleskoplarından radiopulsarların müşəhidə edilməsi prosesində aşkar edilmişdi. FRB kəsildikdən sonra belə daha doqquz oxşar şüalanma qeydə alınmışdı. Ötən il növbəti radioşüalanma qeydə alındıqda isə alimlər məsələyə daha ciddi yanaşmağa başladılar.

Astrofiziklər on bir radioşüalanma hadisəsini analiz edərək, FRB mənbəyinə qədərki məsafəni hesablamağa çalışıblar. Qısa uzunluqlu dalğaları olan şüalanmanın ulduzlararası mühitin ionları tərəfindən "tormozlandığı" səbəbindən, uzundalğalı şüalanmalar teleskoplara daha tez çatır. Alimlər, bu məlumatlardan yararlanaraq, şüalanma mənbəyi ilə aradaki məsafəni ölçməyi bacardılar.

Aydın olub ki, şüalanmanın mənbəyi qalaktikamızın hüdudlarından kənarda yerləşir. Hər radioşüalanmanın başlanması və tükənməsi arasında zaman aralıqları baş verir ki, bunun əsasında alimlər qalaktikamızdan kənar və ard-arda eyni aralıqda yerləşən beş şüalanma mənbələri olduğunu deyirlər. Lakin bu versiyanın doğru olduğuna ehtimal 0,05%-dir.

Digər mümkün versiyaya əsasən, müəyyən və sabit fasilələrlə uzun və qısa dalğalar ötürən şüalanma mənbələri mövcud olmalıdır. Əgər Süd Yolu qalaktikasının hüdudlarından kənar məkandan ötürülən radioşüalanmalar süni xarakter daşıyırsa, bu, yüksək intellektli yadplanetli sivilizasiyalar arasındaki ünsiyyət vasitəsilə qarşılaşmış ola biləcəyimizi göstərir.

FRB məlumatlarına əsaslanaraq belə bir elmi-fantastik nəticəyə gəlmək üçün hələlik tezdir, çünki tutarlı nəzəriyyə hazırlamaq üçün daha çox müşahidə və ətraflı analiz işləri tələb olunur. Alimlər bu səbəbdən tədqiqatı davam etdirmək istədiklərini bildirirlər.

Həmçinin oxuyun:

* Kainatdaki həyatı qamma-partlayışlar məhv edir
* Yadplanetliləri "Dayson kürəsi" köməyilə tapa bilərik
* Superkütləli qara dəlikdən rekord miqdarda tullantı

daha ətraflı...

Avropalılar ağ dəri rəngini necə qazanıblar?

Mütəxəssislərin dediyinə görə, avropalıların ağ dəri rəngi qazanması və inək südünü həzm etməyə başlaması bir o qədər də qədim tarixdə baş verməyib. Təxminən 8 min il əvvəl Avropa sakinləri qara dəri rənginə sahib idilər.

Amerikalı antropoloqlar maraqlandıqları suallara cavab tapmaq üçün avropalılara aid genləri araşdırmaq qərarına gəliblər. Onlar, müasir və qədim insanların DNT-lərini müqayisə etdikdən sonra, dəri rəngi və rasiona cavabdeh genlərin güclü təbii seçməyə məruz qaldığını aydınlaşdırıblar. Bu seçmə avropalıların zahiri görünüşünə təsirsiz ötüşməyib.

Təkcə Afrikadan Avropaya təxminən 40 min il əvvəl köç edən insanlar deyil, 8,5 min il əvvəl artıq orada yaşayan, onların nəsil davamçıları olan avropalılar da qaradərili olublar, alimlər deyir. Lakin bir müddət sonra günəş şüalarının az olduğu Şimali Avropada ciddi dəyişikliklər baş verməyə başlayıb.

Hazırki İsveç dövlətinin cənubunda ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olan qədim insanlara aid qalıqlar tapıldıqdan sonra, onların açıq dəri rənginə sahib olduqları məlum olub. Buna, SLC24A5 və SLC45A2 kimi bir neçə gen cavabdehdir. HERC2/OCA2 geni mavi göz və açıq saç rənglərilə əlaqəlidir. Bütün bu genlər 7700 il əvvəl yaşamış şimali avropalılarda var idi.

Avropa sakinləri inək südünü həzm etməyi daha sonralar - təxminən 4,3 min il əvvəl öyrəniblər. Bu isə LCT geni ilə əlaqəlidir. Amerikalı alim Nina Yablonski hesab edir ki, sadalanan genlərin təbii seçməyə məruz qalması, D vitamini istehsalı məcburiyyətindən qaynaqlanır. Beləliklə, ağ dəri ultrabənövşəyi şüaların daha effektiv udulmasını, LCT geni isə inək südündən D vitamini alınmasını təmin edib.

Daha əvvəlki tədqiqatlardan məlum olmuşdu ki, əkinçiliyin inkişafından əvvəl (təxminən 8,5 min il əvvəl) avropalılar qarabəniz dəriyə və mavi göz rənginə sahib olublar. Bununla yanaşı qədim avropalılar arasında çoxlu genetik və mədəni fərqlər olduğu aşkar edilib.

Həmçinin oxuyun:

* Qədim avropalı mavi gözlü və qarabəniz idi
* Qarabəniz yoxsa sarışın - cəmi bir hərflik fərq
* Dəri rəngləri niyə fərqli şəkildə təkamülləşmişdir?

daha ətraflı...

İki ayağı üzərində yeriyən "karolina qəssabı" tapılıb

Krokodilomorfa aid qalıqlar ABŞ alimləri tərəfindən aşkar edilib. Dəhşətli varlığa "karolina qəssabı" adı verilib.

Carnufex carolinensis trias dövrünün sonlarında, hazırki Şimali Karolina ştatı ərazisində yaşayıb. Canlının fosilləşmiş qalıqlarının hələ on il əvvəl tapılmış olduğuna baxmayaraq, bu günə qədər ştatın təbiət elmləri muzeyinin ehtiyat qalıqları arasında saxlanılırdı. Alimlər yalnız bir müddət əvvəl üstünü toz basmış qalıqlarla maraqlanmağa başladıqda, tamamilə yeni yırtıcı növü ilə qarşılaşdıqlarını anladılar.

Mütəxəssislər canlının təxminən 3 metr hündürlükdə olduğunu qeyd edirlər. Qısa ön pəncələrinin uzunluğu kimi bir çox göstəriciləri, karnufeksin eynən tirannozavr reks kimi iki arxa ayaqları üzərində hərəkət etdiyini göstərir. Skaner köməyilə qədim yırtıcının kəllə sümüyünün 3D modeli çıxarıldıqda, ona dəhşətli filmlərin baş qəhramanlarına xarakterik ad verilib.

"Onun, qurbanın sümüklərindən ətini qoparmaq üçün lazım olan bütün avadanlıqları var idi - nazik, qabağa uzanan kəllə sümüyü və onlarla ülgüc kimi iti dişi", - tədqiqatın müəllifi Lindsi Zenno izah edir.

Hələlik karnufekslərin şikarlarını hansı üsulla ovladığı sirr olaraq qalsa da, alimlər qurbanları arasında disinodont və etozavrlar kimi ot yeyən arxozavrlar olduğunu düşünürlər. Bu növlər məməlilərin uzaq qohumları hesab olunur.

Trias dövrü öz böyük sayda yırtıcıları ilə məşhurdur. Ot yeyən heyvanların azlığı bu yırtıcıları hətta bir-birini ovlamağa vadar edirdi. Yura dövrü başladıqda isə onların hamısı artıq məhv olmuş, əvəzində meydana teropodlar çıxmışdı. Sağ qalanlar arasında kiçik krokodiləoxşar növlər var idi ki, müasir çaqqal və tülkülərin ekoloji yerlərini tutmuşdular. Beləcə onlar, dinozavrların yerüzündən silinməsi ilə tanınan növbəti kütləvi qırılma dövrünə qədər mövcudluqlarını davam etdirdilər.

Həmçinin oxuyun:

* İlk yırtıcılar dimetrodonlar idi
* Dinozavrların qırılmağına səbəb asteroid deyildi
* Niyə spirt düşkünüyük və ya niyə yerə enmişik?

daha ətraflı...

Yer Yupiterin qoyub getdiyi "tullantılardan" yaranıb

ABŞ-dan olan astronomlar belə qənaətə gəliblər ki, bizim Günəş sistemimizin qeyri-adi quruluşu buradaki ən böyük planet olan Yupiterin keçmişdəki miqrasiyası ilə əlaqəlidir.

Bizim planet sistemimizi əksər sistemlərdən fərqləndirən bir çox gözə çarpan xüsusiyyətlər var, alimlər deyir. Burada, orbiti Merkuri planetinin orbitində yerləşən planetlər mövcud deyil. Günəş sistemi kimi bir ulduz sistemi bir neçə çox qısa dövr periodları olan superyer kateqoriyalı planetlərə sahib olmalı idi. Elə isə onlar haradadır və niyə belə bir şey baş verib?

Mütəxəssislər erkən Günəş sistemində Yupiterin "binaları yıxmaq" üçün nüvə rolunu oynamış olduğunu düşünürlər. Sistemin hələ formalaşma dövründə o, içəri zonaya, Günəşlə sərhəd hesab oluna biləcək məsafəyə köç edib. Bunun nəticəsi olaraq superyerlərin orbiti dəyişilməyə başlayıb və onlar bir-biri ilə olduğu kimi, eləcə də digər səma cismləri ilə toqquşublar. Ardından formalaşmaqda olan Saturnun Yupiterlə qarşılıqlı cazibə qüvvəsi təsirləri, ikincisinin sistemin daxili hissəsini tərk etməsinə və hazırki mövqeyinə yerləşməsinə səbəb olub. Birinci nəsil planetlərdən qalan "tullantılardan" isə Merkuri, Venera, Yer və Mars formalaşıb.

Yupiter nəhəng qaz planetləri kateqoriyasına aiddir. Bu planetin ekvator radiusu 72,49 min km təşkil edir ki, bu, Yerin radiusundan 11 dəfə çoxdur. Təkcə bu qaz nəhənginin kütləsi Günəş sisteminin bütün planetlərinin bir yerdə kütləsindən 3 dəfə artıqdır. Alimlərin rəyinə görə, belə bir planetdə böyük ehtimalla həyat yaranmış olmamalıdır.

Tədqiqat Günəş sisteminin necə formalaşdığını anlamağa yardım edəcək. Bununla yanaşı, tədqiqat sayəsində sistemin ayrı-ayrılıqdaki planetlərinin bəzi müəmmalı xarakteristikaları ilə bağlı suallara cavab tapılacağı güman edilir. Üzərində yaşadığımız Yer də suallar doğuran bu planetlərdən kənarda qalmır.

Həmçinin oxuyun:

* Alimlərin izah edə bilmədiyi ekzoplanet tapıldı
* Sereranın ilk yaxından görüntüsü əldə edilib
* Planet sistemlərini "xaos" idarə edir

daha ətraflı...

Yadplanetliləri "Dayson kürəsi" köməyilə tapa bilərik

Belə bir nəhəng kainatda yüksək şüura malik yadplanetlilərin axtarışı olduqca çətin işdir. Lakin əgər sivilizasiya səviyyəsinə qədər inkişaf etmiş yadplanetlilərin Dayson kürəsi qurduqlarını nəzərə alsaq, axtarış şanslarımız bir qədər də arta bilər. Türkiyənin Boğaziçi Universitetindən olan alimlər Dayson kürəsi adlı texnologiyaları kosmosun hansı ərazilərində tapa biləcəyimizi bildiklərini iddia edirlər.

Dayson kürəsi - hipotetik astromühəndislik obyekti, mərkəzində ulduzu olan böyük radiuslu nazik kürəvi örtük qurğusudur. Belə üsul sayəsində ulduz enerjisindən maksimal qədər yararlanmaqla yanaşı, həm də örtüyün dövrə vurması ilə süni qravitasiya əldə etmək olardı. Əlbəttə ki, inşa edilə biləcək belə bir qurğu çox iri ölçülərdə olmalıdır (hesablamalara görə radiusu bir astronomik vahid təşkil edə bilər). Dayson kürəsi hətta ən uzaq məsafələrdən belə aşkar edilə bilər ki, alimlər də məhz bu məsələyə toxunurlar.

Elə isə yerdənkənar sivilizasiyalara aid Dayson kürələrini harada axtarmalı? Professorlar İbrahim Semiz və Salim Oğur hesab edirlər ki, belə obyektin inşası üçün ən uyğun cazibə qüvvəsi və enerji şərtlərinə yalnız ağ cırtdan ulduzlarda rast gəlmək olar. Bunlar, kütləsi Günəşinkilə müqayisə oluna biləcək, lakin radiusu təxmini 100 dəfə az olan yığcam ulduzlardır. Belə bir kürənin örtüyünün qalınlığı sadəcə bir metr ola bilər, inşası üçün isə Ayın kütləsi ağırlığında maddəyə ehtiyac var. Astronomlar obyektin axtarışının infraqırmızı diapazonda aparılmasını təklif edirlər.

Dayson kürəsinin axtarışında əsasən SETI layihəsi (Yerdənkənar sivilizasiyaların axtarışı üzrə tədqiqat mərkəzi) maraqlıdır. Böyük bir ehtimalla demək olar ki, əgər axtarışa başlanılsa, kosmosu İQ diapazonda araşdıran "Spitzer" teleskopunun imkanlarından istifadə ediləcək.

Bir çox mütəxəssislər yuxarıda izah olunan konsepsiyaya xeyli şübhə ilə yanaşır. Onlar, Dayson kürəsinin texniki olaraq çətin olduğunu və sivilizasiyaların hüdudlarını süni olaraq məhdudlaşdırdığını qeyd edirlər.

Həmçinin oxuyun:

* "Bəlkə yadplanetli axtarışı strategiyamız yalnışdır?"
* Alimlər: "Nə olursa olsun, yadplanetli sivilizasiyalarla əlaqə yaratmalıyıq"
* Yaponiya kosmosdan enerji əldə edəcək

daha ətraflı...

Darvin irqçi və Türk düşməni idi?

Təkamül əleyhdarı olan elm düşmənləri, təkamül biologiyasının yayılmasını məhdudlaşdırmaq və insanların həqiqəti öyrənməsinə maneə törətmək üçün onların ən həssas və şəxsi duyğularına hücum edirlər. Duyğu istismarıyla yalanlarını birləşdirərək, həqiqəti gizlətməyə çalışırlar. Buna minlərlə nümunə göstərmək olar, lakin bu yazımızda toxunacağımız ən məşhurlarından biri, "Darvin türklərə düşmən idi, onları aşağı irq olaraq görür və yox olmaları lazım olduğunu düşünürdü!" cəfəngiyyatıdır.

Darvin heç vaxt belə bir şey düşünməyib, heç türk xalqlarıyla çox maraqlandığını ya da məlumat sahibi olduğunu belə sanmırıq. Bu iddianın əsaslandığı söz, təhrif edilən bir neçə sətirdən ibarətdir. Bu səbəbdən öz şərhimizlə Darvinin türklərlə əlaqədar spesifik mənfi fikirlər ifadə etdiyini iddia edən bu yalanı ifşa etmək istəyirik.

İddianın orijinalı və mənbəyi

Əvvəlcə, bu təhrif edilmiş məzmunun mənbəyi olan, Harun Yəhya tərəfindən yazıldığı iddia edilən Yaradılış Atlası adlı kitabın 1-ci cildinin 606-cı səhifəsində yazılanlara baxaq:

"Darvin irqçi və Türk düşməni idi. W. Grahama yazdığı 3 iyul 1881-ci il tarixli məktubunda, irqçi düşüncəsini belə ifadə etmişdi: "(...) Avropalı irqlər olaraq bilinən mədəni irqlər, həyat mübarizəsində TÜRK BARBARLIĞINA qarşı qalib gəlmişdirlər. Dünyanın çox da uzaq olmayan bir gələcəyinə baxdığımda, BU CÜR AŞAĞI İRQLƏRİN çoxunun mədəniləşmiş yüksək irqlər tərəfindən eliminasiya ediləcəyini (yox ediləcəyini) görürəm."" (Harun Yəhya, Yaradılış Atlası 1, səh. 606)

Darvin əslində nə dedi?

Darvinə aid, türklərlə əlaqədar belə ifadələrin yer aldığı heç bir mənbə yoxdur. Elm düşmənlərinin iddialarını əsaslandırdıqları bu nəşrlərin ən əsas xüsusiyyəti, şüurlu şəkildə edilən tərcümə səhvlərindən ibarət olmalarıdır. İndi, Darvinin məktublarını toplayıb analiz etməklə məşğul olan Darvin Correspondence Project'in (Kembric Universiteti lahiyəsi) nəşr etdiyi, 1881-ci ilin 3 iyulu tarixli Darvindən Uilyam Qrehemə göndərilən orijinal məktuba nəzər yetirək. Bu məktubun orijinalı Kembric Universitetinin saytından əlavə, eyni zamanda John Murray Mətbəəsi tərəfindən nəşr olunan, Darvinin oğlu Frensis Darvin tərəfindən 1887-ci ildə nümayiş olunan "Darvinin həyatı və məktubları, Avtobioqrafik hissə ilə birlikdə" başlıqlı əsərin 1-ci cildində də yer alır.

İndi isə xüsusilə əhəmiyyətli hissə olan son paraqrafa diqqət edək:

Sarı rənglə qeyd edilən hissənin tərcüməsi belədir:

"Bundan yalnız bir neçə əsr əvvəl Türklər tərəfindən məcbur edilərək, Avropalıların nələri riskə atdığını və indi belə bir fikrin nə qədər gülünc olduğunu xatırla. Qafqaz irqləri olaraq bilinən daha mədəni irqlər mövcudluq mübarizəsində Türkləri tamamilə məğlubiyyətə uğratmışdır."

Falsifikatorların yaydığı və təkrarən gündəmə gətirdiyi tərcümələrdə orijinal mətndə olmayan "Türk barbarlığı" sözünün əlavə olunduğunu görürük. Məqsədləri bəllidir: insanların milli duyğularını istismar edərək, özləri kimi nadanlar yaratmaq, həqiqəti təhrif etmək, manipulyasiya yoluyla insanları aldatmaq və daha nə qədəri... Bu üsulla Darvinin türklərə barbar və aşağı irq deyərək təhqir etdiyi təbliğatına vəsait hazırlamış olurlar.

Burada insanları "hollow" sözü ilə aldatmağa çalışırlar. Bu cümlələri oxuduqdan sonra "Turkish hollow" sözlərilə Darvinin nə demiş ola biləcəyini anlamaq üçün lüğətə müraciət edə bilərsiniz. Bəzi ingiliscə-azərbaycanca lüğətlərdə ilk mənası "içi boş, dəlik, boşluq, oyuq" olan bu sözün bəzi digər lüğətlərdə yan mənaları "riyakar, hiyləgər, saxta" olaraq verilir. Bəzi lüğətlərdə isə digər mənalar arasında "əhəmiyyətsiz, dəyərsiz və yalançı" tərifləri də verilməkdədir. Lakin heç bir yerdə "barbar" deyə bir tərcümə yoxdur! Bu, açıq-aşkar saxtakarlıqdır.


İngilis dilini yaxşı bilməyən insanlar sözü "Turkish hollow" olaraq oxuyur, yəni "Türk boşluğu" olmalı şəklində düşünürlər. Ancaq yuxarıdakı təriflərin heç biri, "Türk boşluğu" mənasını verərək istifadə edilə bilməz: türk dəliyi? türk oyuğu? türk əhəmiyyətsizi? türk yalançısı?.. Bu səbəbdən, bunun "barbarlıq" olduğunu fərz etmiş ola bilərlər. Xoş niyyətlə yanaşaraq, parallel kainatda "içi boş" və "barbar" sözlərinin sinonim kimi istifadə edilə biləcəyini fərz edə bilərik. Lakin Darvin, sanki sözlərinin təhrif ediləcəyindən agah olub, "hollow" sözünü bir başqa şəkildə də istifadə edir: "beaten ... hollow"

İngiliscə "beat somebody hollow" deyimi (buna ingilis dilində "phrase" ya da "idiom" deyilir), "birini tamamilə və ya asanlıqla məğlubiyyətə uğratmaq" mənasını verir. Darvin, "beaten Turkish hollow" dediyi üçün, mübahisəsiz olaraq bu, "Türklər tamamilə məğlubiyyətə uğradı" kimi tərcümə edilməlidir. Əgər ki cümlənin "beat" hissəsi bilərək və ya bilməyərək tərcüməyə daxil edilməsə, yuxarıda ifadə etdiyimiz problemlər meydana gələr; çünki ingiliscənin bir deyimini deyil, yalnız bir sözü tərcümə etmiş olarıq. Aşağı səviyyədə belə ingilis dili dərsi almış olan hər kəs, məsələn, "fall" sözü (düşmək) ilə "fall apart" (həyatı məhv olmuş) və ya "fall fast asleep" (dərin yuxuya getmək) deyimlərinin eyni olmadığını bilir. Yəni "fall fast asleep", "sürətli yuxuya düşmək" kimi tərcümə edilə bilməz. Eyni şəkildə, "beat hollow" içərisindəki "beat" (məğlub etmək, döymək) ilə yuxarıda mənalarını açıqladığımız "hollow" sözünü də bir-birindən ayrı tərcümə etmək olmaz. Bu səbəbdən Darvinin türkləri (türk xalqlarını) alçaldan hər hansı bir sözündən bəhs etmək gülüncdür. Bu, tamamilə məlumatsızlığın və ya qəsdən təhrif etmənin nəticəsidir. Niyə bu qədər inadla yayılmasının səbəbi isə məlumdur.

Aşağı irqlər? Yuxarı irqlər?

Keçək qırmızı xətlə işarələnmiş 2-ci hissəyə:

"(...) Dünyanın çox da uzaq olmayan bir gələcəyinə baxsaq, Dünya səviyyəsində daha aşağı saysız irq, daha mədəniləşmiş irqlər tərəfindən ortadan qaldırılmış olacaq."

Burada gözə dəyən ilk şey, Darvinin "lower race" (aşağı irq) sözləridir. Bu, elm düşmənlərinə əsas versə də, "cherry picking" (söz seçmə) oyununun xoş nümunələrinin biridir. Çünki bütöv cümlə oxunmalıdır, yalnız "aşağı irq" sözlərinə baxaraq nə demək istədiyi aydın ola bilməz. Cümlənin davamı Darvinin "aşağı" sözündəki məqsədinin nə olduğunu göstərir: "higher civilized races" (yüksək sivilizasiya/mədəniyyət səviyyəsindəki irqlər). Əgər ki "yüksək" qiymətləndirməsi, "sivilizasiya səviyyəsi" üçün istifadə edilibsə, "aşağı" qiymətləndirməsi də, sivilizasiya səviyyəsi üçün istifadə edilmiş olmalıdır. Cümlədə "higher" (yüksək) ilə "civilized" (mədəni) sözləri arasında vergül yoxdur (bu səbəbdən "higher" və "civilized", irqlər üçün istifadə etdiyi 2 ayrı qiymətləndirmə deyil, bir-birinə bağlıdır).

Amma nadanlar bunu aşkar bir şəkildə mənfi məna və nifrət yüklü "alçaq" sözü kimi tərcümə ediblər. Açıq aydındır ki, Darvinin "alçaq irqlər" dediyini iddia edirlər. "Lower" sözü, lüğətlərdə "alçaq" olaraq tərcümə edilmir. Bu sifətin kimlərə yaraşdığını düşünməyi oxucularımızın öz öhdəsinə buraxırıq.

Darvinin qətiyyən irqçi olmadığını Biql səfəri əsnasında bacısı Ketrin'ə yazdığı 1833-cü il tarixli məktubdakı bu cümlələrdən də asanlıqla görə bilərik:

"Seçkilərdə də görüldüyü kimi, köləliyə qarşı başlamış həssaslığın davamlı olaraq artdığını müşahidə edirəm. İngilislər köləliyi tamamilə aradan qaldıran ilk Avropa xalqı olsa, bu onun üçün nə qədər öyünüləcək bir şey olar! İngiltərədən ayrılmazdan əvvəl köləliyin olduğu ölkələrdə yaşadıqdan sonra bütün düşüncələrimin dəyişəcəyi mənə deyilmişdi; bu an fərqində olduğum tək dəyişiklik, zənci xarakteri haqqında məndə daha yüksək bir təqdirin meydana gəldiyidir. Belə şən, səmimi, dürüst sözlü və sağlam, əzələli bədənlərə sahib bir zənci görüb, ona qarşı mehribanlıq duymamaq qeyri-mümkündür."

Darvin bunları nə vaxt demişdi? 19-cu əsrdə Amerikanın ən əhəmiyyətli təbiətşünas alimlərindən olan, yaradılışçı Luis Agassiz'in zəncilərlə ağların ayrı növlər olduğunu və Tanrı tərəfindən ayrı-ayrı yaradıldığını dediyi dövrdə... Elm düşmənlərinin irqçiliyi çox uzaqda axtarmasına ehtiyac yoxdur. 

Hər şey bir yana, Darvinin bu mövzuda nə dediyi, nəyə inandığı və nə düşündüyünün elm üçün ən az səviyyədə belə əhəmiyyəti yoxdur  Eynilə, bizim şəxsi fikirlərimizin elm üçün dəyərsiz, qiymətsiz və əhəmiyyətsiz olduğu kimi! İstədiyimizi düşünə bilərik, istədiyimizə inana bilərik, istədiyimizi iddia edə bilərik. Lakin əhəmiyyətli olan, bunların elmi analizidir. Elmi olaraq hər hansı bir sübutu və ya təcrübəsi yoxdursa, heç bir etibarlılığı da yoxdur. Bu qədər sadə.

Darvin insanın təkamülündən bəhs edən "İnsanın mənşəyi və Cinsi seçmə" kitabında belə yazır:

"Bu günki insan irqləri, rəng, saç, kəllə forması, bədən nisbətləri və sair baxımdan fərqli olmaqla birlikdə, tam diqqətə alınsa, bir çox nöqtədə bir-birlərinə böyük ölçüdə oxşayırlar. Bunların bir çoxu elə əhəmiyyətsiz ya da tamam ayrı xüsusiyyətdədir ki, mənşələri başqa olan növlərin və ya irqlərin onları müstəqil olaraq qazanmış olması, olduqca qeyri-mümkündür. Eyni düşüncə, ən fərqli insan irqləri arasındakı zehni oxşarlığın çox müxtəlif istiqamətləri üçün də, eyni ölçüdə və ya daha çox etibarlıdır."

Yaşadığı dövrü düşündüyümüzdə, Darvinin sözlərinin necə dəyərli olduğu aydın olacaq. Darvin yalnız özümüzü tanımağımızı təmin etmədi. Eyni zamanda bütün insanları, bir yerdə, bütün canlılığı saxlayan "ehtişamlı" bir Təkamül Ağacının sıravi bir budağına yerləşdirə və bütün budaqları bir-birinə bağlaya bilməyimizi təmin etdi. Belə bir elmi həqiqəti və həyat düşüncəsini formalaşdırmış bir insana qarşı belə təhriflər etmək həqiqətən də "alçaqlıq" deyilsə, bəs nədir?

Orijinal məqalə buradadır

Həmçinin oxuyun:

İnsanda dəri rəngi təkamülü və tük azalması
Saxta fosil nədir?
"Harun Yəhya"nın saxtakarlıqları

daha ətraflı...

Niyə müsəlmanlar və yəhudilər donuz ətindən imtina etdilər?

Bekon, kolbasa və sosiska kimi dadlı ət məhsullarından imtina etmək asan iş deyil. Tarix göstərir ki, əslində donuz əti Yaxın Şərqdə də bir vaxtlar, daha dəqiq desək eramızdan əvvəl birinci minilliyin sonlarına qədər məşhur olub. Elə isə yerli xalqların donuz ətindən üz döndərməsinə səbəb nə olub?

Bu fenomen artıq əsrlərdir ki, müxtəlif izahlar təklif edən tədqiqatçıların marağına səbəb olur. Ən populyar izahlardan biri xalqların köçəri həyat tərzinə işarə edir: donuzlar "tələbkar" heyvanlardır və yaşayış yerini davamlı dəyişdikdə onları qovmaq çətinləşir, arabalarda daşımaq isə daha ağır əziyyətə çevrilir.

Digər bir versiya su istehlakı və tələbatına əsaslanır - hesablasaq, hər istehsal edilmiş ət kilosu üçün tələb olunan su miqdarı 6 min litrə bərabərdir ki, bu da quraq ərazilərdə həddindən artıq böyük məhdudiyyət faktoru ola bilərdi. Amerikalı antropoloq Riçard Reddinq isə hesab edir ki, bütün bunlar əsas səbəbin xırda detallarıdır: donuzlar toyuqlarla rəqabətdə uduzdular.

Quşları saxlamaq və yemləmək, həmçinin bir yaşayış məntəqəsindən digərinə daşımaq daha asandır. Onlar, dəfələrlə az su istehlak edərək ət verməklə yanaşı, həm də yumurta kimi dəyərli dietik məhsul istehsal edirlər. Və nəhayət, iri donuz cəmdəyini hazırlamaq üçün hisə vermə və duza qoyma kimi ağır və uzun prosedurlar tələb edildiyində (artıq ətin xarab olmaması üçün), adi kəsilmiş toyuq əti bir-iki saat ərzində bişirilərək, kiçik bir ailəni doyuzdura bilər. Hərarətli iqlim şərtlərində bu faktor həlledici xarakter daşımış olmalıdır.

Professor Reddinq sıravi quşçuluğun erkən donuzçuluqla müqayisədə iqtisadi cəhətdən daha effektiv mövqe tutduğunu və donuz ətinin iqtisadi əlverişsizliyinin də zamanla dini və mədəni qadağalara gətirib çıxardığını qeyd edir. Regionun istisna oluna biləcək bəzi nadir meşəli və rütubətli rayonlarını nəzərə almasaq, donuz ətindən imtinanın səbəbinin, ərəblər və yəhudilər kimi yerli xalqların əcdadlarının üzləşdiyi çətinliklərdən qaynaqlandığını demək olar.

Həmçinin oxuyun:

* Mal əti istehsalı ətraf aləm üçün daha zərərlidir
* Neandertalların qida rasionu ürək bulandırır
* Mumiyalarda yüksək xolesterin və tatu aşkar edildi

daha ətraflı...

Həyatın yaranması ilə bağlı paradoks həll edilib

Hansı daha əvvəl yaranıb - zülalların sintezi üçün lazımi instruksiyaları daşıyan genom, yoxsa genomun sintezi və funksiyası üçün tələb olunan zülallar? Bu, hətta toyuq və yumurta problemindən daha qəliz məsələdir, çünki nəticə etibarilə hər ikisi membranı formalaşdıran lipidlərə ehtiyac duyur, - lipidlərin sintezi üçün isə yenə də zülallar və onları kodlaşdıran DNT və RNT mütləqdir...

Müasir elmdə həyatın mənşəyi ilə bağlı ən məşhur model olan "RNT-dünyasına" əsasən, həm genom, həm də fermentlərin funksiyası RNT molekullarından asılı idi və nəticədə bütün digər komponentləri yaratmağı "öyrəndilər". Bu versiya ilə başabaş yarışmaqda olan "Öncə maddələr mübadiləsi" hipotezi isə ön plana hələ cansız, abiogen prosesləri çıxarır ki, bunlar da nuklein turşuları, zülallar və lipidlərin bir əvvəlki nümayəndələri olan molekulların sintezinə gətirib çıxarmalı olur.

Göründüyü qədərilə, alimlər yalnız indi bu çətinliyi həll etməyi bacarıblar: bunların hər birisi eyni andaca yarana bilərdi. ABŞ-dan olan kimyaçılar qəliz reaksiya zəncirlərini nümayiş etdiriblər. Bunlar, prosesdə ultrabənövşəyi şüaların iştirakı ilə bir cüt sadə birləşmələrlə baş verə və hər üç əsas biomolekul növləri komponentinin, yəni nuklein turşuları üçün nukleotidlər, zülallar üçün aminturşuları və hüceyrə membranı üçün lipidlərin parallel olaraq meydana gəlməsini mümkün edə bilər.

Reaksiyanın qaynaq birləşmələri olduqca sadədir: sianid turşusu (HCN) və hidrogen-sulfid (H2S) üstəgəl az miqdarda digər maddələr, xüsusilə də nuklein turşuları üçün lazımi fosfor. Məlum olduğu kimi, bütün bu komponentlər erkən yerüzündə kifayət miqdarda təmsil olunmuşdur. Xüsusi əlverişli şərtlər isə istilikli və zəngin mineral tərkibli geotermal qaynaqlar və ilk reaksiyaların baş verməsini mümkün edən kameralara sahib deşikli gillər köməyilə yaranmış olmalı idi.

Bununla belə reaksiya şərtlərinin bir azca dəyişilməsi, temperatur fərqlilikləri və ya hər hansı bir metallik katalizator faktoru nəticədə əldə edilən komponentlərin dəstində aşkar fərqlərin ortaya çıxmasına gətirib çıxara bilərdi. Beləliklə, kimyəvi təkamül prosesinə start verən çeşidliliyin təməli məhz bu yolla qoyulmuş olmalıdır.

Həmçinin oxuyun:

* Zülallar DNT-yə ehtiyac olmadan digər zülalları yaradır
* Miller-Urey təcrübəsi təkrarlandı
* Həyatın yaranması prosesi laboratoriyada təkrar edildi

daha ətraflı...

Britaniya üç valideynli uşaqları qanuniləşdirdi

Tarixdə ilk dəfə olaraq Böyük Britaniyada üç valideyndən olan körpələr dünyaya gələcək. Britaniya parlamenti uzun sürən debatlardan sonra nəhayət qanunvericiliyə əlavə düzəlişlər edilməsini təsdiqləyib.

Süni mayalandırma ilə bağlı qanuna edilmiş dəyişikliklər Lordlar palatası tərəfindən dəstəklənib (48-ə qarşı 280 səslə). Fevral ayının əvvəlində Britaniya İcmalar palatası da bu təşəbbüsü təqdirəlayiq qiymətləndirmişdi. Beləliklə, süni mayalandırma üsulunda əsas valideynlər və ikinci donor-ana olmaqla, artıq üç insanın genlərindən istifadə etmək mümkündür. Bu sayədə alimlər körpələrdəki irsi xəstəliklərin qarşısını ala biləcəklərinə ümid edirlər.

Konsepsiya "mitoxondri ötürülməsi" adlanan metodika əsasında inkişaf etdirilib. Ata və anaya aid genetik materialla yanaşı, körpə kənar qadından da genetik informasiya ala biləcək. Hər il mitoxondri genlərində pozulmalar rast gəlinən körpələr dünyaya gəlir ki, bu da onların müxtəlif ciddi xəstəliklərdən əziyyət çəkməsilə nəticələnir. Yeni texnologiya köməyilə isə təhlükəli gen mutasiyası daşıyıcıları olan qadınlar dünyaya tam sağlam körpələr gətirə biləcəklər.

Yeni metodika sözsüz ki, mübahisələrdən yan keçməyib. Konsepsiyaya qarşı çıxanlar arasında siyasətçilər, hüquq müdafiəçiləri və katolik kilsəsi var. "Üç valideynli uşaqlara" əks düşərgədə yer alanlar bu gedişlə insanlar üzərində hətta genetik modifikasiyaların da təşkil ediləcəyindən ehtiyatlandıqlarını bildirirlər. Hüquq mudafiəçiləri isə tədqiqatçılarda yetərli təcrübə olmadığını əsas gətirərək, bu addımın qarşısıalınmaz nəticələrə səbəb ola biləcəyini vurğulayırlar.

Bütün bu xəbərdarlıqlara baxmayaraq Britaniya parlamenti yekun qərarını verib. İlk üç valideynli körpənin artıq gələn il dünyaya göz açacağını gözləmək olar.

Həmçinin oxuyun:

* Üç valideyndən olan uşaqlar gəlir
* Süni DNT-ə sahib orqanizm yaradıldı
* Y-xromosomu və kişilər yox olmayacaq

daha ətraflı...