November 30, 2013

Yaşlanmağın sirri tapıldı

Elm adamları beynin fiziki yaşlanmağı idarə edən hissəsini tapdıqlarını açıqladılar. Bu kəşf, qocalma sürətini azaltmaq üçün edilən müdaxilələrə alternativ olacaq.

Nature jurnalından alınan xəbərə görə, bədənimizin yaşlanmasının səbəbi beyində olan, inkişaf, artım və metbolizmaya nəzarət edən hipotalamusdan asılıdır. Yaşlanmanın səbəbinin beyində olduğu uzun müddətdir hesab edilsə də, aparılan yeni tədqiqat bu iddialara ilk dəlili gətirdi.

Tədqiqatçı qrup, siçanlar üzərində etdikləri təcrübələrdə, hipotalamusdan beynə siqnal ötürən NF-kb molekulunu aktivləşdirərək və ya dayandıraraq yaşlanmağı sürətləndirib-yavaşlatmağı bacardı. NF-kb molekulu aktivləşdirildikdən sonra qocalığın əlamətləri olan əzələ zəifləməsi, dərinin büzüşməsi, sümüyün əriməsi və yaddaş zəiflikləri böyük nisbətdə azaldıldı. Bundan başqa tədqiqatçılar siçanlara GnRH hormonu verərək yaşlanmağı yavaşlada bildiklərini dedilər.

Albert Einstein adına Tibb İnstitutunda aparılan tədqiqatlara başçılıq edən farmakologiya professoru Dongsheng Cai bu sözləri əlavə etdi:


"Təcrübələrimiz, hipotalamus hədəf alınaraq yaşlanmağa maneə törətmək üçün edilən ilkin strategiyaları əhatə edir. Tədqiqatların nəticələrinə görə, nəinki yaşlılıqla gələn xəstəliklərə qarşı müqavimət yaratmaq, hətta onları aradan götürüb yaşlanma sürətini azaltmaq da mümkündür. Amma hal hazırda yaşlanma prosesini tamamilə dayandıra biləcəyimizə inanmırıq."


Qaynaq: Nature
daha ətraflı...

1,75 milyard il sonra Yerdə həyat məhv olacaq

East Anglia Universiteti (UEA) Təbiət Elmləri fakultəsində aparılan tədqiqatda elmi-tədqiqatçı qrup qalaktikamız xaricindəki planetləri araşdıraraq, Yerin nə qədər müddətə "həyat üçün əlverişsiz" hala gələ biləcəyini öyrənməyə çalışdı. 

Nəticələri Astrobiology jurnalında dərc olunan tədqiqatda, getdikcə qızan ulduzların, Yerin də içində olduğu yeddi planetdəki "həyat üçün əlverişli bölgələr" üzərindəki təsirləri araşdırıldı.

Tədqiqata başçılıq edən Andrew Rushby mətbuata verdiyi açıqlamada bunları bildirdi:

"Tədqiqata görə, təxminən 1,75 milyard il sonra Yerdəki şərtlər insanların həyatı üçün əlverişli olmayacaq. Günəşin həcmi böyüyəcək, temperatur artacaq və okeanlar buxarlanacaq. Şərtlər insan həyatının davam etməsi üçün qeyri-mümkün hala gələcək. Amma tədqiqatda insanın səbəb olduğu iqlim dəyişikliyi ya da bir meteoritin planetimizlə toqquşması və ya atom müharibəsi kimi insan həyatını yox edə biləcək ehtimallar nəzərə alınmadı."

Qaynaq: NBC News
daha ətraflı...

Marsa aid ən qədim meteoritlər

Bu gün planetimizdə qədim Marsa aid bir neçə meteorit tapılmışdır. Bu meteoritlərin, Marsın asteroid bombalanmalarına məruz qalmasından sonra kosmosa atıldığı və onlardan bir neçəsinin bizim planetə düşdüyü hesab edilir.

Nature jurnalından alınan məlumata görə, bir neçə il əvvəl Mərakeşə düşmüş NWA7533NWA7034 meteoritləri 4,4 milyard il əvvəlki Marsa aid fraqmentlərdir. Alimlər, bu meteoritlərin əldə olan ən qədim Mars nümunələri olduğunu hesab edirlər.

Tapılmış fraqmentlər bizlərə Marsın qədim iqlimi və geoloji vəziyyətindən məlumatlar verə bilər, bu da qırmızı planetin təkamülünün öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.

Florida Universitetindən olan geoloq Munir Humayun və həmkarları, Mərakeş ərazisinə düşmüş iki meteoritin (NWA7533 və NWA7034) mineral və kimyəvi tərkibini öyrənməyə başladılar. Geoloqlar NWA7533 meteoritinin kimyəvi və mineral tərkibinin, marsoxod "Spirit"in üzərində işlədiyi Marsdaki Qusev kraterinin tərkibinə oxşadığını fərq etdilər. Tərkibində xüsusilə nikel, iridium və osmiumun yüksək nisbətlərdə olduğunu görən alimlər, meteoritin 4,4 milyard il əvvəlki Marsa aid olduğu qənaətinə gəldilər.

Nəticələr, bu kiçik nümunələrin Marsın yaranmasından bir qədər sonra planetdən ayrıldığını göstərdi. Təxmini hesablamalara görə meteoritlər Marsdan qopduğunda Günəş sistemi hələ 100 milyon il yaşında idi. Bu tədqiqat, Marsın əslində hesab etdiyimizdən daha tez soyuduğuna və Yerin hələ formalaşmağa başladığı dövrlərdə qırmızı planetin artıq kifayət qədər qalın qabığa sahib olduğuna dair məlumatlar verdi.

Qaynaq: Nature
daha ətraflı...

Nəhəng ördəkburun fosilləri tapıldı

Tədqiqatçılar Avstraliyanın şərqində ördəkburunların nəsli kəsilmiş növünə aid fosillər tapdılar. Fosillər qədim ördəkburunların bu günkilərdən 2 dəfə böyük olduğunu və kiçik onurğalılar, həşəratlar və planktonlarla qidalandıqlarını təsdiq etdi. Nəsli kəsilmiş ördəkburun növü Obdurodon tharalkooschild adlandırıldı. Nəticələr Journal of Vertebrate Paleontology jurnalında dərc edildi.

Kolumbiya Universitetindən olan Rebecca Pian:


"Yumurtaqoyan məməlilər, misalçün, ördəkburun və yexidnalar cənub qitələrdəki məməlilərin təkamülünün son izləridir. Yeni tapılan ördəkburun növləri müasir yumurtaqoyanların necə təkamülləşdikləri mövzusunda məlumatlar gətirəcək."


Pian və həmkarları Queensland bölgəsində orta və gec Miosen dövrünə aid yataqları araşdıraraq Avstraliya sularında yaşayan müasir ördəkburunların potensial yaxın qohum növünü tapdılar. Alimlər burada iri kisəli məməlilərə aid bir neçə diş fosili nümunəsinə rast gəldiklərini dedilər. Fosillərin analiz və müqayisə etmə işlərindən sonra, elm adamları qalıqların qədim nəhəng ördəkburuna aid olduğu qənaətinə gəldilər.

Diş qalıqlarının analizləri növün təkcə planktonlarla deyil, həm də kiçik onurğalılar və həşəratlarla qidalandığını göstərdi. Qida rasionunda balıqlar və amfibiyaların olduğunu qeyd edən alimlər, növün təxminən 15-5 milyon il əvvəl yaşadığını açıqladılar.

Qədim ördəkburunların daha iri olduğu faktı bu növlərin təkamülünün hesab etdiyimiz kimi asan baş vermədiyini göstərir. Alimlərin dediyinə görə, Avstraliyada nəsli kəsilmiş nəhəng ördəkburunlarla birlikdə, həm də bu günki kiçik ölçülərə qədər təkamülləşmiş ördəkburunların əcdadları yaşamış ola bilər.

Qaynaq: Live Science , The Conversation
daha ətraflı...

November 29, 2013

Yeni "Big Bang" baş verə bilər

Keçən il kəşf olunan Hiqqs bozonu kainatın sonuna dair məlumatlar verə bilər. Fermi adına sürətləndirici Milli laboratoriyadan olan fizik Joseph Lykken hər il keçirilən AAAS konfransında kainatın məhvini izah edən nəzəriyyəni təqdim etdi.

Lykken'in dediyinə görə keçən il Böyük Adron Kollayderinin detektorları tərəfindən tapılan Hiqqs bozonu kainatın qeyri-stabil olduğu hipotezini təsdiq edir. Bu da kainatımızın gec və ya tez bir zamanda məhv olacağına dair məlumatlar təmin edir.

Peter Higgs 1964-cü ildə elementar hissəciyin mövcudluğuna dair nəzəriyyə hazırladıqda, onun kütləsinin 114 geV-dən bir neçə yüz geV (qiqaelektronvolt) arasında olduğunu hesab edirdi. Kəşf olunan subatom hissəciyin qeyri-stabil xüsusiyyətləri kainat vakuumunun əvvəllər hesab ediliyi kimi çox da "boş" olmadığını göstərdi. Əgər vakuum müəyyən enerji ehtiyatına sahibdirsə məkanın hər hansı bir nöqtəsində təsadüfi olaraq yeni "həqiqi vakuum" yarana bilər.

Lykken izah edir:


"Kvant fluktuasiyası səbəbindən anidən yeni bir kainatı formalaşdıracaq kiçik vakuum şarı meydana gələ bilər. Aşağı enerji səviyyəsi də onu, ətrafındaki hər şeyi udaraq işıq sürətilə genişləndirəcək."


Görünür ki, söhbət yeni bir Böyük Partlayışın baş verməsindən və yaranan kainatın əvvəlkini əvəz etməsindən gedir. Buna baxmayaraq kainatımızın yaranışından bu ana qədər davam edən 14 milyard ilə yaxın müddətdə belə bir partlayış baş verməmişdir, baş versəydi belə bu proses çox sürətli şəkildə inkişaf edəcəkdi. Alimlər, belə bir partlayışın baş verməsi üçün hələ qarşıdaki bir neçə milyard ilin keçməsi lazım olduğunu hesab edirlər.

Yeni kainatın yaranmasına təkan verəcək hipotetik şar mümkün olan maksimal sürətlə inkişaf edəcək, bu da kainatımızın sonunun nə vaxta təsadüf edəcəyinə dair məlumatlara yiyələnməyəcəyimizi göstərir. Bu proses çox az vaxt tələb edəcək və bir kainatın yaranmasıyla digərinin məhvi üst-üstə düşəcək.

Bu nəzəriyyə üçün planlaşdırılan tədqiqatlar 2015-ci ildə Böyük Adron Kollayderində aparılacaq.

Qaynaq: ScientificAmerican
daha ətraflı...

November 28, 2013

Dinozavr beyni rekonstruksiya edildi

Alimlər dinozavrların beynini rekonstruksiya etdilər. Dediklərinə görə, dinozavrların beyni alliqatorlar və quşlar arasında "orta dərəcəyə" sahib olmalıdır.

Yumşaq toxumalar, misalçün beyin toxumaları fosillərdə yaxşı qorunmurlar. Bu səbəbdən Erich Jarvis və həmkarları quş və alliqator beyinlərinin məlumatı əsasında dinozavr beyninin xəritəsinin hazırlamağa çalışdılar. Alliqatorlar dinozavrlarla ortaq əcdada sahibdir, quşlarsa dinozavrlardan ayrılan son qoldur. Bu məlumata əsaslanaraq alimlər dinozavr beyninin digər iki qrup arasında orta dərəcəyə sahib olduğunu hesab edirlər.

Tədqiqatçılar, səslə ünsiyyət qura bilən canlıların beynindəki bu xüsusiyyətə cavabdeh olan hissələri yaxşıca araşdırdılar. Bunun üçün onlar beynin müxtəlif hissələrində gen fəaliyyəti qeydinə əsaslanan texnika istifadə etdilər.

Həmkarları ilə birlikdə Jarvis, quşları və alliqatorları qaranlıq otağa yerləşdirdilər və səslərini qeydə almağa başladılar. Daha sonra onları öldürərək dərhal beyinlərini çıxardılar, dondurdular və ardından beynin müxtəlif hissələrindəki gen fəaliyyətini müəyyən etmək üçün onu nəzik dilimlərə kəsdilər.


Dinozavrların beyni haqqında təsəvvür əldə etmək üçün alimlər alınan məlumatları birləşdirdilər və tirannozavr, allozavr və arxeopteriksin əcdadlarının kəllə sümüyü ölçüşünə böyütdülər.

Nəticələr dinozavrların beyninin olduqca inkişaf etmiş olduğunu göstərdi. Tədqiqatçıların dediyinə görə diozavrlar hətta bu günki bəzi davamçıları kimi xüsusi səslərlə ünsiyyət də qura bilərdilər. Belə vəziyyətdə dinozavrlara yırtıcı olmaqla bərabər, həm də xüsusi davranışlara sahib olan canlılar kimi baxmaq lazım olacaq. Tədqiqatın nəticələri həmçinin dinozavrların bundan başqa bir çox digər çətin xüsusiyyət və davranışlarının da ola biləcəyi məlumatına işıq tutdu.

Qaynaq: LiveScience
daha ətraflı...

Parazitlər geri təkamül keçirir



Michigan Universitetindən olan tədqiqatçılar, çox geniş əhatəli DNT ardıcıllama üsulları istifadə edərək Psoroptidia fəsiləsinə aid ev gənələrinin ətraflı filogenetik keçmişini ortaya çıxardılar. Olduqca parazitar həyat sürdürən bu xüsusiləşmiş gənələrin təkamül keçirərək yenidən, azad və parazitar olmayan əcdadlarına oxşar şəkildə dəyişdikləri məlum oldu. Tədqiqatçılardan prof. Klimov mövzuyla əlaqədar bunları dedi:

"Parazitlər evlərini istismar etmək üçün nəsillər içərisində olsa da, çox sürətli bir təkamül müddətindən keçə bilirlər və bu sayədə olduqca mürəkkəb xüsusiyyətlər təkmilləşdirirlər. Oxşar təkamülü, bu xüsusiyyətlərini itirərək evlərdən ayrılmaq üçün də keçirə bilərlər. Evlərin həm həyat sahəsi, həm də qida təmin etdiyi mühitlərdə bu parazitlər bir çox genlərini ya tamamilə itirirlər, ya da bu genlər funksiyasız hala gəlirlər; çünki bu genlərə artıq ehtiyac yoxdur və bu genlərin təmin etdikləri xüsusiyyətlər, evdən istismar edilərək əldə edilə bilər. Bir çox tədqiqatçı bu dərəcə mürəkkəbləşmiş şəkildə təkamülləşən xüsusiyyətlərin geri döndürülə biləcəyinə inanmırdı."

Amma aparılan tədqiqatlar, təkamül prosesi içərisində "geri təkamül" adıyla tanınan bir dəyişmə dövrünün mümkün olduğunu göstərir. Daha əvvəllər də geri təkamülə dair saysız nümunə kəşf edilmişdi (qurbağaların çənə dişlərinin geri təkamülü, balina və delfinlərin qurudan dənizlərə dönməsi və s.). Bu kəşflər bir növün əcdadlarının xüsusiyyətlərinə doğru geri təkamülləşə biləcəyini sübut etmişdir.

Beləcə təkamülün davamlı olaraq təkcə irəli və yeni, daha inkişaf etmiş xüsusiyyətlərə doğru baş vermədiyi, ekoloji faktorlara ən uyğun xüsusiyyətlər hansılardırsa, onların təkamülləşdiyi və lazım olsa köhnə xüsusiyyətlərin yenidən təkmilləşə biləcəyi bir daha təsdiq edilmiş oldu.

Qaynaq: ScienceDaily
daha ətraflı...

November 26, 2013

Qriplər necə təkamül keçirir?

Mikrobioloqlar, qrip viruslarının hansı hissələrinin mutasiyalara uğradığını və gələcəkdə bu viruslara qarşı hansı daha effektiv peyvəndlər hazırlamaları lazım olduğunu müəyyən etməyə çalışdılar.

Science elm jurnalında dərc edilən xəbərə görə, Cambridge Universitetindən olan elm adamları qrip viruslarının təkamülünü daha yaxşı anlamaq və onlara qarşı mübarizədə daha effektiv peyvəndlər hazırlamaq üçün yeni tədqiqata imza atdılar.

Hazırlanan peyvəndləri qeyri-effektiv edən virusların amin turşularının dəyişərək davamlı olaraq təkamül keçirmələridir. Hər iki-üç ildən bir viruslar mutasiyaya uğrayaraq peyvəndlərə qarşı müqavimət qazanırlar və hər dəfəsində işi yenidən başlamaq lazım olur.

Bu situasiyadan çıxış yolunu tapdıqlarını açıqlayan elm adamları, bu dəfə qrip viruslarının hansı istiqamətdə dəyişikliklərə uğrayacağını əvvəlcədən proqnozlaşdırmağa çalışdılar. Bunun üçün virusun dəyişiklik detallarının daha ətraflı öyrənilməsi lazım oldu. Bu məqsəd üçün çalışan mikrobioloqlardan ibarət beynəlxalq qrupun başında Derek Smith və Ron Fouchier durur.

Alimlər laboratuar şəraitdə müxtəlif amin turşusu variasiyalarına sahib virusların fərqli versiya qruplarını yenidən yaratdılar. Tədqiqatda mikrobioloqlar, ştammların necə dəyişildiyini anlamaq üçün virusları müqavimət təsirinə məruz qoydular.

Tədqiqatçılar, virusdaki bir-birinə yaxın olan 7 mövqedə əsasən bir amin turşusu dəyişilməsi nəticəsində yeni qrip ştammının yarandığını gördülər. Əvvəllərsə alimlər dəyişilməyə maraqlı 4 amin turşularının olduğunu və bu dəyişikliklərin də 130 fərqli mövqedə baş verdiyini hesab edirdilər.

Yeni tədqiqat qrip viruslarının təkamülü haqqında gözlədiyimiz məlumatları çatdıra bilər. Bu tapıntı yeni ştammların strukturunun proqnozlaşdırılmasında qrip virusunda baxılacaq hissələrinin spektrini əhəmiyyətli şəkildə daraldır.

Qaynaq: ScienceDaily
daha ətraflı...

Oksitosin kişilərdə bağlılıq yaradır

Oksitosin bağlılıq və sevgi hissini meydana gətirən və inkişaf etdirən hormondur. Amerikalı alimlərin apardığı yeni bir tədqiqatın nəticələrinə görə, bu hormon kişilərin beynində "tərif sisteminin" fəaliyyətini gücləndirir və sevdiyi insana olan marağı daha da artırır.

Bonn Universitetindən olan Rene Hurlemann deyir:


"İnsanlar arasında uzun müddətli əlaqələrin təməlində dayanan bioloji mexanizmlər aydın deyillər. Oksitosin müxtəlif növlərdə qarşılıqlı əlaqələrin meydana gəlməsi ilə bağlıdır. Amma biz, hansı neyrobioloji faktorların, əsasən insanlarda düzgünlüyə cavabdeh olduğuna dair çox az məlumata sahibik."


Hurlemann və həmkarları əvvəllər oksitosinin, kişilərin cəlb edici qadınlardan uzaq durmalarına səbəb olduğunu sübut etmişdilər (hormon bir fərdə bağlılıq yaradır). 

İndi isə onlar, hər birində 20 kişinin iştirak etdiyi daha iki təcrübəyə imza atdılar. İştirakçılar əvvəlcədən öz sevgililərininki ilə birlikdə, həm də əlaqədə olmadıqları tanışları olan cəlb edici qadınların şəkillərini tədqiqatçılara göndərdilərTədqiqatdan yarım saat əvvəl onlara burun spreyləri vuruldu: bəzi kişilərə oksitosin, digərlərinə isə plasebo tərkibli spreylər vurdular.

Təcrübələrdən birində bir kişiyə öz göndərdiyi, ikinci təcrübədə isə digər iştirakçı kişilərin göndəriyi, həmçinin tanımadığı cəlb edici qadınların şəkilləri göstərildi. Alimlər, maqnito-rezonans tomoqrafiyası üsuluyla kişilərin beyin aktivliyini izlədilər. Ardından test edilən kişilər yenidən şəkillərə baxıb, hansının daha gözəl olduğuna dair qiymətlər verməyə çalışdılar.

Sonda alimlər, müxtəlif spreylər istifadə edən iştirakçıların nəticələrini müqayisə etdilər və oksitosin təsiri altında olan kişilərin öz sevdikləri qadınların şəkillərinə baxdıqda, beyində "tərif sistemi" fəaliyyətinin gücləndiyini təsdiqlədilər. Həmçinin nəticələrə görə kişilərə, əlaqədə olduqları qadınlar digərləri ilə müqayisədə daha cəlb edici görünürdülər.

Qaynaq: pnas.org
daha ətraflı...

NASA-dan yeni ion mühərrikləri

Bir çoxları üçün "İon mühərriklərini işə salın!" daha çox Star Wars kimi fantastik filmlərdən tanıdığımız sözlərdir. İnsanların bəzilərinin bundan xəbəri olmasa da, kosmik missiyalarda artıq 40 ildir ki həmin mühərriklərdən istifadə edilir.

NASA Jet Propulsion Laboratory tədqiqat laboratoriyasından olan alimlər ion mühərriklərinə yeni dizayn fikirləşdilər. Açıqlamaya görə, bu yeni mühərriklər gələcəkdə atıla biləcəyimiz Günəş sistemindən kənar missiyalar üçün qapı olacaq.

Müxtəlif ion mühərrikləri NASA tərəfindən 1964-cü ildən, suborbital uçuş proqramı SERT'ə start verildikdən bəri kosmik missiyalar üçün istifadə olunur. Bu hadisədən sonra bir çox kosmik uçuşlarda həmin mühərriklərdən istifadə edilməyə başlanmışdı.

Lakin ion mühərriklərinin üstünlük təmin edə biləcək imkanları yalnız uzaq kosmosa planlaşdırılan uçuşlarda aşkar olundu: NASA Deep Space OneDawn, həmçinin, ion mühərriklərinin müxtəlif mərhələlərlə aktivləşdiyi, Yaponiya Aerokosmik Tədqiqat Agentliyinin hazırladığı Hayabusa missiyalarında.



İon mühərriklərinin iki əsas növü var: Elektrostatik və elektromaqnetik. Elektrostatik ion mühərrik yanacaq ionizasiyası prinsipi üzrə işləyir. Əvvəlcə elektrondan yüklü ion alınır (təbii ki onun özü əvvəlcədən enerji ilə təmin edilərək). Ardından, yüklü ion elektrostatik sahə yaradan iki xüsusi çəpər arasına yerləşdirilir. Bu, ionları o qədər sürətləndirir ki, sanki ionlar mühərrikdən dartınıb-çıxacaqlar kimi bir vəziyyət yaranır. Beləcə ionlar lazımlı itələmə qüvvəsini təmin edə bilirlər.


Elektromaqnetik ion mühərriki də yanacaq ionizasiyası üsuluyla işləyir. Amma bu dəfə, ionizasiyalaşmış anod və katod arasında sanki bir körpü (axın) yaranmış olur, bu da plazma meydana gətirir. Həmin bu axın, maqnit sahəsini elektik sahəsinə çevirərək yüklü ionların sürətlənməsinə təkan verir. Bunlar da mühərrikdən "Lorentso qüvvəsi" sayəsində çıxırlar.

Bu izah edilənlər kifayət qədər elektrik enerjisi tələb edə bilər.

Elm adamlarının bu məsələyə yeni yanaşımı, maqnit qalxan yaratmaqla kameranın divarlarını yüklü ionlardan qorumaqdan ibarətdir. NASA alimlərinin açıqlamasına görə, kameranın divarlarına təzyiq göstərməyəcək maqnit sahə yaratma üsulu artıq hazırdır və ilkin sınaqlar uğurlu nəticələr vermişdir.

Sözsüz ki gələcəkdə daha böyük ion mühərriklərinin hazırlanmasıyla alimlər daha çox çətinliklərlə üzləşəcəklər, amma həll oluna bilməyəcək hesab edilən əsas çətinlik aradan qaldırıldı. Başqa sözlərlə, indiyə qədər bizə fantastik görünən kosmik missiyalara bir addım da yaxınlaşdıq. Kim bilir, bəlkə də kosmik səyahətlərə çıxmağımıza çox az qaldı.

Qaynaq: SpaceNASA
daha ətraflı...

November 25, 2013

Charles Darwin: "Dinlə bağlı düşüncələrim"

“Biql” gəmisi ilə dəniz səyahətimi bitirəndən sonrakı iki ildə dinlə bağlı uzun-uzadı düşünməli olmuşdum. Mən bu yola çıxanda büsbütün inanclı bir kimsə idim; ancaq nədənsə, özləri də inanclı olan bir sıra gəmi zabitləri mənim əxlaq mövzusunda İncilə güvənib dediyim sözləri eşidəndə ürəkdən gülərdilər. Mənə elə gəlir, burada gülüş doğuran, mənim ortaya qoyduğum arqumentlərin onlar üçün, indiyədək eşitmədikləri bir yenilik olmasına görə idi. Ancaq sonradan, daha doğrusu 1836-cı ilin oktyabrından, 1839-cu ilin yanvarınadək olan dönəmdə, mənim İncilə olan inamım sarsılmağa başladı, mən ilk öncə, İncilin Əhdi Ətiq bölməsində yazılan: Babil qülləsinin tikilməsi, Tanrının insanlarla bağladığı əhdini göyqurşağı ilə təsdiqləməsi, habelə bunun kimi çoxlu uydurmaları gözdən keçirdikcə, bütün bunların dünyanın yalançı tarixini yazmaq üçün çalışmalar olduğunu anlamağa başladım, eləcə də, bu kitabda öcəşkən bir tiran olaraq tanıdılan Tanrının da, induslarınmı, yaxud hansısa geridəqalmış bir xalqınmı olsun, tanrılarından heç nə ilə üstün olmadığını da başa düşdüm. Bütün bunları düşünərkən, beynimdə mənə dinclik verməyən bir sual da yaranmışdı: birdən Tanrı indi durub induslara vəhylə yeni inanc göndərmək istəsəydi, bu yeni inanc da Vişnu ilə Şivaya bağlı inancın ardımı olacaqdı? Belə deyilsə, onda niyə xristianlıq inancı yəhudilərin köhnə inanclarının ardı kimi ortaya çıxmışdır? Sözün düzü, İncildə qarşılaşdığım belə bir ardıcıllıq mənə olduqca anlaşılmaz görünürdü.

Bundan sonra mən, ağlı başında olan hansısa insanın xristianlıqda danışılan möcüzələrə nə səbəbə inana bilməsi üzərində baş sındırmağa başladım; biz indi təbiətin qanunauyğunluqlarını daha dərindən öyrəndikcə, belə möcüzələrin ağlabatan olmadığını bir az da əminliklə anlamağa başlayırıq; belə çıxır, o uzaq dövrlərdə yaşayan insanlar indi bizim üçün çox anlaşılmaz görünən bir ölçüdə anlamaz, həm də tez aldanan olmuşlar; bundan başqa da, İncildə yazılanların doğrudan da bu hadisələrin baş verdiyi dövrlərdə yazıya alınması da mənə inandırıcı görünmürdü; axı ortalıqda olan dörd İncildə yer alan olduqca əhəmiyyətli hadisələr, bu İncillərin hər birində biri-birinə oxşamayan bir şəkildə danışılırdı, bunu isə baş verən hadisələri öz gözü ilə görmüş olan insanlar belə fərqli olaraq yaza biməzdilər, – buna oxşar çoxlu düşüncələrim (mən onları özgün və dəyərli olduqları üçün yox, mənə güclü təsir etdikləri üçün burada anmalı oluram), məni yavaş-yavaş inancımdan ayırmağa başladı, nəticədə isə mən xristianlığın ilahi bir din olmasına inamımı bütünlüklə itirdim. Məni bu düşüncəyə gətirib çıxaran bir dəlil də, Yer üzündə olduqca çoxlu yalançı dinlərin çox geniş, çox da tez yayıla bilmələri haqda öyrəndiklərim olmuşdu. Əhdi Cədiddə (İncildə) ortaya qoyulan əxlaqi dəyərlər nə qədər gözəl olsalar da, ancaq burası da var, biz ondakı oxşatmalarla alleqoriyaları özümüzün düşünüb tapdığımız mənalara bağlayaraq yozmasaydıq, İncil öz bugünkü bitkinliyini qoruyub saxlaya bilməzdi. 
Mən qarşıma öz inancımdan əl çəkmək məqsədi qoymaqla, bu nəticələrə gəlib çıxmamışdım; buna inana bilərsiniz, əksinə, uzun illər ərzində mənim ən böyük umacaqlarımdan biri də, haçansa, Pompey şəhərinin uçqunları altından, ya da başqa bir yerdən, o dövrlərlə bağlı hansısa bir yazı nümunəsi tapıb, İncildə yazılanların doğruluğunu sübuta yetirmək olmuşdu. Ancaq təxəyyülümə verdiyim bu azadlığa baxmayaraq, getdikcə, məni inandıra biləcək belə bir arqumentin tapıla biləcəyinə daha da az inanmağa başlayırdım. Beləcə, yavaş-yavaş bu inamsızlıq mənim ruhuma yol tapmağa başladı, nəticədə isə mən dini bütünlüklə rədd etməyə gəlib çıxdım. Amma bütün bunlar elə bir yavaşgəlliklə baş vermişdi, sözün düzü, mən həyatımda özünə yer edən bu dəyişikliklə bağlı heç bir sarsıntı keçirməmişdim, ən başlıcası isə, sonradan da, elə indi də, dindən əl çəkməyimin yanlış olduğunu düşünmürəm. Sözün düzü, mən indi xristian dini təlimində insanın gələcəyi üçün deyilənlərin doğru olacağını uman birisini heç cür anlaya bilmirəm; axı İncilin anlatdığına görə gələcəkdə bütün inancsız kəslər sonsuzluğa kimi sürəcək cəza alacaqlar, elə isə, atamın, qardaşımın, bütün ən yaxşı yoldaşlarımın inancsız olduğunu bilən mən, bu təlimdə deyilənlərin doğru çıxacağını necə uma bilərəm? Belə də iyrənc təlim olarmı?!

Lakin bütün bunlara baxmayaraq, mən Tanrının bir kimlik olaraq varlığı üzərində sonralar da çox düşünmüşdüm, indi bu düşüncələrimdə gəldiyim qaçılmaz olan nəticələri sizinlə bölüşmək istərdim. Keçmişlərdə təbiətdə məqsədyönlü bir planlaşdırmanın olduğunu deyərək, Tanrının varlığını da bununla doğrultmağa çalışardılar, sözün düzü, elə mən özüm də öncələrdə, Tanrının varlığının bu sayağı doğruldulmasına inanırdım, ancaq mən təbii seçmə qanununu tapandan sonra bu deyilənlər mənim üçün büsbütün öz dəyərini itirdi. Biz artıq bu gün, bərk kilidlənmiş iki “qapısı” olan molyuska baxıb, onun da qapıya kilid düzəldən insan sayağı, hansısa şüurlu bir varlıq tərəfindən yaradıldığını deyə bilmərik. Araşdırmalardan da göründüyü kimi, canlı orqanizmlərin təbii seçmə yolu ilə dəyişməsi heç də məqsədyönlü bir plan üzrə baş vermir, bu dəyişmələr, təbiətdə özünü göstərən bəlli axınlar üzrə (tutalım elə, küləyin əsmə yönü kimi) yönələrək baş verir. Təbiətdə olan nə varsa, hamısı, bəlli bir qanunauyğunluqlar üzrə baş verən proseslərin gedişində yaranaraq ortaya çıxmışdır. Mən əvvəl yazdığım “Ev heyvanları və insan əli ilə bəslənən bitkilərin dəyişilməsi” adlanan kitabımda bunları bütün genişliyi ilə göstərmişdim, ən əhəmiyyətlisii isə, bu vaxtacan da mənim orada irəli sürdüyüm arqumentləri danmaq istəyən bir kimsə də ortaya çıxmamışdır.

Təbiətdə addımbaşı qarşılaşdığımız, canlı orqanizmlərin yaşayışa uyğunlaşa bilməsinin olduqca gözəl nümunələrini bir qırağa qoyası olsaq, onda istər-istəməz belə bir sual ilə üz-üzə qalırıq: yaşadığımız dünyanın bu, yaxşılığa doğru gedişini necə açıqlamaq olar? Düzdür, bir sıra yazıçılar yaşamda üzləşilən çoxsaylı ağrı-acılardan sarsılaraq, dünyada olan bütün duyğulu varlıqların hamısının daha çox əzablarla üzləşdiyini önə çəkir, canlı varlıqların öz yaşamlarında uğur qazana biləcəyinə inamsızlıq aşılamağa çalışırlar. Mənim düşüncəmə görə, duyğusu olan varlıqlar qarşılaşdıqları ağrı-acıları üstələyərək, nəticədə uğur qazanmağa gəlib çıxırlar, düzdür, bunu sübut etmək çox da asan deyildir. Ona görə də, mənim dediyim bu sözləri düzgün saymaq, elə təbii seçmə qanunu ilə baş verən gedişin uğuruna inanmaq deməkdir. Birdən, hansısa növün bütün fərdləri qarşılaşdıqları ağrı-acılara görə, ara vermədən ancaq əzab çəksəydilər, onda onların öz nəsillərini davam etdirmək istəkləri də yarana bilməzdi. Bundan başqa da, bir sıra yaşam örnəklərinə baxdıqca, duyğusu olan varlıqların demək olar hamısının uğur qazanmağa can atdıqları, həm də onların bu uğura çatmaqdan sevinc duyduqları da görünməkdədir. Kim mənim kimi düşünüb, canlıların bədənləri ilə psixikalarının fəaliyyət göstərməsi üçün olan üzvlərinin təbii seçmə, yaxud da yaşama daha çox uyğunlaşmağa çalışma yolu ilə inkişaf etməsinə inanırsa (burada canlıların işinə yaramayan, həm də onlara ziyan verməyən üzvlərdən söz açılmır), bütün bu üzvlərin ardıcıl çalışmalar ilə qazanılan vərdişlərin köməyi ilə, ara vermədən yetkinləşdiyini danmırsa, onda o, bütün bu orqanların, öz yiyələrinin başqa canlılarla uğurla yarışa bilməsi, həm də bununla yanaşı olaraq, özünün nəsilcə artıb-törəməsi üçün formalaşdığına da inanacaqdır. İstənilən bir canlı növünün özü üçün hansı inkişaf yolunun daha çox yararlı olmasını seçməsi isə, – ağrı, aclıq, susuzluq, qorxu kimi əzabverici duyğularla yanaşı, qidalanmaq, törəyib artmaq kimi həzzverici duyğuların köməyi ilə də ayırd oluna bilər, ola bilsin, bu iki cür duyğuların qarışığı da bu inkişafı yönləndirsin, aclıq duyğusundan, yem axtarıb tapmaq duyğusunun yaranması buna misal ola bilər. Ancaq ağrı, yaxud da başqa bir əzabverici duyğu çox uzun çəkirsə, istənilən canlını sıxışdırıb üzgünləşdirə bilər,  bununla yanaşı olaraq, bu vəziyyət canlı orqanizmin gözlənilən yamanlıqlardan qoruna bilmək instinktini də gücləndirir. Eləcə də, həzz duyğusu da canlı varlığı incitmədən çox uzun bir müddət davam edə bilər; həm də bu vaxt canlı orqanizmin bütün bədən üzvlərini dirçəldib coşdura da bilər. Demək olar, bütün canlıların, daha doğrusu, duyğuları olan canlıların, təbii seçmə yolu ilə inkişafını idarə edən də elə onların öyrəşdikləri bu cür həzzverici duyğular olmuşdur. Biz də insan olaraq, bu həzzverici duyğuları sezirik, onların bizim bədənimizlə ağlımızı çox gərginləşdirdiyi anlar da olur, buna nümunə olaraq bizim gündəlik yemək-içməyimizdən, ən çox da başqa insanlarla ünsiyyətimizdən, öz doğmalarımıza olan sevgimizdən aldığımız həzzləri göstərmək olar. Bu sayağı: alışdığımız, həm də ara vermədən təkrarlanan həzzlər, duyğusu olan varlıqların böyük çoxluğuna (mən buna ürəkdən inanmaqdayam), üzləşdiyi əzabverici duyğuları mğəlub edə bilmək üstünlüyü verir, ancaq buna baxmayaraq sonradan bu canlılar bəzən yenə də ağrı-əzablarla üzləşməkdən qaça bilmirlər. Bu ağrı-əzabların olması isə, elə Təbii Seçmənin gedişində ortaya çıxan, yaşamaq uğrunda baş verən mübarizələrlə bağlıdır, doğrudan da Təbii Seçmə qanunu hər bir növü, yaşaya bilmək üçün başqa canlılarla aparmalı olduğu mübarizələrdə uğur qazanmağa yönəldir, həm də bu növlərin, döyüşün baş verdiyi mühitdə tez-tez dəyişən mürəkkəb vəziyyətlərdən baş açmasına da yardımçı olur.

Dünyada çoxlu ağrı-acıların olduğunu heç kim dana bilməz. İnsanın üzləşdiyi ağrı-acıların niyəsini açıqlamaq istəyən bir sıra düşüncə ərləri, insanın çəkdiyi bu əzabları, onun mənəvi yetkinliyə çatması üçün keçməli olduğu sınaqlar kimi yozmağa çalışmışlar. Ancaq yaşadığımız dünyada insanların sayı, başqa duyğulu varlıqlarla tutuşduranda olduqca azdır, buna baxmayaraq, başqa duyğulu varlıqlar heç bir mənəvi yetkinlik məsələsindən asılı olmayaraq, çox böyük sarsıntılarla üzləşirlər. Kainatı yarada bilmək üçün, gərək Tanrının gücü yenilməz, biliyi sonsuz olaydı, elə bizim məhdud anlağımız da Tanrını, yenilməz güc, sonsuz bilik yiyəsi olan bir varlıq kimi tanıyır, ancaq buradaca belə bir vəziyyətlə üzləşirik: belə çıxır, Tanrının mərhəməti ucdantutma hamıya çatmadığı üçün birilərinin anlağı onun göndərdiyi sınaqlar olan ağrı-acılardan yan gəzir, digərləri isə onlardan keçərək Tanrının mərhəmətini qazanır, elə isə onda, bizdən aşağı pillədə dayanan milyonlarla heyvanların sonsuz bir zaman içində çəkdikləri əzablar nə üçündür, onlar bununla nə qazanırlar? Dünyanın yaranmasının ilkin səbəbinin hansısa şüurlu varlıq olmasına qarşı çıxan bu çox keçmişlərdən qalma dəlillər mənə çox inandırıcı görünür, bununla yanaşı olaraq, bir az öncə də dediyimiz kimi, dünyada bu qədər ağrı-əzabların olması, bütün üzvi varlıqların təbii seçmə yolu ilə inkişafı qanunu ilə büsbütün uzlaşır.

Bizim yaşadığımız dövrdə, insanların böyük çoxluğunun daxilində inancla bağlı duyğuların özünə yer etməsi, şüurlu bir Tanrının varlığını doğrultmaq üçün başlıca arqument sayılır. Tanrının varlığı ancaq elə insanların böyük çoxluğunun ona inanmaları ilə doğruldula bilərsə, onda elə, indusların da, məhəmmədçilərin də belə bir arqumentə arxalanaraq oz tanrısını, yaxud tanrılarını doğrulda bilməsi də düzgün sayılmalı deyilmi? – ya da elə bu arqumentlə buddistlər kimi heç bir tanrının olmadığı düşüncəsinə gəlib çıxmaq da düzgün sayılmalı deyilmi? Bundan başqa da, Yer üzündə yaşayan çoxsaylı vəhşi tayfaların bizim öyrəşdiyimiz mənada inanclarının olmadığı da artıq bəllidir: onlar, Teylorla, Herbert Spenserin göstərdiyi kimi, hansısa ruhlara, qarabasmalarla inanırlar, bütün bunlar isə, məncə, dini inancın necə yarandığını aydınlaşdıra bilmək üçün çox əhəmiyyətlidir.

Gənclik illərimdə, indicə andığım duyğuların baş qaldırmasına görə (ancaq bununla yanaşı məndə nə vaxtsa çox güclü dini duyğuların olduğunu düşünmürəm) mən də Tanrının varlığına, ruhun ölümsüzlüyünə inanırdım. “Biql” gəmisindəki səyahətimdə mən öz gündəliyimdə yazmışdım: “Braziliya meşələrinin içinə düşəndə, insanın ruhunu qanadlandıran çox yüksək heyrətin, vurğunluğun, pərəstişin necə yarandığını anlamaq üçün insan qavrayışı yetərli deyildir”. O vaxtlar mən, insanda, onun bədəninin fəaliyyətindən yüksəkdə dayanan daha böyük bir dəyərin olduğuna inanırdım. Ancaq indi, təbiətdə üzləşə biləcəyim ən gözəl mənzərələr belə məndə bu sayağı duyğular doğurmaq gücündə deyildir. Bu vəziyyətimdə məni, boyaları bir-birindən ayırd etmək bacarığını itirmiş bir kimsəyə də oxşatmaq olar, beləliklə də, yan-yörədəki böyük çoxluğun doğrudan da hansısa bir qırmızı boyanın varlığına hamılıqla inanması da, boyaları özü görə bilməyən bu kimsədə belə bir dəyərin olacağına inam yarada bilməz. Tanrının varlığının sübutu kimi insanların daxilində kök salmış inanc duyğusuna arxalanmaq ancaq bir halda doğru sayıla bilərdi, onda gərək bu duyğu yer üzündə yaşayan bütün irqlərdən olan insanların daxilində özünü göstərəydi, bütün insanlıq hamılıqla tək bir Tanrının varlığına inanaydı; bunun heç də belə olmadığını isə hamımız çox yaxşı bilirik. Ona görə də, Tanrının varlığını doğrultmaq üçün insanın daxilində belə bir inancla bağlı duyğuların olmasına arxalanmağı, mən büsbütün mənasız hesab edirəm. Keçmişlərdə, gözəl təbiət mənzərələrindən ruhumun qanadlanması, daxilimdəki Tanrıya inam duyğusu ilə bağlı olsa da, amma bu duyğular əslində insanda bəzən baş verən hər hansı səbəblərdən yaranan başqa coşğun duyğulardan heç nə ilə fərqlənmir; bu duyğuların necə doğulmasını açıqlamağın çətin olmasından, onların Tanrının varlığını doğrultması alına bilməz, ən azından musiqinin də insanda belə yüksək duyğular yaratması nümunəsi də vardır.

İndi bir çox fiziklərin Günəşin özünün getdikcə soyumağa başladığı, bunun gələcəkdə planetlərə də təsirinin olacağı, Günəşlə toqquşub ona yeni bir enerji verəcək hansısa başqa bir kosmik cism olmazsa gec-tez Günəşin sönəcəyini inandırıcı dəlillərə arxalanaraq demələri, bildiyimə görə, ruhun ölümsüzlüyü inancını açıqlamaq işinə çox yarayır, məncə, ruhun ölümsüzlüyünə inamın belə güclü olması, bu inamın insanın instinktlərindən doğulmasına görədir. Mənim inandığım kimi, siz də, insanın uzaq gələcəkdə indikindən qat-qat yetkin bir varlığa çevriləcəyinə inanırsınızsa, onda insanın, o sıradan başqa duyğulu varlıqların da, bunca uzun bir təkamül yolu keçəndən sonra, çox uzaq bir gələcəkdə yox olub gedəcəklərini düşünmək adama çox dözülməz görünür. Lakin kimsə insan ruhunun ölməzliyinə inanırsa, onlar üçün bizim yaşadığımız dünyanın yoxluğa basdırılacağı elə də qorxunc görünmür.

Tanrının varlığına inancın başqa bir qaynağı, duyğularla yox, ağılla bağlı olan qaynaqdır, sözün düzü, o mənə daha çox sanballı görünür. Buradakı mühakimələrdə başlıca yeri, kainatdakı əlçatmazlıq, sonsuzluq, möcüzəlilik tutur, həm də bütün bunlarda insanın uzaq keçmişlərdən tutmuş, uzaq gələcəklərə kimi baş verənlərə ya gözlənilməz bir təsadüf, ya da zəruri bir olacaq kimi baxması bacarığı da çox önəmli bir rol oynayır. Belə mühakimələr yürütməklə mən, istər-istəməz yaradılışın hansısa ilkin səbəbinin ola bilməsi düşüncəsinə gəlib çıxıram, bu ilkin səbəbin isə insan intellektinə oxşar olan bir intellektinin olması zəruriyyəti yaranır, beləliklə də belə düşüncələrimlə mən Teizm adlanan baxışlara gəlib çıxmış oluram (Buradaca demək istəyirəm, mən “Növlərin mənşəyi” əsərimi yazanda belə bir inama bağlanmışdım, ancaq bu kitab yazılandan sonra bu inamım yavaş-yavaş zəifləməyə, getdikcə, mənim üçün daşıdığı dəyərini itirməyə başlamışdı). Amma burada elə o dəqiqə də belə bir şübhə yaranır: belə böyük sualları cavablanmasında insan ağlına güvənmək olarmı? Mənim düşüncəmə görə, öz inkişafına görə insandan aşağıda dayanan başqa heyvanlarda da intelekt əlamətləri var, elə insan ağlı da bu daha zəif intellektin inkişaf edib yüksəlməsindən yaranmışdır, mən buna ürəkdən inandığım üçün də, yuxarıda söz açdığım şübhənin ortaya çıxmasının çox yerində olduğunu düşünürəm. Mənə elə gəlir, biz burada bəzən qazanılan təcrübələrin irsi olaraq verilməsinin nəticəsi kimi ortaya çıxan bu günki halın necə yarana biləcəyini anlaya bilmədiyimiz üçün, beləcə səbəb-nəticə bağlıllıqları axtarışına çıxır, onları yaratmağa, daha doğrusu uydurmağa çalışırıq. Burada, Tanrıya inancın hələ uşaqlıq illərindən insanların beyninə yeridildiyini də unutmaq olmaz, yetərincə inkişaf etməmiş beynə yerləşdirilən belə inancın daha çox təsirli olduğu, sonradan ondan əl çəkməyin isə çox çətin olduğu da bəllidir, ona görə də, uşaqlıqdan belə inanca alışdırılmış insanın öz inancından əl çəkməsi, çox vaxt, meymunun ilana qarşı olan instinktiv qorxusundan ayrıla bilməsi qədər mümkünsüz olur. Mən araşdırdığım bu mövzunun necə ağır suallarla bağlı olduğunu bildiyimdən, onun burada, bütünlüyü ilə açıqlana bilinməməsini etiraf edirəm. Bu günki bütün obyektlərin başlanğıclarını haradan, necə götürdükləri bu gün bizim üçün sirr olaraq qalmaqdadır, ona görə də mən özümün bu vəziyyətimdə "aqnostik" olaraq qalmağa üstünlük verməli oluram.

Tanrının varlığına ürəkdən inanmayan, Tanrıdan gələcəkdə hansısa hədiyyələr, yaxud mükafatlar gözləməyən insan, mənim düşüncəmə görə, özü üçün ancaq belə bir yaşam prinsipi seçə bilər: o gərək ən yaxşı saydığı, ən güclü bildiyi impulsları ilə instinktlərinin yönətiminə uyğun yaşamağa çalışsın. Təbiətdə bunun nümunələri çoxdur, tutalım, itlərin də bu prinsiplə yaşadığı bəllidir, ancaq onlar bunu kor-koruna edirlər, insanın isə irəli baxmaq, keçmişləri anmaq, özünün duyğularından, istəklərindən, sınaqlarından baş açmaq bacarığı var. Beləliklə də, bütün məlumatlı adamların dediyi kimi, insan ən böyük həzzi ancaq özünün bəlli impulslarına uyub yaşayanda alır, bu impulslar isə sosial instinktlərdən qaynaqlanır. İnsan, başqalarının yaxşılığı üçün çalışsa, yaxınlaşdığı bu insanlar ona hörmət göstərəcəklər, ən başlıcası isə birlikdə yaşadığı doğmalarının sevgisini qazana biləcəkdir, bu sevgi isə bizim bu Yer üzündə ala biləcəyimiz ən böyük həzzdir. Beləliklə də, belə bir insan üçün getdikcə özünün ehtiraslarına boyun əyməkdənsə, yüksək impulslarına tabe olmaq daha üstün görünəcəkdir, bu yüksək impulslara uyğunlaşdıqdan sonra isə, onlar insan üçün instinktiv bir formaya keçirlər. Vaxt keçdikcə belə insanın ağlı, ona nəyi necə edərsə bunu kimin qınayacağı, kimin bəyənəcəyi ilə bağlı göstərişlər də verməyə başlayır, beləliklə də o, öz anlağının çağırışı ilə, ürəkdən istədiyi kimi, başqa sözlə desək, vicdanlı davrana bildiyinə görə, çox böyük sevinc duyğuları içində yaşaya bilir.

Özümə gəlincə, bütün ömrümü elm yolunda qoymağımın olduqca düzgün olduğunu düşünürəm. Mən öz ömrümdə heç bir böyük günah işlətməmişəm, ona görə də, heç bir vicdan ağrısı çəkmirəm, amma bircə şeyə görə heyfsilənirəm, mən öz doğmalarımın qayğısını çəkməkdə, onlar üçün etmək istədiyim yaxşılıqlarda, ürəyim istəyəni edə bilmədim. Burada da mənim özümü doğrulda bilmək üçün iki arqumentim var: birincisi, mən çox tez-tez xəstələndiyim üçün bu yöndəki işlərimi çatdıra bilməmişəm, ikincisi isə, mənim ağlımın quruluşuna görə, qapıldığım hər hansı işdən ayrılıb başqa bir işə keçməyimin həmişə çox çətin olmasıdır. Mənə elə gəlir, bütün ömrümü insanlara yaxşılıq etməklə keçirsəydim, bundan böyük səadət olmazdı, ancaq çatdırıb edə bildiklərim də mənə bir toxdaqlıq gətirməkdədir.

Ömrümün ikinci yarısında, düşüncələrimdə dinə inamsızlığın yaranaraq genişlənməsini, başqa sözlə desək, beynimdə rasionalizmin özünə biryolluq yer etməsini mən öz yaşamımda ən əhəmiyyətli bir hadisə sayıram. Mənim toyumdan qabaq, adaxlandığım vaxt, atam mənə dinə inanmağı bərk-bərk gizlətməyi tapşırmışdı, onun dediyinə görə, belə bir inancsızlığın açıqlanmasının sonradan ailələrdə yaratdığı bədbəxtlikləri öz gözü ilə gördüyü üçün mənə bu məsləhəti verir. Atamın sözünə görə, evlilik zamanı ər ilə onun xanımından hansı birisə xəstələnməyənə kimi, belə inancsızlığın onlara heç bir maneçiliyi olmur, ancaq elə ilk uğursuz bir hadisə baş verdikdə, qadınların bir çoxu, bütün bunların ərlərinin dinsizliyi ucbatından baş verdiyini düşünərək, çox böyük sarsıntılar keçirir, çox keçmədən öz ərlərini də bu sarsıntılara yoluxdururlar. Atamın danışdığına görə, öz uzun ömrü boyu dinə inanmayan üç qadın tanıyırmış, burası da var, atamın tanışlıq çevrəsi çox geniş olmuş, onun tanışlarının çoxusu öz ürəklərində olan gizlinləri ondan gizlətməmişdirlər. Atamdan bu qadınların kimlər olduğunu soruşanda o mənə onlardan birinin adını çox böyük hörmət ilə çəkdi, bu onun baldızı Kitti Vecvud idi, ancaq atam onun dinə inanmadığını yəqinliklə bilmədiyini də boynuna aldı, atamın düşüncəsinə görə, belə bir dərin düşüncəsi, böyük ağlı olan bir qadın heç vaxt dinə inana bilməzdi. Mən isə, o qədər də geniş olmayan tanışlıq çevrəmdə, dinə olan inamları öz ərlərinin inamlarından heç də çox olmayan, bir neçə xanım tanıdığımı deyə bilərəm.

Atamın danışmağı çox sevdiyi belə bir başagəldisi də vardı, bir nəfər çox yaşlı xanım atamın dinə inanmadığından duyuq düşüb, onu dinə gətirmək üçün danılmaz saydığı belə bir arqument gətiribmiş: “Doktor! Mən şəkərin şirinliyini ağzımda necə duyuramsa, mənim ruhumu qurtaracaq Yaradanın varlığına da elə o qədər inanıram”.

Tərcümə: Araz Gündüz

Qaynaq:  Ч. Дарвин. “Воспоминания о развитии моего ума и характера” Сочинения, т.9. Изд-во АН СССР, Москва, 1959 г.
daha ətraflı...

Nəsli kəsilmiş növləri həyata qaytara biləcəyik

New South Wales Universitetindən olan alimlər 30 il əvvəl nəsli kəsilmiş bir heyvanın canlı rüşeymini meydana gətirməyi bacardıqlarını açıqladılar. Bu üsul nəsili kəsilmiş digər canlıları təkrar həyata qaytarmaqda istifadə edilə bilər.

Klonlaşdırılmış qoyun Dolly'də istifadə edilən üsula oxşar şəkildə, 1980-ci illərdə nəsli kəsilən Platypus qurbağasının cansız genetik materialı, DNT-si yaxın bir cins qurbağadan alınan yumurtaya aşılandı. Bir neçə gün sonra isə Platypus qurbağası embrionu ilk dəfə həyata geri dönmüş oldu.

Tədqiqatçı Mike Archer, ilk baxışda yumurtanın hərəkətsiz göründüyünü, ancaq anidən hüceyrələrdən birinin bölünməyə başladığını, sonra ard-arda bir neçə dəfə bölündüyünü izah etdi. Bioloq Michael Mahony: 


"Bu texnika ilk dəfə nəsli kəsilən bir növdə müvəffəqiyyət qazandırdı."


Embrion tam inkişaf etməyi bacara bilməmiş olsa da, elm adamlarına görə, bu üsulun, yəni somatik hüceyrə nukleus transferi üsulunun yetkin fərdlər meydana gətirməsi sadəcə vaxt tələb edir. Archer:


"Bu qurbağa növünü əvvəlki kimi tullana bilən vəziyyətə gətirməyi gözləyirik."



İndiyə qədər yaşamayan heyvan növlərini həyata qaytarmaq fantastika hesab edilirdi, inkişaf etdirilən hüceyrə transfer üsulları isə nəsli kəsilmək üzrə olan və uzun illər əvvəl nəsli kəsilmiş növləri həyata qaytarma mövzusunda ümid verir.

Qaynaq: Treehugger
daha ətraflı...

Bala dinozavr fosili tapıldı

Kanadanın Alberta bölgəsində ötən həftələrdə "Triceratops" növünə aid ot yeyərək qidalanan bir körpə dinozavrın yaxşı qorunmuş halda fosil tapıldı.

Live Science'dan alınan xəbərə görə, paleontoloqlar 70 milyon il əvvəl yaşadığı məlum olan bu körpə dinozavrın çaydan keçməyə çalışarkən boğularaq öldüyünü təsdiq etdilər. Dinozavrın öldüyü bölgədə bir vaxtlar sürətli axan çay olduğunu deyən mütəxəssislər, ehtimalla çayın bir tərəfindən digərinə keçərkən boğulduğunu və suyun axınıyla süründürülərək fosilləşdiyini iddia etdilər.

Mütəxəssislər suyun qoruyucu təsiriylə körpə dinozavrın yaxşı qorunmuş halda bu günə çata bildiyini açıqlayırlar. Paleontoloqlar 1,5 metr uzunluğu olan körpə dinozavrın, ölmədən əvvəl 3 yaşında olduğunu təxmin edirlər. Bu növün yetkin dinozavrlarında burun sümüyü üzərində buynuz olur, körpə dinozavrda isə bu buynuzun inkişaf etmədiyi aydın şəkildə görülür.

Qaynaq: LiveScience
daha ətraflı...

Ən parlaq partlayış qeydə alındı

Bir neçə ay əvvəl qalaktikamızda müşahidə edilən parlaq kosmik partlayışın qamma şüası yayan güclü ulduz partlayışı nəticəsində meydana gəldiyi aydınlaşdırıldı.

27 aprel tarixində "NASA Swift" və "Kosmik Qamma Teleskopu Fermi" peykləri indiyə qədər müşahidə edilən ən parlaq kosmik partlayışın baş verdiyi məlumatını yaydılar. Ulduzun partlayışı nəticəsində yüklü hissəciklər demək olar ki işıq sürətilə komosa yayıldılar.

Belə partlayışlar kainatda baş verən ən nadir partlayışlardan hesab edilir və ulduzların məhvinə səbəb olur. Orijinal ulduzların uzaq məsafədən yaydığı işıq çox zəif olduğundan adətən görülə bilmirlər, amma partlayışlar nəticəsində ulduzlar, məhv olaraq təhlükəli qamma şüaları yayaraq aşkar olunurlar. Buna baxmayaraq Yerdəki teleskoplarımız qamma şüalarını aşkar etmə məsələsində çətinliklə üzləşirlər, çünki həmin şüalar böyük nisbətdə atmosferimiz tərəfindən udulur.

Bu il qeydə alınan kosmik partlayış GRB 130472A adlandırıldı. Partlayışın planetimizdən 3,6 milyard işıq ili uzaqlıqda baş verdiyi həmçinin məlum oldu.

Bu partlayış ulduzu məhv edərək mərkəzində yeni qara dəliyin formalaşmasına səbəb oldu. Analizlərdən sonra, ulduzun Günəşdən ölçü baxımından təxminən 3-4 dəfə, kütlə baxımından isə 20-30 dəfə böyük olduğu aydınlaşdırıldı. Astronomlar, açıqlama verərək bu ulduzun öz oxu ətrafında həddindən artıq sürətli dövr etdiyini bildirdilər.

Alimlər, bundan başqa, GRB 130472A partlayışının yüklü mərhələlərinin bu günki modellə ziddiyyət təşkil etdiyini və bu məsələ üzərində tədqiqatların davam etdiyini qeyd etdilər. Nəticələr hissəciklərin sürəti ilə bağlı nəzəriyyələrə dəyişiklik edilməsi lazım olduğunu göstərə bilər, bu da alimlərin kosmik hadisələrə daha düzgün izahlar verməsinə yardım təmin edə bilər.

Qaynaq: Space
daha ətraflı...

November 24, 2013

NASA Ayda bitkilər yetişdirəcək

NASA alimləri uzun müddətdir ki Ayda bitkilər əkmək haqda düşünürdülər. Buna səbəb digər planetlərdə bitki yetişdirə bilməyin nə dərəcədə mümkün olduğunu aydınlaşdırmaq idi. Həmçinin gələcəkdə başqa planetləri koloniyalaşdırma prosesində bu üsulun bizə yardım təmin edib-etməyəcəyinə dair məlumatlar əldə etmək lazım idi. NASA üzvlərinin verdiyi son qərara görə, test üçün ən uyğun və yaxın olan peykimiz Ayda bitki yetişdirmə işlərinə 2015-ci ildə başlanılacaq.

Alimlər, tələbələr və könüllülərdən ibarət olan Lunar Plant Growth Habitat adlı qrup, bitkiləri Ayın sərt şərtlərindən qorumaq və inkişafları haqda Yerə məlumat ötürmək üçün kofe qabları ölçüsündə olan xüsusi konteynerlərin hazırlanması işi üzərində çalışırlar.

Silindrik formada olan bu mini-istixanalara, alimlərin davamlı olaraq bitkilərin inkişafını müşahidə etmələri üçün kameralar və sensorlar yerləşdiriləcək. Hər bir konteyner öz daxili temperaturuna, su ehtiyacına və enerjisinə nəzarət edə biləcək. Ayda toxumları əkiləcək olan bitkilər reyhan, günəbaxan, şalğam və arabidopsisdir.

Qaynaq: NASA
daha ətraflı...

Hawking: "Big Bang Tanrıya ehtiyac duymur"

Məşhur fizik, kosmoloq və bir çox elmi işlərin müəllifi olan Stephen Hawking 16 aprel tarixində Kaliforniya Texnoloji İnstitutunda dediyi mühazirədə, nəinki müəyyən insanların xoşlamayacağı, hətta bir çoxlarını incidəcək açıqlamalar verdi. Hawking'in dediyinə görə, ömrünün böyük hissəsini ayırdığı mövzuda gəldiyi son nəticələr, Böyük Partlayış hadisəsinin hər hansı bir tanrıyla əlaqəsi olmadığını göstərir.

Başqa deyimlə, kainat hər hansı bir tanrının müdaxiləsi nəticəsində yaranmamışdır. Space elmi portalının yaydığı məlumata görə, alimlərin kainatın başlanğıcı mövzusunda işlər apardığına baxmayaraq, insanların əksəriyyəti bu prosesdə mütləq yaradanın rolu olduğuna inanmağa davam edirlər.

"Kainatı yaratmadan əvvəl Tanrı nə ilə məşğul idi? Belə suallar verə biləcək insanlar üçün cəhənnəm hazırlayırdı?" - Hawking gülərək deyir.

Gənc fiziklər maraqla Stephen Hawking'in mühazirəsinin başlamasını
gözləyirlər. Təxminən bir kilometr uzunluqda növbə var.

Uzunmüddətli elmi tədqiqatlardan sonra Stephen Hawking, kainatın sirrlərini izah edə biləcək nəzəriyyənin, bir digər məşhur fizik Richard Feynman'ın apardığı işlərin nəticəsi olan M-nəzəriyyə olduğunu hesab edir.

M-nəzəriyyənin mahiyyəti Multikainatlar təsəvvüründən ibarətdir. Bu çoxkainatlı modelə görə, hər bir mövcud olan kainatın öz tarixi və müxtəlif inkişaf variantları var. Lakin ehtimalla bu kainatlardan yalnız bir neçəsində həyat əlamətləri ola bilər və onların da bəzilərində bizə, insanlara oxşayan həyatlar mövcuddur. Hawking, məhz bu kainatlardan birində doğulduğu üçün özünü xoşbəxt hesab edir. Deyir:

"Təməldə təbiətin elementar hissəcikləri olan bizlərin, varlığımıza, həmçinin kainatın mövcudluğuna dair sualların cavablarına çox yaxınlaşmış olduğumuz faktı, artıq qələbə hesab olunur."

Hawking mühazirəsini, insanlığın artıq bu planeti tərk etməyə hazır olduğunu açıqlamasıyla başa çatdırdı:

"İnsanlığın gələcəyi naminə biz kosmosda daha da irəliləmək məcburiyyətindəyik. Əgər bu zərif planeti tərk etməsək, növbəti bir neçə min il ərzində sağ qala biləcəyimizi düşünmürəm."

Qaynaq: Space
daha ətraflı...

November 23, 2013

Cinsi Seçmə

Bu yazımızda sizlərə Təkamül təliminin əhəmiyyətli bölmələrindən biri olan "Cinsi Seçmə"dən bəhs edəcəyik. Hal-hazırda, Cinsi Seçmə, şübhəsiz ki Təkamül təliminin mexanizmləri arasında ən əhəmiyyətli və ən güclülərindən biri hesab edilir. Bu təbiət qanunu təsadüfi olmayan cütləşmə olaraq da adlandırıla bilər. Bu prosesdə yalnız bir cinsə aid üstün əlamətlər meydana çıxır.

Cinsi Seçmənin Kəşfi: Darvini "Xəstə Edən" Təbiət Qanunu

Darvin, yaratdığı təlim üçün çox sayda növdən məlumat toplasa da, dövrün elmi şərtləri daxilində bu məlumatların hamısını izah edə bilməmişdir. Məsələn, qanunun tarixi müddətini təsdiqləyəcək olan bir çox fosil o vaxtlar hələ tapılmamışdı və göz ilə beyin kimi bəzi orqanlar o dövr üçün təkamüllə meydana gələ bilməyəcək qədər mürəkkəb görünürdü. Üstəlik fərdi xüsusiyyətlərin övladlara necə ötürüldüyü mövzusunda da hər hansı bir məlumat yox idi. Bu səbəbdən Darvinin açıqlamaqda çətinlik çəkdiyi bir çox mövzu olmuşdur. Buna baxmayaraq, əlində təkamül dəyişikliklərini sübut edən o qədər məlumat var idi ki, inkişaf etdirdiyi təlimin səhv olması ona qeyri-mümkün görünürdü. Və o bu fikrində haqlı idi də. Çünki Darvindən sonra gələn elm adamları, Darvinin mərd və dürüstcə Növlərin Mənşəyinə əlavə etdiyi "Nəzəriyyənin Çətinlikləri" qismindəki anlaya bilmədiyi nöqtələri tək-tək və istisnasız olaraq açıqladılar və əskik tapdığı boşluqları doldurmağı bacardılar. Xüsusilə XX əsrdən etibarən genetika elmi yüksəlməyə başlamış və araşdırdığımız hər canlının hər bir geni təkamül tarixinə işıq tutmuş və Darvini haqlı çıxarmışdır. Bu səbəbdən hal-hazırda Darvinin açıqlaya bilmədiyi hər mövzu aydınlaşdırılmış və təkamül biologiyası sayəsində açıqlana bilmişdir.

Amma Darvini, öz deyimiylə "xəstə edən" bir mövzu, uzun müddət sual olaraq qalmışdır: tovuz quşlarının göz qamaşdırıcı rəngləri və nəhəng quyruğu... Çünki o dövrlərdə olduqca detallı olaraq analiz edilə bilən təbii seçmə qanunu daxilində, bir növün fərdlərinin hərəkətini bu qədər məhdudlaşdıran və ovçulara bu qədər dəqiq şəkildə yerini bəlli edən bir canlının təkamülləşməsi, daha doğrusu təbii seçmə tərəfindən dəstəklənməsi qeyri-mümkün görünürdü. Necə olur ki, həyatda qalma mövzusunda bu qədər ciddi problemlər yarada biləcək bir əlamət tovuz quşlarında təkamülləşə bilmişdir?

Amma Darvin bu problemin cavabını ölməzdən əvvəl verməyi bacarmış və bu gün, Cinsi Seçmə adını verdiyimiz təbiət qanununu kəşf edə bilmişdir. Növlərin Mənşəyindən sonrakı kitablarında bu qanuna ətraflı şəkildə toxunmuş və hətta bu mövzuda ayrı bir kitab da yazmışdır.

Darvinin bu kəşfi, həyatın və təkamülün sirrlərindən birini də açıqlığa qovuşdurmuş və özümüzü daha yaxşı tanımağımızı təmin etmişdir. Darvin anladı ki, doğulan balaların yalnız həyatda qalmaq mövzusunda müvəffəqiyyətli olmaları hər hansı bir məna ifadə etmir. Çünki nəticə etibarilə hər fərd bir yerdən sonra ölmək məcburiyyətindədir və ölənə kimi nə qədər müvəffəqiyyətli olsa da, özündəki müvəffəqiyyətli genləri ölümsüz etmədiyi müddətdə müvəffəqiyyətinin təkamül baxımından hər hansı bir dəyəri yoxdur. Yəni canlılar, yalnız həyatda qalmaq üçün deyil, çoxalmaq (genlərini gələcəyə ötürmək) üçün də mübarizə aparırlar. Bəzi genlərdən qaynaqlanan zahiri xüsusiyyətlər və davranışlar əks cinsi daha çox çəkir, bəziləri də daha müvəffəqiyyətsiz olur. Bu səbəbdən həyatda qalmağı bacara bilənlər həm də artma mövzusunda müvəffəqiyyətli olmaq məcburiyyətində idilər. Beləliklə, nəsil artırma mövzusunda təbiətin seçmə mexanizminə Cinsi Seçmə qanunu deyirik.

Əvvəl cinsi çoxalmanın, sonra isə cinsiyyətlərin təkamülləşməyə başlamasıyla birlikdə, eyni növün iki fərqli cinsiyyəti fərqli xüsusiyyətlər qazanmağa başlamışdırlar. Bu vəziyyət növə müxtəliflik baxımından daha çox müvəffəqiyyət gətirmişdir, lakin bu müvəffəqiyyətin qarşılığında cinsiyyətlər bir-birləri üçün mübarizəni də zəruri etmişdir. Bu mübarizə, göründüyü qədər sadə deyil. Çünki əksər hallarda əks cins üçün aparılan mübarizə ölümlə nəticələnir.


Darvin və Darvindən sonraki alimlər bu vəziyyətin maraqlı bir nəticəsini kəşf etdilər: təbii seçmənin dəstəklədiyi əlamətlər ilə cinsi seçmənin dəstəklədiyi əlamətlər əksər hallarda üst-üstə düşmürdü. Yəni təbii seçmə kiçik və solğun rəngli quyruqları dəstəkləyərkən, cinsi seçmə böyük parlaq rəngləri dəstəkləyirdi. Bu səbəbdən bir növün normal şərtlər altındakı xüsusiyyətlərinin bu iki əks qanun arasındakı tarazlıqla təmin edildiyini deyə bilərik. Yəni sabit şərtlər altında bir tovuz quşu populyasiyasının erkəklərinin quyruq iriliyi və rəng müxtəlifliyi müəyyən sərhədlər daxilində olacaq. Amma nə vaxt ki tarazlıq bir tərəfə pozulsa, onda təkamül müddəti daxilində növdə dəyişmələr başlayır. Məsələn, populyasiya üzərindəki ovçu təzyiqi artsa təbii seçmə cinsi seçməni üstələyəcək və hər nəsildə daha qısa və daha solğun quyruqlular həyatda qalacaq. Beləcə bu istiqamətdə təkamül müşahidə ediləcək. Lakin ovçu təzyiqi ortadan qalxsa (ya da azalsa), həyatda qalmaq artıq problem olmayacaq (və ya daha asanlaşacaq) və artım mövzusundakı müvəffəqiyyət bütün müvəffəqiyyəti təyin edəcək. Bu vəziyyətdə, nəsillər içərisində daha uzun və daha parlaq quyruqlu populyasiyaların təkamülləşəcəyi aydındır.


Erkək tovuz quşu (sağda), dişi tovuz quşuya (solda) cinsi yaxınlaşma edir

Darvin bu problemi həll etdiyində, olduqca rahatlaşmışdır. Çünki tovuz quşlarından başqa digər növlərdəki bir çox xüsusiyyət cinsi seçmə sayəsində açıqlana bilmişdir. Məsələn, maralların yerimə və qaçma bacarıqlarını olduqca məhdudlaşdıran nəhəng buynuz strukturları cinsi seçmə qanunu ilə asanlıqla açıqlana bilər. Onsuz da sonradan aparılan təcrübələrlə cinsi seçmənin təkamül dəyişiklikləri yarada biləcəyi laboratoriya mühitində də təsdiq edilmişdir.

Təbiətdə Cinsi Seçmənin və Çoxalma Mübarizəsinin Əhəmiyyəti

Təbiətdə hansı canlıya baxsaq, az və ya çox miqdarda cinsi seçmə görərik. Buna, bir növ üzərindəki cinsi təzyiq deyilir. Bioloji baxımdan hər növün iki təməl həyat məqsədi var.

1) Həyatda Qalmaq
2) Çoxalmaq


Bir düşünün, ən mürəkkəb və əqli baxımdan inkişaf etmiş kimi bildiyimiz Homo sapiens,
yəni hətta biz də, incəsənət və ədəbiyyat yaratmadan, dini rituallarla məşğul olmadan, Dünya səyahətinə çıxmadan, karyeraya sahib olmadan, xoşbəxt olmadan, özünə əhəmiyyət vermədən, ictimai ətrafı olmadan yaşaya bilər... Həyat təməliniz olaraq yuxarıda göstərdiyimiz iki məqsəddən (həyatda qalmaq və çoxalmaq) başqa nə desəniz deyin, onu etmədən mövcud olub bioloji varlığınızı davam etdirə bilərsiniz. Doğrudur, bunları etmədən həyat çox darıxdırıcı və mənasız olacaqdır. Çünki insan yalnız bioloji təkamül keçirmiş bir canlı deyil, eyni zamanda, beynimizin təkamülləşməsi nəticəsində mədəni təkamül də keçirmişik və burada sadaladığımız "İkinci" məqsədlər bu cür təkamülün çox əhəmiyyətli göstəriciləridir. Həyatı tamamilə darıxdırıcı etsə də, bioloji baxımdan növləri araşdırdığımızda heç birinin mədəni təkamül amillərinə qarşı mütləq bir asılılıqları yoxdur. Amma bioloji təkamülün vacib şərtlərini yerinə yetirmək məcburiyyətindədirlər. 



Bəlkə təkamül baxımından müvəffəqiyyətli olmağın sizin üçün bir mənası olmaya bilər. Lakin biz, bioloji və təkamül baxımından növləri araşdırarkən nəyə görə bunların çox əhəmiyyətli olduğunu dediyimizi belə göstərə bilərik: insanların hamısı eyni anda mədəni təkamülün "məhsullarını" davam etdirməkdən əl çəksələr, yenə də növümüz Yer üzərindəki varlığını olduqca darıxdırıcı bir hal yaransa da, davam etdirə biləcək. Amma planetdəki insanların istisnasız hamısı, həyatda qalma mübarizəsindən, ya da çoxalmaqdan imtina etsələr, insan növünün 80-100 il ərzində nəslinin kəsiləcəyini görərik. Çünki bu dəqiqə doğulan bir körpə də, əgər heç kim nəsil artırmasa, 80-100 il dən sonra öləcək və o da nəsil artıra bilməyəcəyi üçün insan nəsli davam etməyəcək. Məhz bu səbəbdən, bütün növlərin 2 bioloji məqsədi var. Bunu cinsi yolla artan bütün canlılara aid edə bilərik.Təbiətdə hər heyvan doğuşundan ölümünə qədər ilk olaraq həyat mübarizəsi ,sonra isə çoxalma mübarizəsi aparır. Çoxalma mübarizəsi, dediyimiz kimi, növlərin bəzi fərdləri üzərində cinsi təzyiq dediyimiz amili meydana gətirir. Bu, əks cinsə təsir edə bilmək üçün bir fərdin sahib olması lazım olan xüsusiyyətlərdir. Təbiətdə fərdlər, cütləşə bilmək üçün bir-biriləriylə mübarizə aparmaq məcburiyyətindədirlər. Və bəzi xüsusiyyətlərə sahib olan fərdlər, digərləri ilə müqayisədə daha üstün mövqedə olurlar və çoxalma şansları da artır.

Cinsi Seçmənin Növləri:

1) Intersexual Selection (Cinsiyyətlər Arası Seçmə)

2) Intrasexual Selection (Cinsiyyət Daxili Seçmə)

3) Sexual Conflict (Cinsi Qarşıdurma)


1. İnterseksual Seçmə

Təbiətdə dişilər arasında gedən mübarizə nümunələri çoxdur, amma erkəklər arasında olan döyüş, hər vaxt dişilər arası olanından daha çox və sərtdir. Bunun səbəbi, təbiətdə çox böyük nisbətdə növlərin dişilərinin erkəklərini seçməsi vəziyyətinin etibarlı olmasıdır. Quşlardan insana, həşəratlara qədər bir çox növdə ümumiyyətlə dişilər seçici mövqedə, erkəklər isə seçilən mövqedədir. Elm adamları bunlarla əlaqədar bir çox nəzəriyyələr irəli sürmüşdürlər. Bunlardan ən maraqlısı, dişilərin daha çox seçici olmasının səbəbini izah edən qamet miqdarıdır. Bunun bir başqa adı cins qatqısıdır. Nəticə olaraq ortaya çıxan erkək-dişi fərqlilikləri nəticəsində yaranan təkamül təzyiqi isə İnterseksual Seçmə adıyla tanınır. Dişilər, ümumiyyətlə erkəklərə görə müqayisə edilməyəcək qədər az sayda qamet çıxarırlar. Məsələn insanda, dişilər cütləşmədə istifadə edilmək üçün 1 yumurta (qamet) çıxarır, kişi isə milyonlarla spermatozoid (qamet). Bu vəziyyət, cinsi fərq səbəbiylə, dişilərin daha qiymətli, erkəklərin isə daha dəyərsiz olduğunu göstərir. Çünki təbiətdə az olan hər zaman daha qiymətlidir. Buradakı "qiymət" və "dəyər" sözləri əlbəttə əxlaqi mənada deyil, təkamül mənasındadır. Çünki növlərin təkamülündə, ömürləri ərzində sərf etdikləri hər enerji əhəmiyyətlidir və uyğunlaşma müvəffəqiyyətlərinə təsir edir. Beləliklə, erkəklər seçilmək üçün daha çox enerji sərf edir, dişilər isə seçmək üçün daha az enerji sərf edirlər. Təbii ki bu bütün növlərə aid deyil, çünki bəzi canlılarda bunun əksini müşahidə etmək olar.

   
Phalaropus sp. növündən olan dişi quşlar (solda), erkək üçün (sağda) döyüşürlər


Tovuz quşu dişisi
Tovuz quşlarında, dişilərə təsir etmə öhdəçiliyindən erkəklər daha bəzəkli, iri, maraqlı xüsusiyyətlərə sahib olan və "gözəl" quruluşu olan cinsə çevrilmişdirlər (bəli, insan növündəkinin tam əksinə). Bəzi nümunələr:


Euptilotis sp. növündən olan erkək quş


Kərtənkələlərdə erkəklərin şişə bilən, əl-əlvan rəngdəki boğaz çıxıntıları... Cinsi yaxınlaşma əsnasında bu kisəciyi şişirdərək rəngləri göstərirlər və dişilər buna uyğun olaraq öz seçimlərini edir.




Bizim növümüzdə vəziyyət heç də fərqli deyil. Hal-hazırda insanlar bir-birlərinə təsir etmək üçün rənglərini parlaqlaşdıran, göz rənglərini dəyişdirən, bədənlərinin cinsilik mesajları verən bölgələrini açıq saxlayan paltarlar geyirlər, makiyaj edirlər, əzələlər inkişaf etdirilir. Təbiətin bir parçası olaraq növümüz üçün bunlar olduqca təbiidir.


2. İntraseksual Seçmə

İntraseksual Seçmədə, ümumiyyətlə ikincili cinsi əlamətlər dediyimiz xüsusiyyətlər seçilir, ya da uduzur. Bu seçmənin tək səbəbi, əks cins üçün aparılacaq mübarizədən zəfərlə çıxa bilmək, rəqibləri uzaqlaşdırmaq, yaralamaq və ya öldürməkdir. Nümunə olaraq buynuzlar göstərilə bilər. Bunlar ümumiyyətlə "silahlar" kimi də təyin oluna bilər, çünki dişi üçün aparılacaq mübarizədə böyük əhəmiyyətə sahibdirlər. Aşağıda əks cins üçün döyüşən canlıları görürük. Diqqətlə fikir verin, rəqiblərini məğlub edə bilmək üçün güclü buynuzlar, dişlər, pəncələr və digər silahlar təkamülləşmişdir.

   
Kenqurularda dişi mübarizəsi


Kanada marallarının mübarizəsi




Yenə növümüzdə gender daxili mübarizə tez-tez müşahidə edilən bir Cinsi Seçmə mübarizəsidir. Birdən çox kişi bir qadın üçün və ya birdən çox qadın bir kişi üçün mübarizə apara bilər. Amma, mədəni təkamülümüz bir-birimizi yaralamağa və ya öldürməyə ehtiyac duymadan (əksər hallarda) var olan imkanlar qədərilə ağıllı şəkildə istifadə etməyə çatacaq qədər irəli getmiş, beynimiz kifayət qədər təkamülləşmişdir.



3. Cinsi Qarşıdurma

Cinsi Qarşıdurma daha texniki bir termindir və bir cinsiyyətə təsir etməyə çalışan əks cinsiyyətdəki fərdlərin bir-birləriylə üst-üstə düşən, yəni sağlam və formda olmaq baxımından bərabər dəyərə sahib xüsusiyyətlər təkamülləşdirmiş olmalarından qaynaqlanır. Mövzu çox geniş olduğu üçün bu haqda növbəti yazılarımızda ətraflı məlumat verəcəyik.

Cinsi Seçmə Nümunələri

* Sənədli filmlərdə tez-tez gördüyünüz kimi, bir çox erkək heyvan, mühitdəki dişini cəlb edə bilmək üçün bir-biri ilə döyüşür. Bunlardan biri də Şimal Dənizfili (Northern Elephant Seal) olaraq tanınan növdür. Hər il cütləşmə dövrlərində amansız döyüşlər aparan bu növün erkək fərdlərindən qazananlar, 30-100 arası dişiylə cütləşə bilərkən, məğlub olanlar bəzən heç bir dişiylə cütləşə bilmirlər. Bu səbəbdən hər vaxt ən güclü dişlərə, çənəyə və kəlləyə sahib olan fərdlər bu qanlı mübarizədə daha üstün mövqedə olacaq və cinsi seçmə bu canlıların lehinə işləyəcəkdir.

* Bəlkə də Cinsi Seçmənin ən məşhur nümunəsi tovuz quşlarıdır. Erkək tovuz quşlarının ovsunlayıcı deyilə biləcək quyruq tüklərini hamımız bilirik. Ancaq maraqlıdır ki, bu tüklər əslində onun üçün daşınmaz bir yükdür. Və təbii mühitdə olan tovuz quşları üçün yeganə deyimlə "ölümcüldür". Çünki tovuz quşunu inanılmaz dərəcədə yavaşladırlar və ovçulardan qaçmasını qeyri-mümkün hala gətirirlər. İllərcə elm əleyhdarları bu tükləri Təbii Seçməyə qarşı olaraq təqdim etmişlər və "bir quşa qaçmasında çətinlik təmin edəcək bir xüsusiyyətin təkamül ilə açıqlana bilməyəcəyini, amma insanın göz zövqü üçün belə gözəl bir quş yaradıldığıyla açıqlana biləcəyini" iddia etmişlər. Amma artıq bilirik ki, tovuz quşlarının bu gözəl və ağır quyruqları dişilərin həmişə daha al-əlvan rənglərə sahib və uzun quyruqlu olan fərdləri seçmələrindən, yəni cinsi seçmədən qaynaqlanır.


* Bir başqa nümunə, yenə dişi üçün bir-biriylə ağlasığmaz şiddətdəki mübarizələrə daxil olan marallardır. Bəzi maral növləri, uzun buynuzları və güclü başlarıyla bir-birləriylə inanılmaz sərtlikdə vuruşurlar. Sonunda məğlub olan erkək dişilərdən əl çəkir və qazanan hətta birdən çox dişiylə cütləşə bilir.

* Quşlarda da xüsusilə İnterseksual Seçməyə gözəl nümunələr var. Uçuş sürəti, yüksəkliyi, forması; tük rənginin tonları, rəngarəngliyi; dişilər üçün aparılan mübarizələr; bəzən ən yaxşı və dayanıqlı yuvanı quran erkəklər və bu tip ikinci xüsusiyyətlər quşların seçiminə təsir edir. Ətrafımızdakı bir çox rəngbərəng quşların mövcud olma səbəbləri, üzərlərindəki cinsi təzyiqdir. Bu, xüsusilə tutuquşularda daha çox görülür.

* Və insan... İnsanda da Cinsi Seçmə mövcuddur. Zəkanın inkişafıyla birlikdə bəlkə seçmə tək tərəfli, yəni yalnız dişilərin seçməsindən ibarət deyil, amma bu vəziyyətin hələ də etibarlı olduğu deyilə bilər. İbtidai insanlarda dişilərin əzələli, güclü və dayanıqlı kişiləri, kişilərin isə daha iri sinəli, daha geniş ombalı qadınları seçdiyini bilirik. Çünki iri sinələr daha çox süd verə biləcək və iri ombalar isə daha çox sayda uşaq doğa biləcək fərdləri işarə edir. Hal-hazırda isə ağlın inkişafıyla əlaqədar bu seçimlər daha mürəkkəb bir hal almışdır. Amma təməl olaraq bir çox kişinin meyli ilə qadının meyli, bəzi sərhədlər daxilində ümumiləşdirilə bilər. Rəngli gözlü, rəngli saçlı, açıq bədənli qadınlar seçim səbəbi olarkən, kişilərdən də yenə daha möhkəm bir görünüşə sahib olan, uzun boylu kişilər seçim səbəbidir. Əlbəttə, bu seçimlər adamdan adama çox dəyişir. Lakin nə olursa olsun, nəticə eynidir: Fiziki görünüş, cinsi seçmədə rol oynayır.

Nümunələri artırmağımız mümkündür. Nəticə olaraq görə bildiyimiz qədərilə, təbiətdə cinsi seçmə cəhətindən çox əhəmiyyətli təkamül mərhələləri keçilmişdir və keçilməyə davam edir. Cinsi Seçmə, təkamülün qaçılmaz bir parçasıdır və bəzən (tovuz quşlarında olduğu kimi) Təbii Seçmədən, yəni həyatda qalmaqdan daha böyük əhəmiyyət daşıya bilir. Üstəlik Cinsi Seçmə bir çox digər Təkamül mexanizmləri kimi təcrübi olaraq da təsdiq edilmişdir.

Qaynaq:

UCSC-1
UCSC-2
UTM
UBC
Stanford University
Nature
Princeton University
University of California at Barkeley
Wikipedia
daha ətraflı...
 
Copyright © 2014 Həyatın Təkamülü • All Rights Reserved.
Distributed By MyBloggerThemes | Design By Templateure
back to top