Şübhələriniz artır… Beyniniz dərhal sizin üçün nöqtələri birləşdirir… .. . Qatili tapdınız!
Bu tip istintaqları aparan bir prokuror, təxmin, şübhə və dəlil arasındakı əhəmiyyətli fərqləri bilir. Ancaq bizim üçün bu anlayışları qarışdırmaq çox asandır. Hətta dərhal ətrafımızı "məlumatlandırmağa" da başlayırıq: "Gəlini öldürüb! Yüz faiz! Əminəm, başqa kim olacaq? Miras məsələsidir."
Əgər bu tip səhvlərin yalnız məhəllə dedi-qoduları səviyyəsində qaldığını düşünürsünüzsə yanılırsınız. Sayı və miqyası getdikcə artan konspirasiya nəzəriyyələrində qarşılaşdığımız əsas yanılmalardan biri budur: Şübhə və dəlil arasındakı fərqləri gözardı edərək bir hökmə çatmaq. Başda siyasətçilər, yazıçılar və televiziya şərhçiləri olmaqla bir çox insan tez-tez bu səhvə yol verir.
Əvvəl bu tip yanılmalara səbəb olan cəfəngiyyatlardan bəzilərinə toxunaq. Sonra isə bu cəfəngiyyatların necə konspirasiya nəzəriyyələrinə (müəyyən şəkildə qəbul edilmiş hər hansı bir hadisə haqqında inkişaf etdirilmiş, ictimaiyyətdən gizlədildiyi iddia edilən məlumatlarla və ya hadisənin arxasındakı görünməyən qüvvələrlə əlaqələndirilən alternativ açıqlamalar) çevrildiyinə baxacağıq.
Cui Bono?
Qatili tapmaq üçün yuxarıda istifadə etdiyimiz məntiqə Latınca Cui bono? (Kimin faydasına?) deyilir. Yəni bu cinayət kimin işinə yaramışdır? Hər kim ən çox qazanc əldə etdisə günahkar o adam olmalıdır!
Belə bir nəticə əlbətdə doğru olmayacaq: Cui bono şübhəliləri təyin etmək üçün yaxşı üsuldur, ancaq kimi isə günahlandırmaq üçün istifadə edilə bilməz. Günahlandırmağı ancaq dəlillər və ya şahidlərin ifadələri ilə edə bilərsiniz.
Məsələn, avtomobil tıxacından ən çox qazanc əldə edənlər hərhalda səyyar satıcılar, yanacaqdoldurma məntəqələri və radio stansiyalarıdır. Bu vəziyyətdə onları tıxaca səbəb olmaqda günahlandıra bilərikmi?
Öncüllük Cəfəngiyyatı
"Post hoc ergo propter hoc" olaraq da bilinən öncüllük cəfəngiyyatı, insan beynindəki qısayolların çox istifadə edilən bir nümunəsidir. Qısayolların əsasında isə, bir qərara tez və olduqca az enerji sərf edərək gəlmək istəyi (ya da üstünlüyü) dayanır. Tez qərar vermək bəzi hallarda sizə həyati üstünlük qazandıra bilər. Rəqibiniz düşününcə, siz dərhal önə keçərsiniz. Üstəlik hər qərar anında uzun-uzadı bütün ehtimalları düşünmək yalnız zaman deyil, eyni zamanda enerji itkisidir. Öncüllük cəfəngiyyatı, asan qərar verməyinizi təmin edən bu qısayollardan biridir və belə işləyir:
1. Əvvəl A hadisəsi baş verdi.
2. Sonra B hadisəsi baş verdi.
3. Demək ki, B hadisəsinin səbəbi A hadisəsidir.
4. (Bəzi hallarda) A hadisəsini önləyə bilsək B hadisəsini də önləyə bilərik.
Nümunə: Kompüterinizə yeni proqram yüklədiniz (A hadisəsi). Qısa müddətdən sonra kompüteriniz gözlənilməz səhvlər etməyə başladı (B hadisəsi). Bu vəziyyətdə beynimiz dərhal "bu səhvlərə yeni proqram səbəb olur" şəklində bir ehtimalı qiymətləndirməyə başlayır. Hətta "yeni proqramı silim, bəlkə səhvlər də itər" şəklində həll yolu da ağılınıza gələ bilər.
Kompüterdəki səhvin səbəbi yeni proqram olsun ya da olmasın, bu nəticə cəfəngiyyat nümunəsidir, çünki əvvəl olmuş bir hadisə sonrakı hadisələrin səbəbi olmaq məcburiyyətində deyil (bəlkə bir elektrik qəzası olmuş və ya kompüterinizə internetdən virus düşmüşdür). Cəfəngiyyat, düşünmə prosesində ortaya çıxan bir vəziyyətdir. Nəticənin özü (məsələn, "yeni proqram bu səhvlərə səbəb olur") doğru ola bilər, ancaq bu nəticəyə yalnız hadisələrin ardıcıllığına baxaraq gəlməyimiz cəfəngiyyatdır.
Yuxarıdakı nümunədə nəticə cəfəngiyyat olsa da ağlabatan görünür. Bəs nümunəni "xoruzların banlaması" və "günəşin çıxması" olaraq dəyişdirsək? Günəşin çıxmasını hər səhər xoruzlar banladıqdan sonra müşahidə edirik. Onda günəşin çıxma səbəbi xoruzlardırmı? Bu nümunədə nəticə cəfəngiyyat olacağı kimi, heç də məntiqli görünmür.
Havaların isti olduğu bir dövrdə zəlzələ baş versə və ya yeni qonşunun gəlməsindən sonra məhəllədə oğurluq hadisələri başlansa beynimiz dərhal hadisələr arasında bənzər səbəb-nəticə əlaqələri qurar. Dəfələrlə fərqinə belə varmadan qurduğumuz bu əlaqələri şüurlu şəkildə yenidən yoxlamasaq tez-tez səhv nəticələrə çatarıq.
Ardıcıllıq Cəfəngiyyatı
Öncüllüyün əksi olan Ardıcıllıq Cəfəngiyyatında nəticə bu şəkildədir:
1. B hadisəsi, A hadisəsindən sonra oldu
2. Deməli A hadisəsi, B hadisəsini reallaşdıra bilmək üçün hazırlandı
Misal: ABŞ-ın 2-ci Dünya Müharibəsinə qoşulması (B hadisəsi), Yaponların 1941-ci ilin sonunda Pearl Harbordakı Amerika bazalarına hücum etməsindən (A hadisəsi) sonra baş vermişdir. Demək ki Pearl Harbor hücumu (ya da Amerikanın hücuma qarşı tədbir görməməyi), Amerikanı müharibəyə qoşmaq üçün hazırlanmışdır.
Yuxarıdakı iddia doğru ola və ya olmaya bilər (bildiyimiz qədəri ilə ikincisi). Yalnız hadisələrin sırasına baxaraq belə bir iddia irəli sürmək isə cəfəngiyyat nümunəsidir.
Tarixçinin Cəfəngiyyatı
Bir insanın keçmişdə verdiyi qərarı qiymətləndirərkən, o adamın bizim bu günki məlumatımıza və baxış bucağımıza sahib olmadığını gözdən qaçırsaq bu, tarixçinin cəfəngiyyatına nümunə olacaqdır.
Pearl Harbor misalına təkrar dönsək: "2-ci Dünya Müharibəsinə qoşulmaq ABŞ-ın sonradan dünyaya hakim bir supergüc olmasının yolunu açdı. Amma müharibəyə qoşulmaq üçün xalqı razı salmaq lazım idi, ona görə Pearl Harbor hücumuna icazə verildi" şəklindəki nəticəni düşünək. Bu mümkündür, amma ehtimalı azdır. O dövrdə yaşayan səlahiyyətli şəxslər, nəinki sonradan supergüc olacaqlarını, heç müharibədə qalib gələcəklərini belə əvvəldən bilə bilməzdilər.
Və ya İstanbulun 1-ci Dünya Müharibəsinin sonunda baş verən işğalına baxaq: "Nəyə görə Müttəfiq Dövlətlər İstanbulu işğal etdilər ki? Əgər işğal etməsəydilər, bir çox İstanbullu Anadoluya qaçıb Atatürkə qoşulmazdı" deyilirsə bu bir cəfəngiyyat olacaq. Çünki Müttəfiq Dövlətlər işğal qərarını verərkən, Atatürkün gələcəkdə qazanacağı hərbi və diplomatik müvəffəqiyyətləri, bir neçə ay sonra öz aralarında baş verəcək ixtilafları və 1918-ci ildən sonra ortaya çıxacaq başqa bir çox hadisələri bilmirdilər. Bu gün 100 il əvvələ qayıdıb, Müttəfiq Dövlətlərin bu qərarını qiymətləndirərkən, onların gələcəyi görmə bacarıqlarının olmadığını unutmamalıyıq.
Əlbəttə burada ehtiyatlı, tədbirli, strateji qərarlar verə bilən fərd və qurumları yox saymırıq. Ancaq güclü uzaqgörənliyə sahib insanlar belə, çox sayda insanın verdiyi böyük qərarlar (və çox vaxt da təsadüflər) tərəfindən çəkilən bir gələcəyi qəti olaraq müəyyən edə bilməzlər.
İnsanlar strateji düşünərək gələcəkdə ortaya çıxacaq yeni hadisələrdən qazanc əldə etmək ehtimallarını artıra bilərlər. Ancaq keçmişdə bəzilərinin qurduğu planların, gələcəyi sanki bilirmişcəsinə daima həyata keçdiyi iddia edilirsə, böyük ehtimalla cəfəngiyyatla qarşı-qarşıyasınız.
Bugünçülük
Bugünçülük əslində cəfəngiyyat deyil, qərəzli mühakimə dünyagörüşüdür. Keçmişdə yaşamış insanların verdikləri qərarlara və olmuş hadisələrə, bu günün dünyagörüşü və dəyərləri ilə baxmağı ifadə edir.
Məsələn, köləlik sistemi hal-hazırda əxlaqi baxımdan qətiyyən qəbul edilməyən bir vəziyyət olsa da, bir neçə əsr əvvələ qədər dünyanın hər yerində müşahidə edilən bir hal idi. Fikirlərinə hörmət etdiyimiz bir çox mütəfəkkirin, etdiklərinə heyran olduğumuz bir çox qəhrəmanın kölələri də vardı.
Zaman ərzində sözlərin məna və istifadələri də dəyişir. Amerikalı yazıçı Mark Twain (1835-1910) əsərlərində, Afrika mənşəli Amerikalılara yönəlmiş çox kobud və irqçi bir termin sayılan "nigger" sözünü tez-tez istifadə edirdi. Çünki bu söz o zamankı gündəlik dilin bir parçası idi. Amma Mark Twain irqçi deyildi, hətta zəncilərin hüquqlarını müdafiə edən tərəqqipərvər bir yazıçı kimi tanınırdı.
Keçmişə bu günün dəyər sistemləri daxilindən baxsaq, hər halda tarixə adını yazdırmış insanların çoxunu əxlaqsız olaraq xarakterizə etmək məcburiyyətində qalarıq. Əlbəttə, keçmişdə edilmiş səhvləri və ya işlənmiş cinayətləri belə bir bəhanə ilə müdafiə etmirik. Sadəcə xatırlatmaq istəyirik ki, tarixi hadisələrə baxarkən, o dövrün dəyərlərinin, dilinin, mədəni və ictimai sistemlərinin bu günkilərdən fərqli ola biləcəklərini gözdən qaçırmamaq lazımdır.
Konspirasiya Nəzəriyyələrinə Doğru
İndi başlanğıcdakı hadisəyə geri dönə bilərik: Ortada vəfat etmiş Məlahət xanım var. Qatil kimdir?
Əgər bir hadisənin yalnız nəticəsinə baxaraq səbəbini tapmağa çalışırıqsa, əlbəttə gəlini və/və ya oğlu günahkar çıxaracağıq, çünki bu ölümdən ən çox qazanc əldə edənlər onlar görünür.
Təbriklər, mükəmməl bir konspirasiya nəzəriyyəmiz oldu! Bəlkə də dünyanı qurtaracaq bir nəzəriyyə deyil, amma məhəlləni dərindən sarsıdacaq. Burada "cui bono?" cəfəngiyyatı ilə ağıl işlətmiş olduq.
Bir başqa konspirasiya nəzəriyyəsi nümunəsi: Bir çox Amerikalı, 2008-2016 illərdə ABŞ-a rəhbərlik edən Barak Obamanın, əslində Amerikaya zərər verməyə çalışan bir insan olduğuna inanmaqdadır. Bunun səbəblərindən biri, Obama dövründə iqtisadiyyatın zəifləmiş olmasıdır. Bu nümunədə konspirasiya nəzəriyyəsinin bir arqumenti öncüllük cəfəngiyyatıdır: "Əvvəl Obama gəldi, sonra iqtisadiyyat pisləşdi. Deməli səbəb Obamadır." (Halbuki Obamanın prezident seçilməsindən bir ay əvvəl Amerika və dünya iqtisadiyyatı, 1930-cu illərdən bəri görünmüş ən ağır iqtisadi böhrana düşmüşdü.)
Ancaq hazırlanan bu gizli planlar çox vaxt işə yaramır və ya yarıda qalır. Bəzən bu planları icra edən insanlar bacarıqsız ya da fırıldaqçı çıxır. Bəzən planın tətbiqinə keçənə qədər başlanğıcdakı şərtlər və iştirakçılar dəyişir, hətta başqa planlar ortaya çıxır. Gizli plan müddətinin uzunluğu, bu prosesdə iştirak edəcək insan və hadisə sayı artdıqca planların nəzərdə tutulan kimi getməsi ehtimalı da azalır. 3 il ərzində reallaşdırılacaq bir planın gizli və müvəffəqiyyətli olma ehtimalı, 3 həftə davam edəcək bir planla müqayisədə daha az olacaq. 300 adamın iştirak etdiyi bir planın gizli və müvəffəqiyyətli olma ehtimalı da, 3 adamın daxil olduğu bir plana nisbətən yenə daha azdır.
Bu səbəbdən "cui bono", öncüllük ya da ardıcıllıq cəfəngiyyatlarının istifadə edilməsi nəticəsində ortaya atılan konspirasiya nəzəriyyələrinə həmişə şübhə ilə yaxınlaşmalıyıq. Bunlar əvvəl qulağa məntiqli gəlsələr də, konkret dəlillərlə dəstəklənilmədikləri müddətdə yalnız bir iddia olaraq qalmalıdırlar.
Bunlara əlavə olaraq, konspirasiya nəzəriyyəçiləri hadisələrə induktiv (fikir xüsusi faktlardan ümumi nəticəyə doğru hərəkət edir) deyil, deduktiv (fikir ümumi nəticədən xüsusi faktlara doğru hərəkət edir) düşüncə tərzi ilə yanaşırlar. İndi bir az da bu fərqdən bəhs edək.
Yaxşı tarixçi hadisələri induksiya üsulu ilə hazırlayır: Başlanğıcda bir fikri olsun ya da olmasın, əvvəl etibarlılığı yoxlanılmış üsullarla araşdırmasını edir, tapıntılara çatmağa çalışır və ayrıca o tapıntıların etibarlılığını da analiz edir. Hadisələr və insanlar arasındakı əlaqələri ortaya çıxarmağa çalışır. Sonra zəif nöqtələr haqqında, əlində var olan məlumatlara baxaraq bir təklif irəli sürür. Bütün bu proses boyunca yeni tapıntılar işığında daha əvvəl sahib olduğu fikirlər də dəyişə bilər. Bu şəkildə keçmişdəki bir dövrü izah etməyə və mənalandırmağa çalışır.
Konspirasiya nəzəriyyəçiləri isə bunun tam əksini edirlər. Yəni ilk addım, tapıntılara çatmağa çalışmaq deyil, məna və ya ideologiyadır. Belə bir nəzəriyyəçi yola çıxarkən araşdıracağı dövrü onsuz da başında çoxdan mənalandırmışdır. Məsələn, "bu zəlzələni xarici qüvvələr törətmişdir", "bəziləri təyyarələrdən havaya zəhərli qazlar səpməkdədir". Konspirasiya nəzəriyyəçisi fikirini artıq formalaşdırmışdır və onu dəyişmək kimi bir niyyəti də yoxdur.
İkinci addımda fərziyyəsini təsdiqləyəcək keçmişi yaratmağa başlayır. Qərəzli mühakimənin təsiri altında, fərziyyəsini təsdiqləyən şəxsləri və hadisələri seçərkən, çox vaxt fərqində belə olmadan öz fikri ilə ziddiyyət təşkil edəcək tapıntıların üzərindən keçir.
Məsələn, "chemtrails" konspirasiya nəzəriyyəsinin müəlliflərinin önündə Greenpeace təşkilatının keçmiş əməkdaşı Werner Altnickel adlı bir Alman gəlir. Greenpeace-in təbiəti qorumaq adı altında bir çox dövlətə təzyiq etdiyini düşünən insanlar üçün bu güclü görünən bir mənbədir. Ancaq konspirasiya nəzəriyyəsini yayanlar, Greenpeace-in bu iddianı diqqətə belə almadığını qeyd etmirlər. Enerji və vaxt ayırıb, "chemtrails" iddialarını çürüdən elm adamlarının adlarını da çəkmirlər. Burada məqsəd, tapıntılardan yola çıxaraq bir hekayə meydana gətirmək əvəzinə, əvvəldən yaradılan hekayə ilə uyğun adam və hadisələri axtarmaqdır.
 |
| Werner Altnickel |
Çox az sayda konspirasiya nəzəriyyəçisi hekayəni meydana gətirərkən özünü cəfəngiyyat və qərəzli mühakimələrdən qorumağı bacara bilmişdir. Bu insanların da əksəriyyəti müzakirə etdiyimiz mövzunun mütəxəssisləridir və keçmişdə bir çox konspirasiya ortaya çıxarmışlar. Məsələn, Peter Buxtun adlı bir epidemioloq, 1966-cı ildə, kasıb zənci kişilərin ABŞ Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən etik olmayan bir şəkildə təcrübə məqsədi ilə istifadə edildiyini və öldürüldüyünü iddia etmiş, 6 il davam edən mübarizədən sonra böyük bir həqiqəti aşkara çıxarmışdır.
 |
| Tuskegee Sifilis Təcrübəsi |
Hətta keçmişə baxaraq, illər əvvəl baş vermiş bir hadisə içərisində konspirasiya axtarılırsa, Tarixçinin Cəfəngiyyatı və Bugünçülük yanılmaları da dövrəyə girər. Bir konspirasiya iddiasının qurulduğu üsul və yuxarıda bəhs etdiyimiz cəfəngiyyat və qərəzli mühakimələrin fərqində olmaq, bizə o hekayənin həqiqət yoxsa uydurma olduğu haqqında əhəmiyyətli ipucları verə bilər.
Təbii ki bəzi insanlar bu uydurma hekayələrə inanmağa meyllidirlər. Var olan qərəzli mühakimələrimizi bəsləyən hekayələri oxumaq bizi rahatlaşdırır, tarixi meydana gətirən mürəkkəb əlaqələri sadələşdirərək qarşımıza daha asan başa düşülən alternativ həqiqətlər çıxarır, özümüzə olan etibarımızı artırır. Konspirasiya nəzəriyyələrinin sorğu-sual olunmadan ictimai mediada bu qədər sürətli yayılmasının başlıca səbəblərindən biri, bu nəzəriyyələrin, insanların onsuz da mövcud olan inanc və qərəzli mühakimələri ilə uyğun olmasıdır. Bu nəzəriyyələr artıq bütün dünyada son dərəcə məşhurdur və həqiqətlərə çatmağımızın önünə ciddi maneələr çıxarmaqdadır.
Hələ də yazının əvvəlində uydurduğumuz hadisənin sirrini maraqlanırsınızsa, kim bilir, bəlkə də Məlahət xanım cinayətin deyil, bir təsadüfi hadisənin qurbanı olmuşdur!
Mənbə: yalansavar.org
0 şərh var:
Post a Comment