Showing posts with label Tibb. Show all posts
Showing posts with label Tibb. Show all posts

May 3, 2018

Ömrümüzü uzada biləcək 5 amil


Amerikalı tədqiqatçılar, gözlənilən həyat müddətinə təsir edən vərdişlər siyahısını tərtib ediblər. Bütün bu prinsiplərə riayət edənlərin orta hesabla 12-14 il daha çox yaşadığı müəyyən edilib.

Harvard Universitetinin alimləri sağlam həyat tərzinin müxtəlif aspektlərinin həyatımıza necə təsir göstərdiyini təhlil edərək bu tədbirlərin ən effektiv olduğunu qeyd ediblər: sağlam qidalanma, müntəzəm fiziki fəaliyyət (gündə ən azı 30 dəq.), siqaretdən imtina, normal bədən çəkisi indeksi və qəbul edilən alkoqol miqdarı (gündəlik maksimal hədd: kişilər üçün 30, qadınlar üçün 15 qram). Tədqiqatın nəticələri "Circulation" jurnalında dərc edilmişdir.

Alimlər, "Nurses Health Study" və "Health Professionals Follow-up Study" adlı iki uzunmüddətli tədqiqatın məlumatlarını araşdırıb. 30 il davam edən tədqiqatlarda 123219 tibb işçisi üzərində mütəmadi olaraq araşdırma aparılmışdır. Müəlliflər bu müddət ərzində vəfat etmiş 42167 iştirakçının vərdişləri ilə həyat müddəti arasındakı əlaqəni öyrənmişlər.

Qaydaların heç birinə riayət etməyənlər üçün orta ömür müddəti təxminən 76 (kişilər üçün) və 79 il (qadınlar üçün), bütün 5 prinsipə riayət edənlərdə isə 87 və 93 il olmuşdur. Alimlərin fikrincə, sağlam həyat tərzi tərəfdarlarının ürək-damar xəstəliklərindən və xərçəngdən ölmək ehtimalı müvafiq olaraq 82 və 65% azdır.
daha ətraflı...

January 10, 2018

Alzheymer xəstəliyi beyində necə yayılır?

Qərbdə əqli zəifliyin əsas səbəbi olan Alzheymer, təxminən 47 milyon insanın əziyyət çəkdiyi dağıdıcı bir beyin xəstəliyidir. Təəssüf ki, bu xəstəliyi müalicə etmək və ya amansız inkişafını ləngitmək istiqamətində hələ effektiv müalicə üsuluna sahib deyilik. 

Alzheymer xəstəliyi, beyində beta-amiloidtau adlı iki anormal zülalın toplanması nəticəsində meydana çıxır. Tau zülalı, neyronların və neyron şəbəkələrinin ölümünə səbəb olaraq beyin bölgələrinin bir-biri ilə normal əlaqə yaratmağının qarşısını almağı baxımından xüsusilə əhəmiyyətlidir. Əksər hallarda, tau patologiyası ilk mərhələdə beynin yaddaş mərkəzləri olaraq bilinən entorinal korteks və hippokamp bölgələrində ortaya çıxır. Bu proses, xəstəlik əlamətlərinin meydana çıxmasından bir neçə il əvvəl baş verir. 

Tau getdikcə artaraq bütün beyində görünməyə başlyır. Bu vəziyyət, xəstəlik simptomlarında səciyyəvi irəliləyişə səbəb olur. Başlanğıcdakı yaddaş itkisi, insanın müstəqilliyini itirməsinə səbəb olan düşüncə və davranış pozulmaları ilə müşayiət olunur. Bunun necə baş verdiyi mübahisəlidir. 

Transneyronal Yayılma 

2018-ci il 5 Yanvar tarixində "Brain"də yayımlanan bir araşdırmada, tau zülalının əlaqəli neyronlar arasında yayılmağına dair ilk dəlillər təqdim edilir. Bu çox mühüm addımdır, çünki yayılma erkən mərhələdə dayandırılsa, Alzheymer xəstəliyinin qarşısı da alına və ya inkişafı dondurula bilər. 

"Transneyronal yayılma" ideyası, keçmişdə təklif edilmiş və siçanlar üzərində aparılan araşdırmalarla dəstəklənmişdir. Sağlam bir siçanın beyninə yeridilmiş anormal tau sürətlə yayılmış və siçanda əqli zəifliyə səbəb olmuşdur. Lakin, əvvəllər eyni prosesin insanlarda da baş verdiyi göstərilməmişdir. Yeridilən tau miqdarı nisbətən yüksək və xəstəliyin inkişafı, insanlarda olduğundan daha sürətli baş verdiyi üçün siçanlar üzərində aparılan araşdırmalardan əldə edilən faktlar mübahisəli idi. 

Yeni tədqiqatda, 2 müasir beyin müayinəsi üsulundan istifadə edildi. Bunlardan biri, müəyyən molekulların varlığını aşkar etmək üçün beyni diqqətlə yoxlamağa şərait yaradan pozitron emission tomoqrafiya (PET) idi. Bunun sayəsində, yaşayan xəstələrdəki anormal tauyu birbaşa müşahidə edir və beynin hər bir bölgəsində nə qədər olduğunu dəqiqliklə görə bilirik. 

Digəri isə, beynin qan dövranını canlı şəkildə izləməyə imkan verən funksional maqnit rezonans tomoqrafiyası (fMRT) idi. Bu üsul, bir-biri ilə əlaqə yaradan beyin bölgələrinin ortaya çıxardığı fəaliyyəti müşahidə etməyə imkan verir. İlk dəfə olaraq, eyni insanları hər iki üsulla müayinə edərək, Alzheymer xəstəliyi olan insanlardakı beyin əlaqələrini, anormal tau yayılması ilə birbaşa izah etmək mümkün oldu. 

Beyin əlaqələrini analiz etmək üçün "qrafik analiz" adlı riyazi texnikanın istifadə edildiyi araşdırmada, beyin bərabər ölçülü 598 bölgəyə ayrıldı. Sonra, bölgələr arasındakı əlaqələr sosial şəbəkə kimi araşdırılaraq bir bölgənin əlaqə sayı, neçə "dostluq" qrupuna qatıldığı və beyin bölgələrinin neçəsinin eyni zamanda bir-biri ilə rabitə yaratdığı kimi faktorlar qiymətləndirildi. 

Qrip epidemiyası zamanı yoluxmaq və xəstəliyi başqalarına da yaymaq ehtimalı çox olan insanlar, ictimai əlaqələri yüksək olanlardır. Bənzər şəkildə, transneyronal yayılma fərziyyəsi də əlaqəsi güclü olan beyin bölgələrinin daha çox tau toplayacağını təxmin edir. Nəticə gözlənildiyi kimi oldu. Bu əlaqə, hər bir beyin şəbəkəsində olduğu qədər bütün beyində də mövcud idi. 

Əvvəllər tau zülalının, yüksək metabolik ehtiyac səbəbi ilə və ya qonşu bölgələrdən kömək gəlməməyi nəticəsində müdafiəsiz vəziyyətə düşən beyin bölgələrində ortaya çıxa biləcəyi önə sürülmüşdü. Bu amillər neyronal ölüm baxımından əhəmiyyəti olsa da, araşdırmada anormal tau toplanmasının əsas səbəbləri arasında yer almadı. 

Əlavə olaraq, yüngül dərketmə pozğunluğundan ciddi Alzheymer xəstəliyinə qədər fərqli xəstəlik ağırlığı diapozonunda olan xəstələrə baxaraq, tau toplanmağının səbəbləri nəticələrindən ayrıla bildi. Alzheymer xəstəliyində tau miqdarının artmasının, beyindəki əlaqələrin azalmasına və digər əlaqələrin də getdikcə təsadüfi hal almağına səbəb olduğu görüldü. 

Uzunmüddətli Əlaqələr  

Sonda Alzheymer xəstəliyi tapıntıları, təxminən hər 100.000 nəfərdən üçündə müşahidə edilən proqressiv supranuklear iflic (PSİ) adlı nadir bir xəstəliklə müqayisə edildi. Bu xəstəliyə də tau zülalı səbəb olur, lakin beyin əsası ilə məhdudlaşır. PSİ-də, tapıntıların transneyronal yayılmanı dəstəkləmədiyini ortaya qoydu. Bunun səbəbi, anormal tau patologiyasının qeyd olunan xəstəliklərdəki fərqli quruluşu ola bilər. Tau, Alzheymer xəstəliyində "qoşa spiral liflər", PSİ-də isə "düz liflər" şəklindədir. 

Araşdırma qrupu, PSİ inkişaf etdikcə birbaşa uzunmüddətli əlaqələrin xüsusi olaraq zərər gördüyünü ortaya qoydu. Bu da məlumatın beyində dolayı bir yol tapmalı olduğu mənasını verir. Bu vəziyyət, PSİ xəstələrindən bir sual soruşduqda nəyə görə ləng ancaq doğru cavab verdiklərini açıqlaya bilir. 

Beləliklə, Alzheymer xəstələrində transneyronal yayılmaya dair dəlillər, tau patologiyasının beyində ciddi bir ziyan meydana gətirmədən əvvəl qarşısının alınmasına və yeni müalicə strategiyalarının inkişaf etdirilməsinə dair mühüm fikirlər təqdim edir.


Mənbə: neurosciencenews.com
daha ətraflı...

June 22, 2017

İnsan-heyvan hibridləri yaratmağın faydası nədir?


2017-ci ilin yanvar ayında ABŞ-ın Salk İnstitutunda çalışan bir qrup alimin insan-donuz hibridi rüşeymi yaratdığı xəbəri böyük əks-səda yaratdı.

Hadisə barəsində geniş məlumat verilməyinə baxmayaraq bəzi KİV-lər çox şişirdilmiş və həyəcanlı xəbərlər verdi.

Sual yarana bilər ki, alimlər aslan, keçi və ilan xüsusiyyətlərinə sahib Yunan mifoloji varlıqlarından sonra "ximeralar" adlandırılan insan-heyvan hibridlərini nə üçün yaradır?

Məqsəd, yeni və qəribə məxluqlar yaratmaq deyil. Ximeralar heyvanların necə yarandığını və inkişaf etdiyini anlamaq üçün olduqca faydalıdır. Onlar nə vaxtsa insanlara köçürülə biləcək həyat verən orqanlar yaratmaq üçün istifadə edilə bilər.

Potent hüceyrələr

Juan Izpisua Belmonte, Jun Wu və yoldaşları tərəfindən yaradılan ximerik donuz rüşeymlərinin sona qədər inkişafına və insan hüceyrələrinin birdən çox toxumada olmasına imkan verilmirdi.
Jun Wu (öndə) və Juan Izpisua Belmonte

Ximeralardakı insan hüceyrələrinin həqiqi miqdarı çox az idi və onların varlığı inkişafa mane olurdu. Hər halda, tədqiqat, yeni ümid verən kök hüceyrə araşdırması yolunda ilk addım rolunu oynayır. Lakin eyni zamanda ciddi etik problemlər də yaradır.

Ximera, iki və ya daha çox canlının hüceyrələrindən ibarət olan orqanizmdir və nadir hallarda da olsa, təbiətdə onlara rast gəlinir.

Əntər meymunlar, hələ ana bətnində olarkən əkizlər arasında hüceyrələrin transferi nəticəsində qan və digər toxumalarında ximerliyi tez-tez göstərirlər. Leykemiya müalicəsində tətbiq edilən uğurlu sümük iliyi köçürülməsindən sonra, xəstələr özününkü kimi donorun da sümük iliyi hüceyrələrinə sahib olurlar.

Ximeralar, eyni və ya müxtəlif növlərin erkən embrion hüceyrələrinin birləşdirilməsi yolu ilə laboratoriyada süni şəkildə yaradıla bilər. Ximerik siçanların yaradılması, inkişaf biologiyası, genetika, fiziologiya və patologiya tədqiqatları üçün əsas olmuşdur.

Bu, alimlərə müəyyən genləri aktivləşdirmək və ya söndürməklə hüceyrələri dəyişmək imkanı verən siçan embrional kök hüceyrələrində gen təmiri nailiyyətləri sayəsində mümkün olmuşdur. Ximeraların inkişafında həmin hüceyrələri istifadə etmək bacarığı ilə yanaşı, bu, araşdırmaçılara genlərin sağlamlıq və xəstəliklərə necə təsir etdiyini öyrənmək üçün istifadə edilə bilən heyvanlar yaratmaq imkanı verdi.

Bu texnologiyanın yaradıcıları, apardıqları araşdırmalara görə 2007-ci ildə Tibb üzrə Nobel Mükafatı almış Oliver Smithies, Mario Cappechi və Martin Evans'dır.

Son dövrlərdə, alimlər insan embrionlarından və ya laboratoriyada bədən hüceyrələrindən yaradılmış olan insan pluripotent kök hüceyrələrinin - "ana hüceyrələrin" - ximerik heyvanların toxumalarına kömək etmək qabiliyyətini öyrənməyə başladılar.

İnsan pluripotent kök hüceyrələri (bütün embrional hüceyrələrə çevrilə bilən hüceyrələr) laboratoriyada sərhədsiz olaraq artırıla və siçanlarda olduğu kimi bədənin bütün toxumalarını təşkil edə bilər.

Bir çox araşdırmaçı indi sinir, ürək, qaraciyər və böyrək hüceyrələri kimi insan pluripotent hüceyrələrindən tibbi əhəmiyyətli funksional insan toxumaları yarada biləcəklərini göstərdi.

İnsan pluripotent kök hüceyrələrindən bəhrələnən hüceyrə terapiyası üsulları, onurğa sütunu yaralanması, şəkərli diabet və makulyar (gözün torlu qişasında yerləşən sarı ləkə) degenerasiya kimi xəstəliklərin müalicəsində tətbiq edilmək üçün klinik sınaq mərhələsindədir.

Lakin, 2007-ci ildən bəri heç bir pluripotent kök hüceyrə nümunəsinin olmadığı bəllidir. Hətta, fərqli üsullardan istifadə etməklə, siçan və insanlarda müxtəlif kök hüceyrə tipləri yaradılmışdır.

Bu hüceyrələr embrional inkişafın müxtəlif mərhələlərindəki hüceyrələrə uyğun gəlir və yəqin ki bu səbəbdən - hansı hüceyrələrin mənbəyinin ən yaxşı olduğu sualını doğuraraq - fərqli xüsusiyyətlərə sahib olurlar.

Ximeralar yaratmaq, pluripotent kök hüceyrələrin potensialını müəyyən etmək üçün araşdırmaçılar tərəfindən istifadə edilən qızıl standart olmuşdur. Heyvan kök hüceyrə araşdırmalarında geniş şəkildə istifadə edilərkən, insan pluripotent kök hüceyrələri istifadə edilən ximerik araşdırmalar, insan-heyvan ximeralarında çox az sayda insan hüceyrəsi həyatda qaldığı üçün çətinliklə üzləşmişdir.

Tibbi imkanlar

Ximerada insan hüceyrələrinin sayı az olsa da, Salk İnstitutu araşdırmaçılarının tapıntıları iki əhəmiyyətli hədəfə doğru yeni cığır açmaqdadır. Birincisi, biotibbi tədqiqatlarda istifadə ediləcək "insanlaşdırılmış" heyvanların yaradılması imkanıdır.

İnsan qanı daşıyan siçan yaratmaq artıq mümkün olsa da, qanımızın və immun sistemimizin necə fəaliyyət göstərməyi barəsində zəngin məlumatlar əldə etmək üçün, bu heyvanlar insan rüşeymi toxumasına sahib olmalıdır və bunu etmək çox çətindir.

İnsan-heyvan ximeralarında pluripotent kök hüceyrələrin istifadə edilməsi, insan qan hüceyrələrinə və ya qaraciyər, ürək kimi digər toxumalara sahib olan siçanların daha səmərəli yaradılmasını böyük olçüdə asanlaşdıra, xəstəliklərin yaranma səbəblərini öyrənmək və onları müalicə etmək üçün yeni dərmanlar yaratmaq qabiliyyətimizi əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər.

İnsan-heyvan ximeralarının ikinci potensial tətbiqi, 2010-cu ildə Yaponiyada aparılan cəlbedici araşdırmalardan irəli gəlir. Bu araşdırmalar nəticəsində, mədəaltı vəzi inkişafını tənzimləyən əsas genə sahib olmayan bir siçan embrionuna siçan pluripotent kök hüceyrələrinin yeridilməsindən sonra, növarası ximeralar yaradıldı.

Nəticədə, yenidoğulan siçanlar yalnız siçan hüceyrələrindən meydana gələn tam funksional mədəaltı vəziyə sahib oldular. Eyni nəticə bir donuz ximerasındakı insan kök hüceyrələri ilə əldə edilsə, orqan köçürmə qarşısında yeni üfüqlər açılar.

Etik sərhədlər

Bu kimi məqsədlərə elmi baxımdan nail olmaq uzunmüddətli bir yol olsa da, pluripotent kök hüceyrə biologiyası sahəsindəki irəliləyiş bu istiqamətdə uğurlu sınaqlara imkan verəcəkdir. Lakin bu araşdırmalar nə dərəcədə etik qəbul edilə bilər və sərhədlər harada bitir?

Bir çox insan donuzların qida məqsədi ilə və ya ürək qapaqlarının dəyişdirilmə mənbəyi olaraq istifadə edilməyini qəbul edir. Onlar, transplantasiya gözləyən insanlara mədəaltı vəzi və ya ürək istehsal etmək üçün donuz embrionlarını və ya döllərini inkubator olaraq istifadə etməyə də razı ola bilərlər. Ancaq insan-meymun ximeralarının istifadəsi çox mübahisəli ola bilər.

Araşdırmalar, insan embrional kök hüceyrələrindən yaranmış mərkəzi sinir sisteminin erkən hüceyrələrinin yeni doğulmuş bir siçan beynini ləngitdiyini və orada inkişaf etdiyini göstərmişdir. Bu, mümkün hüceyrə müalicələri üçün konsepsiya dəlili təqdim edir.

Bəs insan hüceyrələri meymun embrionuna yeridilsə nə baş verər? Beyni əsasən insan sinirlərindən ibarət olan yeni doğulmuş makaka meymununun etik və dərketmə statusu necə olardı? 

İnsan hüceyrələrinin səmərəli şəkildə donor orqanlara çevrilə bilməsi gen mühəndisliyi yolu ilə mümkün ola bilər. Lakin, insan hüceyrələrinin sahibin digər orqanlarına - məsələn, çoxalma orqanlarına - qarışmamağı üçün hansı tədbirlər görməliyik?

İnsan-donuz hibridi yaradılması xəbəri bir çaşqınlıq yaratmış olsa da, təşkilatçılar və tibbi araşdırmaçılar ximerik tədqiqatın heyvan araşdırmalarında olduğu kimi əlavə suallar doğuracağını çox yaxşı bilirlər.

Hər halda, bu tibbi tədqiqat sahəsinin ləğv edilməsi və ya maliyələşdirilməsinin məhdudlaşdırılması deyil, heyvanların müdafiə məsələlərini və mövcud normativləri tam şəkildə qəbul edən müstəqil nəzarət komitələri tərəfindən hər bir faktın diqqətlə araşdırılması tələb edilməlidir.  

Məsələn, Beynəlxalq Kök Hüceyrə Araşdırmaları Dərnəyinin 2016-cı il Təlimatları insan-heyvan ximeralarından insan qametləri yaradıla bilən araşdırmaları qadağan etməyə çağırsa da, insan-heyvan ximeralarının müvafiq yoxlama və nəzarət altında istifadə edildiyi araşdırmaları dəstəkləyir.  

Ximerik tədqiqatlar davam edəcək və davam etdirilməlidir. Eyni zamanda, bu sahədə çalışan alimlər araşdırmalarının nəticələrini daha geniş çərçivədə müzakirə etməyə davam etməlidirlər. Əks halda, ximeralar qorxu yaradan mifik varlıqlar kimi çox asanlıqla rədd edilə bilər.


Mənbə: theconversation.com/whats-the-benefit-in-making-human-animal-hybrids-72179

daha ətraflı...

June 11, 2017

Ac qalmaq bəzi insanlarda aqressivliyə səbəb olur


Nə vaxtsa ac olduğunuz zaman heç kimə isə acıqlandınızmı? Və ya kim isə ac olduğu zaman sizə acıqlandımı? Əgər belədirsə, deməli siz bəzi ac insanlarda özünü əsəbilik və dalaşqanlıqla biruzə verən "hangry" ("hungry"-ac və "angry"-qəzəbli sözlərindən əmələ gəlib) fenomeni ilə qarşılaşmısınız.

Bəs "hanger" fenomeni nədən qaynaqlanır? Nəyə görə bu fenomen yalnız bəzi insanlarda müşahidə edilir? Cavab, bədənimiz qida ehtiyacı hiss etdiyi zaman meydana çıxan bəzi proseslərlə əlaqəlidir.

"Hanger"in fiziologiyası

Karbohidratlar, zülallar və yağlar, yəni yediyiniz hər şey, sadə şəkər (qlükoza kimi), aminturşular və sərbəst yağ turşuları şəklində həzm olunur. Bu qida maddələri sizin qanınıza keçdikdən sonra orqan və toxumalara yayılaraq enerji üçün istifadə olunur.

Son yeməkdən sonra vaxt ötdükcə, qanınızda dövr edən bu qida maddələrinin miqdarı azalmağa başlayır. Əgər qandakı qlükoza səviyyəsi çox düşərsə, beyniniz bunu həyat üçün təhlükəli vəziyyət kimi qəbul edəcəkdir. Fəaliyyətini qorumaq üçün müxtəlif qida maddələrindən istifadə edən bir çox orqan və toxumalardan fərqli olaraq, beyniniz öz işini görmək üçün ciddi şəkildə qlükozadan asılıdır.

Yəqin ki, beyninizin qlükozadan asılı olduğunu artıq hiss etmisiniz; ac olduğunuzda və qanda qlükozanın səviyyəsi düşdükdə sadə məsələlər sizə çətin görünə bilər. Siz çətinliklə toparlana, bəsit səhvlərə yol verə, sözlərinizin dolaşıq və anlaşılmaz olduğunu fərq edə bilərsiniz.

Ac olduğunuz zaman çox çətin ola biləcək başqa bir məqam, insanlarla kobud rəftar etməmək kimi sosial olaraq qəbul edilən normalar çərçivəsində davranmaqdır. Beləliklə, ciddi iş yoldaşlarınızla dalaşmaqdan yayınmaq üçün yetərli beyin gücünə sahib olsanız da, ehtiyatı əldən verərək həyat yoldaşınız və dostlarınız kimi sizə ən yaxın olan və ən çox qayğınıza qalan insanlara qeyri-ixtiyari hirslənə bilərsiniz. Deyilənlər tanış gəlir?

Orqanizmin Verdiyi Başqa Reaksiya

Qandakı qlükoza səviyyəsinin düşməyindən başqa, insanların "hangry" olmasının bir səbəbi də qlükoza əks-tənzimləyici reaksiyadır. 

Qlükoza miqdarı qanda müəyyən həddən aşağı düşdükdə, beyniniz bədəninizdəki bəzi orqanlara qan dövranındakı qlükoza miqdarını artıran hormonları sintez və ifraz etmək üçün tapşırıqlar göndərir.

Dörd əsas qlükoza əks-tənzimləyici hormon bunlardır: beynin dərinliklərində yerləşən hipofiz vəzidə sintez olunan böyümə hormonu-somatotropin; Mədəaltı vəzidə sintez olunan qlükaqon; və hər ikisi böyrəküstü vəzidə sintez olunan adrenalin və kortizol. Son iki əks-tənzimləyici hormon, yalnız aşağı qlükoza səviyyəsi stresi yaşadığınız zaman deyil, bütün gərgin hallarda qan dövranına ifraz olunan stress hormanlarıdır.

Adrenalin, təhlükəsizliyinizi təhdid edən bir şeyi gördüyünüz, eşitdiyiniz və hətta fikirləşdiyiniz zaman keçirdiyiniz ani qorxuya qarşı "döyüş və ya qaç" cavabı ilə qana ifraz olunan əhəmiyyətli hormondur.

"Döyüş və ya qaç" cavabı zamanı asanlıqla başqa bir insana qəzəblə qışqıra biləcəyiniz kimi, qlükoza əks-tənzimləyici cavab zamanı da çoxlu adrenalin ifrazı bənzər reaksiyaya səbəb ola bilər.

Genlər və Qidalanma

Aclığın qəzəb ilə əlaqəli olmağının digər səbəbi, hər ikisinin ortaq genlər tərəfindən idarə edilməyidir. Belə bir gen məhsulu olan neyropeptid Y, ac olduğunuz zaman beynə ifraz olunan təbii kimyəvi maddədir. Neyropeptid Y, Y1 reseptorları da daxil olmaqla beynin müxtəlif reseptorlarına təsir edərək insanları acgözlüyə təhrik edir.

Neyropeptid Y və Y1 reseptoru beyindəki aclıq hissinə nəzarət etməklə yanaşı, həm də qəzəb və ya dalaşqanlığı da tənzimləyir. Bununla əlaqədar olaraq, onurğa beyni mayesində neyropeptid Y miqdarı artıq olan insanlar eyni zamanda yüksək dərəcədə aqressivliyə meyllidirlər.

Gördüyünüz kimi, aclığın sizi qəzəbli olmağa meylli etməyinin müxtəlif səbəbləri ola bilər. "Hanger", şübhəsiz ki, insanlara və heyvanlara çox yaxşı xidmət edən həyatda qalma mexanizmidir. Bunu belə düşünün: əgər ac canlılar geri çəkilsəydi və digərlərinin onlardan qabaq qidalanmalarına nəzakətlə izn verilsəydi, yəqin ki, növləri yox olardı.

Bir çox fizioloji amil "hanger"ə səbəb olarkən, psixososial amillərin də rolu olduğu müəyyən edilmişdir. Məsələn, mədəniyyət söz aqressiyasını birbaşa və ya dolayısı ilə ifadə etməyinizə təsir göstərir. Və biz bu amillərin hər birində fərqli olduğumuz üçün, ac olduqları zaman qəzəbli insanların necə davranacaqlarına dair fərqlərin olması da təəccüblü deyil.

"Hanger"lə mübarizə aparmaq

"Hanger"in öhdəsindən gəlməyin ən asan yolu, çox acımaqdan əvvəl nə isə yeməkdir. "Hanger" vəziyyətində olduğunuz zaman şokolad və kartof çipsi kimi tez hazır olan qidalar arzu etsəniz də, qəlyanaltı qidalar qan qlükozası səviyyəsində böyük artımlara səbəb olur. Ancaq sürətlə parçalandıqları üçün sizi yenidən "hanger"lə üzbəüz buraxa bilərlər. Bu səbəbdən, aclıq hissini mümkün olan ən uzun müddətə yatıran, qida maddələri ilə zəngin, artıq kalorisiz təbii məhsullar düşünün.

Acıyan kimi yemək hər zaman mümkün olmaya bilər. Bu, işdə uzun sürən növbələr, Ramazan ayında tutulan oruc kimi dini ayinlər və ya ciddi enerji məhdudiyyəti tələb edən arıqlama pəhrizləri zamanı ola bilər. Bütün bunlar yalnız həkim məsləhəti ilə icra olunmalıdır.

Bu hallarda, zamanla sizin qlükoza əks-tənzimləyici cavabınızın başlayacağını və qan qlükozası səviyyəsinin stabilləşəcəyini yada salmaq faydalı ola bilər. Həmçinin, ac qaldıqda, bədəniniz enerji əldə etmək üçün öz yağ ehtiyatlarını parçalamağa başlayır və bu zaman yağ metabolizminin məhsullarından olan ketonlar yaranır. Ketonların aclığı nəzarət altında saxlamağa yardımçı olduğu düşünülür, çünki beyniniz qlükoza yerinə ketonları yanacaq kimi istifadə edə bilir.

"Hanger"in qarşısını almağın ən son və rahat yolu çətin vəziyyətlərlə yeməkdən qabaq deyil, sonra məşğul olmaqdır.


Mənbə: theconversation.com/health-check-the-science-of-hangry-or-why-some-people-get-grumpy-when-theyre-hungry-37229
daha ətraflı...

February 1, 2017

Qrip barəsində doğru bildiyimiz səhvlər

Yeni qış mövsümü ilə birlikdə, yaxşı tanıdığımız dəvətsiz bir qonaq da qapımızı döydü: Qrip.

Çox az insan tapılar ki qrip xəstəliyinin pəncəsinə düşməsin. Onu gözardı etsək də, qrip əslində ildə yarım milyon insanın ölümünə səbəb ola bilən, təhsildə və iş fəaliyyətində problemlər yaradan olduqca ciddi bir xəstəlikdir. Bu yazımızda qısa olaraq qrip xəstəliyinə toxunacaq, sonra isə qrip haqqında doğru bildiyimiz səhvlərə işıq tutacağıq.

Qrip və ya İnfluenza

Tənəffüs yollarımızı hədəf alan bir çox fərqli virus mövcuddur: adenoviruslar, rinoviruslar, koronaviruslar və sair. Bu tip mikroorqanizmlərin səbəb olduğu infeksiyalara ümumilikdə yuxarı tənəffüs yolu infeksiyaları deyilir və ortaya çıxan narahatlıq, asqırma, bəzən öskürək kimi əlamətlər həm yoluxdumuz virusun xüsusiyyətinə həm də əsas hədəf yerinə görə dəyişkənlik göstərir. Məsələn daha çox burnumuzun selikli qişasını hədəf alan rinovirus infeksiyalarında güclü burun axıntısı ilə müşayiət olunan zökəm xəstəliyi keçirir və adətən bu tip yuxarı tənəffüs yolu infeksiyalarının hamısına qrip deyirik. Ancaq bu düzgün bir ifadə deyil. Çünki həqiqi qrip olduqca şiddətli əlamətlərlə müşayiət olunan və influenza virusunun törətdiyi xüsusi yuxarı tənəffüs yolu infeksiyasıdır. Influenza burun, boğaz və ağciyərlərə yerləşərək çox ciddi ağırlaşmalara səbəb olan, hətta bəzi hallarda ölümlə nəticələnən, olduqca yoluxucu bir virusdur.
Elektron mikroskopu altında 100.000 dəfə böyüdülmüş qrip virusu
Influenza viruslarının üç əsas tipi vardır: İnfluenza A,  Influenza B və Influenza C. C tipli Influenza yüngül infeksiyaya səbəb olarkən, A və B tipləri hər il insanlar arasında sürətlə yayılan mövsümi qrip xəstəliyinə səbəb olur. Influenza A virusu, məşhur epidemiyalara səbəb olan tipdir. Bu viruslar üzərlərində olan iki tip zülalın (Hemaqlutinin və Neyraminidaza) növünə görə fərqli alt növlərə (ştammlara) ayrılır. H və N hərfləri ilə göstərilən bu zülalların tiplərinə görə virus ştammları H1N1, H3N2, H1N2 kimi fərqli adlarla adlanır. Məsələn 2009-cu ildə meydana çıxan donuz qripi epidemiyasını törədən Influenza A H1N1 virusu idi.

Influenza viruslarının bir başqa xüsusiyyəti də sürətli mutasiyaya uğramaları və hər il özlərini dəyişdirmələridir. Bu səbəbdən bir dəfə qrip keçirmək bu xoşagəlməz xəstəliyə qarşı immunitet qazanmağımıza kifayət etmir. Bu il xəstələnsək belə növbəti il dəyişikliyə uğramış yeni bir qrip virusu ilə qarşılaşdığımız zaman təkrar qrip ola bilirik.

Qrip olan insanlarda, əsasən yuxarı tənəffüs yolu infeksiyalarında müşahidə edilən əlamətlər ortaya çıxır: yüksək hərarət, öskürək, boğaz ağrısı, şiddətli əzələ və oynaq ağrıları, halsızlıq, baş ağrısı, burun axıntısı və bəzən də qusma xəstəliyin əsas əlamətləridir. Qrip xəstəliyini digər bu tipli xəstəliklərdən ayıran ən əhəmiyyətli göstərici isə bu əlamətlərin olduqca şiddətli olmasıdır. 

Qrip xəstəliyinin inkubasiya müddəti 1-4 gün arasında dəyişir və çox hallarda virusa yoluxduqdan 2 gün sonra əlamətlər özünü biruzə verməyə başlayır. Əlamətlər adətən birdən ortaya çıxıb bir neçə saat ərzində olduqca ağır xəstəlik tablosu yaradır. Ancaq maraqlı bir məqam var, qrip virusuna yoluxan insanlar xəstəlik əlamətləri ortaya çıxmadan bir gün əvvəl ətrafa virus yaymağa başlayırlar. Bu da virusun hansı səbəbdən son dərəcə yoluxucu olduğunu açıqlayan səbəblərdən biridir. Xəstə olduğumuzu hiss etmədən başqa insanları da virusla yoluxdurmağa başlayırıq!

İnkubasiya dövründən sonra meydana çıxan xəstəlik əlamətləri təxminən bir həftə davam edir və sonra yaxşılaşma baş verir. Ancaq yaşlılar, körpələr, immun sistemi zəif insanlar, bronxial astma və ürək-damar xəstəlikləri kimi problemləri olanlarda daha ağır formada müşahidə edilə bilər. Bəzi hallarda pnevmoniya, sinusit, bronxit kimi ağırlaşmalara və hətta ölümə də səbəb olur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına görə hər il 3-5 milyon insanda qrip ağırlaşmaları baş verir və təxminən 500 min insan həyatını itirir.

Qrip insanlar arasında əsasən hava-damcı yolu ilə yayılır. Xəstələrin hər bir öskürmə və asqırması ilə ətrafa təxminən yarım milyon virus saçılır. 2 metr uzağa saçılan və havada asılı qalan damcılar içində olan viruslar növbəti qurbanlarını nəfəs alınan hava ilə yoluxdururlar. Eyni zamanda xəstələrin xüsusilə əllərinə öskürdükdən sonra tutduqları qapı, telefon, avtobus tutacaqlarından yeni potensial sahiblərinin əllərinə, oradan da ağızlarına keçə bilirlər. Qripdən qorunmaq üçün ən əhəmiyyətli tədbirlərdən biri əllərin tez-tez yuyulması və digəri də xəstələrin özlərini mümkün qədər digər insanlardan uzaq tutmasıdır. Yəni qrip olduqda izdihamlı yerlərə, işə getməmək, ümumi nəqliyyatdan istifadə etməmək, övladınız qrip olduqda digər uşaqlara keçməyinə maneə törətmək üçün məktəbə göndərməmək olduqca əhəmiyyətlidir. Bir başqa vacib qoruyucu tədbir isə qrip peyvəndidir ki buna da bir azdan daha ətraflı toxunacağıq.
Öskürmə və asqırma ilə ətrafa yarım milyon virus saçırıq
Qrip virus xəstəliyi olduğu üçün spesifik müalicəsi yoxdur. Ediləcək ən yaxşı tədbir, evdə istirahət etmək və simptomatik müalicə ilə xəstəliyi daha rahat sovuşdurmağı gözləməkdir. Məşhur olan klassik cümləni burada da xatırlatmaqda fayda var: Qrip dərmanla yeddi günə, dərmansız bir həftəyə keçir. Əlbəttə bu həftəni bol maye qəbul edərək, yaxşı qidalanıb istirahət edərək və ehtiyac olduqda hərarət salıcı dərmanlarla müalicə ilə keçirmək faydalıdır. Əks halda bədənin özünü bərpa etməsi daha uzun müddət ala bilər. Bunlara baxmayaraq ümumi vəziyyəti getdikcə pisləşən, xüsusilə risk qrupunda olan xəstələrin baş verə biləcək ciddi ağırlaşmalar səbəbi ilə həkimə getməklərində fayda var.

Qrip barəsində doğru bildiyimiz səhvlər

1. Yaş saçla gəzmə, qalın geyin, yoxsa qrip olarsan!

Düşünülənin əksinə qrip xəstəliyinin üşüməklə, soyuqlamaqla birbaşa əlaqəsi yoxdur. Yuxarıda da bəhs etdiyimiz kimi, qrip viruslar səbəbi ilə ortaya çıxan yoluxucu bir xəstəlikdir. Yəni bədəninizə Influenza virusu düşmədiyi müddətdə qrip olmağınız qeyri-mümkündür.

Lakin qrip xəstəliyinin soyuq havalarda və xüsusilə qış mövsümündə daha çox müşahidə edildiyi də hamımızın diqqətindən qaçmayan bir faktdır. Bunun bir neçə səbəbi var.

Ən əhəmiyyətli səbəb soyuq havada qapalı və izdihamlı məkanlarda daha çox vaxt keçirmiş olmağımızdır. Havalar soyuduqca olduğumuz məkanların şüşələrini bağlayır, kafe və restoranlarda digər insanlara daha yaxın oturmağı seçirik. Bu vəziyyət daha çox insanla yaxın təmasda olmağımıza, eyni havanı tənəffüs etməyimizə səbəb olur. Beləcə bu insanlardan birinin ətrafa qrip virusu yayması daha çox insanın bu virusa yoluxmağına səbəb olur. Qapalı məkanlar yalnız qış mövsümündə deyil, kondisionerlərin çox istifadə edildiyi isti hava şərtlərində də qrip olma ehtimalımızı artırır.
Qapalı və izdihamlı məkanlar virusun yayılması üçün çox əlverişlidir
Soyuq hava ilə əlaqədar bir başqa səbəb, qış aylarında burnun selikli qişasının quruması və damarların daralması nəticəsində soyumasıdır. Bu iki hal, tənəffüs sistemimizdəki əsas müdafiə mexanizmlərindən biri olan selik ifrazını azaldır və tənəffüs yolumuza düşən virusların selikli qişaya daha asan yapışmasına və hüceyrələrimizi daha asan yoluxdurmağına səbəb olur. Bu səbəblərdən soyuq havalarda qrip olma ehtimalımız artır.

Soyuq qış aylarında qrip olma ehtimalımız artsa da unutmamaq lazımdır ki, xəstəliyin mənbəyi insandan insana yoluxan viruslardır. Yəni Antarktikaya belə getsəniz, nə qədər soyuq olsa da qrip olmazsınız. (Amma Antarktikaya getsəniz pinqvinlərdən quş qripinə yoluxmayacağınıza  zəmanət verə bilmərik!)

2. Gəncəm, sağlamam, qoy qrip məndən qorxsun!

Bəli, qrip ümumiyyətlə gənc və sağlam insanlarda daha yüngül keçir və ən ciddi qrip hadisələri körpələrdə və yaşlılarda müşahidə edilir. Ancaq bəzi istisnalar var. Bəzi qrip növləri gənc insanlara daha şiddətli təsir edir. Məsələn, 1918-ci ildə baş verən və dünyada hər 5 adamdan birini xəstə edib, hər 25 adamdan birinin ölümünə səbəb olan məşhur İspan qripi bu istisnalardan biridir. Bu epidemiyada ölənlərin əksəriyyəti 20-40 yaş arası gənc və sağlam insanlar idi. Bənzər şəkildə 2009-cu ildə Meksikada başlayıb dünyaya yayılan donuz qripi də daha çox gənc insanlarda ölümə gətirib çıxardı. Mütəxəssislər bu vəziyyətin bəzi virus tiplərində ortaya çıxan infeksiyaya immun sistemi güclü insanların orqanizmlərinin şiddətli reaksiya verməsi səbəbi ilə baş verdiyini düşünürlər. Bir çox halda, qripə bağlı ölüm səbəbi sitokin fırtınası deyilən və bədənin immun sistem reaksiyalarından biri olan sitokin tipli amillərin həddən artıq ifraz olunması nəticəsində ortaya çıxan ağırlaşmalardır.

Unutmayın ki, virusa yoluxduqdan sonra hələ xəstə olduğunuzu bilmədən ətrafınıza virus saçıb başqalarını da xəstələndirməyə başlayırsınız. Siz gənc və sağlam olsanız belə, virus sizi bir tramplin kimi istifadə edərək köməksiz körpələrə ya da yaşlılara keçə və sizin olmasa belə onların ölümünə və ya qalıcı zədələnməyə səbəb ola bilər. Buna görə də yaşınız neçə olursa olsun qrip xəstəliyindən qorunmaq bir xalq sağlamlığı öhdəçiliyidir.

3. C vitamini qəbul etdim, portağal yedim, mənə heç nə olmaz!

Çox təəssüf ki C vitamininin qripə qarşı əhəmiyyətli bir qoruyucu və müalicəvi təsiri yoxdur. Bu vitaminin qrip zamanı müsbət təsir göstərdiyi əfsanəsi nobel mükafatlı kimyaçı Linus Paulinq tərəfindən irəli sürülmüş və yüzlərlə araşdırma ilə artıq çürüdülmüşdür. Ancaq çox yaxşı satış vasitəsi olduğu üçün bütün qrip dərmanları limon və portağal şəkilləri ilə satışa çıxarılır, ya da tərkibində C vitamini olduğu xüsusi qeyd edilir. Aparılan araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, C vitamini ancaq yüksək dozalarda qrip müddətini ancaq bir neçə saat qısaltmağa yarayır. Yüksək dozanın başqa riskləri ola biləcəyindən yalnız bir neçə saatlıq üstünlük təmin etmək üçün bu üsuldan istifadə etmək mənasızdır. Amma bu əlbəttə ki qrip olduqda portağal yeməyin demək deyil, təzə meyvə və tərəvəzin faydalı olduğu bir çox dietoloqun ortaq qənaətidir.
Toyuq şorbası, cökə, nanə və limon kimi vasitələrin xəstəliyin sağalmasına müsbət təsiri yoxdur
4. Anam toyuq şorbası hazırladı, üzərinə nanə və limon əlavə edib içdim. Qripə qarşı ən yaxşı dərmandır.

Daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, qrip viral xəstəlikdir və virusları öldürmək o qədər də asan deyil. Toyuq şorbası, cökə, nanə və limon kimi vasitələrin virusları öldürüb qrip xəstəliyini yaxşılaşdırmaq kimi təsirləri yoxdur, sadəcə soyuqdan quruyan selikli qişaları nəmləndirərək xəstəliyin əlamətlərini yüngülləşdirdiyinə görə özünüzü daha yaxşı hiss etməyinizi təmin edəcəkdir. Amma qrip zamanı bol maye qəbul etmək çox vacibdir.  

5. Qrip xəstəliyim antibiotik qəbul edən kimi keçdi. Həkim yazmadı amma aptekdən soruşub aldım.

Antibiotiklər qrip viruslarına heç bir şəkildə təsir etmirlər. Əksinə, onların rezistent (antibiotiklərə qarşı davamlı) bakteriya yaratmaq kimi zərəri var. Çox adam qrip olduqdan bir neçə gün sonra antibiotik istifadə etməyə başlayır. Xəstəlik təxminən 7-ci gün özbaşına yaxşılaşdıqda bunun antibiotik sayəsində baş verdiyini düşünür. Antibiotiklərin, bədənimizdəki faydalı bakteriyalara da mənfi təsirləri çoxdur. Bu səbəbdən qrip olduqda antibiotik istifadə etməyə çalışmayın, həkiminizə antibiotik yazması üçün israr etməyin, ya da özbaşınıza gedib aptekdən antibiotik almayın. Bəzən viral infeksiyaya bakterial infeksiyaların (orta qulaq iltahabı, pnevmoniya kimi) qoşulması hallarında ortaya çıxan ikincili infeksiyanı müalicə etmək üçün antibiotik istifadə edilə bilər. Çox təəssüf ki, ölkəmizdə xəstələrin israrı səbəbi ilə xəstəni məmnun etmək üçün gərəksiz antibiotik yazan həkimlər də az deyil.

6. Qrip peyvəndi olduğum il bir neçə dəfə xəstələndim. Peyvənd işə yaramır.

Qrip xəstəliyinə qarşı ən yaxşı qorunma üsullarından biri qrip peyvəndi etdirməkdir. Qrip peyvəndi digər viral xəstəlik peyvəndlərindən bir az fərqlidir.

Viral xəstəliklərin çoxunda (parotit, qızılca və s.) xəstəlik törədən viruslar sürətli mutasiyaya uğramır. Məsələn 5 yaşınızda qarşılaşdığınız qızılca virusu ilə 15 yaşınızda qarşılaşdığınız qızılca virusu demək olar ki eynidir və immun sisteminiz bu virusla ilk qarşılaşdığı zaman inkişaf etdirdiyi müdafiə mexanizmlərini ikinci qarşılaşmada da istifadə edə bilir. Buna görə də bu xəstəliklərə qarşı inkişaf etdirilən peyvəndlər bir dəfə xəstələnsək belə uzun müddətli müdafiə təmin edirlər.

Halbuki qrip virusu çox sürətlə dəyişdiyi üçün hər il qarşılaşdığımız qrip virusları bir-birindən olduqca fərqlidir. Bu səbəbdən qrip peyvəndinin tərkibinin hər il yenilənməsi lazımdır. Bizim də qarşılaşacağımız yeni qrip mutasiyalarından qorunmaq üçün hər il təkmilləşən yeni peyvənd etdirməyimiz vacibdir.
Qrip peyvəndinin tərkibi qarşımıza çıxacaq epidemiya ehtimallarına görə hər il yenilənir
Hər il, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı və bir çox ölkənin müvafiq təşkilatları mövcud məlumatları qiymətləndirib bir il sonra ortaya çıxacaq viruslar haqqında proqnozlar verirlər. Bu təxminlər işığında hər il 4-5 fərqli influenza virusuna qarşı yeni qarışıq peyvənd istehsal edilir. Bu peyvənd, tərkibindəki viruslardan biri ilə qarşılaşdığımız zaman qoruyucu funksiya daşıyır. Amma gözlənilməz bir virus ortaya çıxarsa təsirli olmur. Beləliklə, qrip peyvəndlərinin qoruma qabiliyyəti bu proqnozların dəqiqliyinə bağlı olaraq 50-80% arasında dəyişir. 2 yaşdan kiçik körpələrdə isə peyvəndin təsiri olduqca zəifdir.

Ancaq buna baxmayaraq peyvənd edilmək əhəmiyyətlidir. Çünki peyvənd özünü doğrultduğu halda qripdən qorunduğumuz kimi, tam uyğun gəlməsə belə bənzərlik səbəbi ilə yoluxduğumuz fərqli növ qripi daha yüngül keçirməyimizə səbəb olur.

7. Keçən ay qrip oldum. Ona görə bu il peyvəndə ehtiyac yoxdur.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, qrip keçirmiş olsanız belə mutasiyaya uğramış qrip ştammının gəlib təkrar başınıza bəla olmayacağına heç bir zəmanət yoxdur. Ya da qrip sandığınız influenza deyil digər virusların səbəb olduğu xəstəliklər ola bilər. Ona görə də qrip keçirdiyinizi düşünsəniz belə peyvənd olmaqda fayda var.

Peyvənd üçün ideal zaman Sentyabr ayı və ya Oktyabr ayının əvvəlidir. Bu aylarda peyvənd olmadınızsa, sonra da peyvənd olmanızda bir problem yoxdur. Peyvənd üçün təklif edilən zaman ən yaxşı qorunmanı təmin etmək üçündür.

8. Qrip peyvəndi etdirdim, peyvənd məni xəstə etdi.

Əzələyə yeridilən klassik qrip peyvəndinin sizi qrip etmə ehtimalı sıfırdır. Çünki peyvənd virusun özünü deyil, virusa aid zülal parçalarını ehtiva edir. Bu zülalların peyvənd ilə bədəninizə yeridilməsi, immun sistemimizin bu zülallara qarşı anticisim yaratması və bu zülalları daşıyan virusun özü ilə qarşılaşdıqda infeksiya ilə mübarizə aparması üçün kifayətdir. Ancaq peyvənddən sonra yüngül qızdırma və inyeksiya yerində ağrı, qızartı, şişkinlik, istilik olması normaldır. Bu əlamətlər peyvəndin sizi xəstə etməyini deyil, bədəninizə daxil olan zülallara qarşı immun sisteminizin verdiyi reaksiyanı göstərir. Bu müddətdə immun sisteminiz yad zülallara qarşı anticisim hazırlamağı öyrənir.

İçində zəiflədilmiş virus daşıyan və zəif ehtimalla da olsa sizi qrip edə biləcək yeganə qrip peyvəndi burundan sprey olaraq istifadə ediləndir. Bu peyvənd ancaq inyeksiya tətbiq edilə bilinməyən insanlara xüsusi hallarda təklif edilir və effektivliyi çox mübahisəlidir.

Bəzən, peyvənddən sonra qrip olduğumuzu düşünməyimizin bir səbəbi də təsadüfən digər virusa, ya da peyvənd içində olmayan qrip virusuna yoluxmağımızdır. Bu təsadüfi hadisədir, ancaq yanlış olaraq səbəb-nəticə əlaqəsi qurmağımıza və xəstəliyimizin səbəbini peyvənddə axtarmağımıza səbəb olur.

9. Qrip peyvəndi autizm yaradır, ona görə özümə də övladıma da etdirmirəm.

Qrip peyvəndi və digər peyvəndlərin autizmə səbəb olduğu iddiası əsassızdır. Peyvəndlərin autizmlə əlaqəsi mövzusunda hazırladığımız yazını buradan ətraflı oxuya bilərsiniz.

Ümid edirik ki, bu yazı sizə qrip olmamaq üçün nələrə diqqət yetirməyiniz və ya qrip olduqdan sonra nə etməyiniz lazım olduğu mövzusunda köməkçi olacaqdır. Siz yenə də ananızın sözünü dinləyin, soyuqda yaş saçla, papaqsız əlcəksiz küçəyə çıxmayın.


Mənbə: Yalansavar

daha ətraflı...

January 22, 2017

Peyvənd və Peyvənd Əleyhdarlığı


Tibb elminin çox az mövzusu geniş kütlələr arasında peyvənd qədər böyük əks-səda doğurmuşdur. Tibblə məşğul olan insanların müxtəlif mövzular üzərində bitib tükənməyən mübahisələr yaşaması, fikir ayrılıqlarına düşməsi çox normaldır və hətta lazımlıdır. Ancaq məlumat asimmetriyasının yüksək səviyyədə olduğu bir mövzuda kütləvi şəkildə fikir ayrılıqlarının yaşanmasının başlıca iki səbəbi; peyvəndin xəstə olmayan, sağlam olaraq təyin oluna biləcək insanlara tətbiq olunması və onların insanın ən qiymətli varlığı olan övladları olmasıdır.

Təxminən 200 illik inkişaf müddətində, peyvənd mövzusunda yığılmış elmi məlumatlar demək olar ki ayrıca bir tibb sahəsi meydana gətirəcək səviyyəyə çatdı. Hər keçən an bu məlumatlara yeniləri əlavə olunmaqda və bu məlumatlar işığında, tətbiqlərin arzu edilən nəticələri istər fərdi, istərsə də kütləvi sağlamlıq baxımından ən az zərərlə verməsi üçün davamlı olaraq yeni araşdırmalar edilməkdədir.

Müasir məlumatlar əsasında edilmiş qiymətləndirmələrin dəyişməz olmadığını, ancaq yalnız elmi yolla əldə olunmuş məlumatlara görə dəyişə biləcəyini də vurğulamaq istəyirik.

"Ata"lar…

Qədim Çin və Hind tibb mənbələrində rast gəlindiyi bildirilsə də, qeydə alınmış və elmi üsullarla təsdiqlənmiş ilk müvəffəqiyyətli peyvənd 18-ci əsrin sonlarında, immunologiya elminin atası olaraq şərəfləndirilən Edvard Cenner tərəfindən edilmişdir. Hər elmi kəşfdə olduğu kimi güclü müşahidə, keçmiş təcrübələrin toplanması və yeni məlumatların əlavə olunması ilə, 1980-ci ildən bəri xəstəlik törədici bir amil olaraq qarşımıza çıxmayan (ABŞ və Rusiyadakı 2 laboratoriyada hələ də canlı çiçək virusu mövcuddur) çiçək virusuna qarşı ilk tədbirlər məhz o günlərdə təmin edildi. Klinik olaraq çiçək xəstəliyinin bütün xüsusiyyətlərini daşıyan ancaq əlamətlərin daha yüngül baş verdiyi mal çiçəyi xəstəliyinə davamlı məruz qalan süd sağıçılarında çiçək xəstəliyinin görülmədiyi müşahidəsindən yola çıxan Cenner, İngilislərin Türklər və Çərkəzlərdə görərək 1720-ci illərdə Adaya gətirdikləri "çiçəkləmə" üsulu ilə dəridəki mal çiçəyi yarasından götürdüyü mayeni sağlam insanların qoluna "əkərək" xəstəliyi yüngül şəkildə keçirmələrini və sonra bu ölümcül virusa qarşı həyat boyu davam edən bir müdafiə inkişaf etdirmələrini hədəfləmiş, bacarmış və bu üsulu qeydə almışdır.

Təxminən yüz il sonra, böyük nailiyyətlər qazanmasına səbəb olacaq işləriylə mikrobiologiyanın atası Lui Paster ortaya çıxmışdır. İnsanlarda müxtəlif xəstəliklər törədən və Pasterin adını daşıyan (Pasteurella multocida) toyuq xolerası bakteriyası üzərində apardığı araşdırmalardan sonra sibir yarası və quduzluğa qarşı etdiyi uğurlu immunlaşdırma  işləri, özündən əvvəlki dövrlərdə ortaya atılan "mikrob nəzəriyyəsi"ni elmi müstəviyə gətirməsi baxımından da çox əhəmiyyətlidir. 2005-ci ildə vəfat edən Mauris Hilleman'ı da, 20-ci əsrdə 40 ayrı xəstəliyə qarşı kəşf etdiyi peyvəndlər səbəbiylə, bu sahənin atası olaraq qeyd etmək səhv olmayacaq.

Poliomielitə qarşı başlatdıqları mübarizədə qalib gələn və ona qarşı təsirli peyvəndlər inkişaf etdirməyi bacaran Albert SabinConas Salk da burada xatırlanmağı haqq edən həkimlərdir.


Soldan sağa: Cenner, Paster, Hilleman, Sabin, Salk

Əleyhdarlığın "Elmi" Dayağı


Tarix boyunca mədəni və inanc dəyərləri baxımından tibbin müxtəlif tətbiqlərinə, təbii ki peyvəndlə immunlaşdırmaya qarşı da çıxışlar olmuş və olmağa davam etməkdədir. Əks görüş olaraq qəbul edə biləcəyimiz və üzərində dayanacağımız faktlar elmi qaydalara görə əldə edilmiş məlumatların nəşr olunmuş formalarıdır. Bu mənada, an azı bir müddət üçün, uyğun gəldiyini düşündüyümüz məqaləyə gələk: QPM (qızılca, parotit, məxmərək) peyvəndini səbəb/nəticə əlaqəsi quraraq birbaşa hədəf göstərən, 12 faktlıq bir xəstə tarixçəsi…

İlk müəllif olaraq İngilis "keçmiş" cərrah Endryu Vekfild'in adını daşıyan bir məqalə tibb dünyasının çox etibarlı nəşr orqanı olan The Lancetdə dərc olundu (28 Fevral 1998-ci il). Məqalədə, QPM peyvəndi edilmiş 12 uşaqda meydana çıxan davranış və bağırsaq problemlərinə işarə edilirdi. Hər nə qədər qəti arqumentlər ehtiva etməsə də, "QPM peyvəndi autizmə səbəb olur" şəklindəki yanlış bir düşüncənin elmi olaraq təşəkkül tapmış halı idi.

İnsan sağlamlığı müzakirə mövzusu olduqda, xüsusilə peyvənd kimi bütün əhaliyə təsir edən bir tətbiq düşünüldükdə tibb dünyası lazımi diqqəti göstərmiş və mütəxəssislərin üzərində müzakirə apara biləcəyi məlumatlar əldə edə bilməsi üçün ətraflı araşdırmalara başlamışdır. 12 ildən sonra nəşr olunan məqalədəki məlumatların bəzilərinin "yalan" olduğu səbəbiylə Lancet jurnalı 2010-cu ildə yazını "geri çəkmiş", Böyük Britaniyanın Ümumi Tibb Şurası 2,5 il davam edən iclaslardan sonra, 2010-cu ildə, araşdırmanın maddi və tibbi baxımdan etik olmayan çərçivədə edilməsi və "dürüst olmayan və məsuliyyətsiz" fikirlər səbəbiylə Vekfildin həkimlik səlahiyyətini əlindən almışdır. Vekfild, 2012-ci ildə Time jurnalında nəşr olunan "elmin fırıldaqçıları" başlıqlı məqalədə adı hallanan altı adamdan biri olmuşdur.


Vekfildin məqaləsi

Bu araşdırma tamamilə səhv və istiqamətlənmiş məlumatlar üzərində hazırlandığından və icra edilməsi baxımından da bir çox əlverişsizlik ehtiva etdiyindən peyvənd əleyhinə elmi yazı ola bilməmiş, lakin insanlarda ciddi şübhələr doğurmuşdur.


Eyni zamanda, bu yazının yaratdığı mühit mövzunun digər mütəxəssislər tərəfindən də diqqətlə araşdırılmasına gətirib çıxarmışdır. ABŞ-ın Xəstəliklərə Nəzarət və Önləmə Mərkəzi həm öz başlatdığı, həm də müstəqil şəkildə edilmiş elmi işləri toplamış və peyvəndlərin autizmə səbəb olduğuna dair bir dəlil tapılmadığını elan etmişdir. Uzun müddət peyvəndlərdə qoruyucu və saxlanma müddətini uzatmaq üçün istifadə edilmiş, tərkibində civə də olan üzvi maddə tiomersal (ABŞ-da timerosal olaraq bilinir), aparılan araşdırmalarda hər hansı bir mənfi təsirə səbəb olmadığı göstərilmiş olsa da, birdəfəlik doza üçün hazırlanan peyvənd preparatlarının çox dozalı flakonların yerini alması nəticəsində, 2001-ci ildən etibarən bəzi qrip peyvəndləri istisna olmaqla istifadədən tamamilə çıxarılmışdır.

Yəni Vekfildin bu yazısı, müasir tibbin peyvənd mövzusunda özünü təkrar qiymətləndirməsi, bəzi tətbiqləri dəyişdirməsi və tezislərini gücləndirməsi üçün bir fürsət yaratmışdır.

Təhlükəsizlik

İstər dərman yolu ilə, istərsə də cərrahı üsullarla insan üzərində edilən hər bir tibbi tətbiqin bilinən müəyyən riskləri vardır. Tibbi tətbiqin təhlükəsizliyindən bəhs edərkən anlamamız lazım olan, gözlənilən fayda/zərər nisbətinin diqqətli araşdırılmasından sonra əldə edilən elmi nəticələrin tətbiq lehinə qiymətləndirilməsi vəziyyətidir. Bir misalla konkretləşdirmək lazım olsa, müalicəsi olmayan poliomielitə qarşı ağızdan verilən və zəiflədilmiş poliomielit virusu daşıyan peyvəndin tətbiq olunan hər 2.500.000 dozası üçün 1 faktda peyvəndə bağlı uşaq iflici ortaya çıxma riski qarşısında, bu çox yoluxucu xəstəliyə tutulanların 200-də 1-də geriyədönməz iflic inkişafı və bunların da 5-10%-də ölüm riskinin varlığını, gözlənilən fayda/zərər baxımından siz də qiymətləndirə bilərsiniz.

Peyvənd Olunmamağın Kütləvi Nəticələrindən Nümunələr

Dublində 1999-ci ilin dekabr ayından 2000-ci ilin iyul ayına qədər davam edən dövrdə ortaya çıxan qızılca epidemiyası nəticəsində 355 uşaq xəstəxanaya gətirilmişdir. 111 uşaq xəstəxanada müalicə almış və 3 uşaq isə həyatını itirmişdir. Milli məlumatlara görə epidemiyadan əvvəli QPM peyvəndinin edilmə nisbətinin 70%-dən az olduğu təsbit edilir.

Hollandiyada, 1999-cu ilin iyun ayında 5 uşağın qızılcaya tutulması ilə başlayan epidemiya 2000-ci ilin fevral ayında 2961 hadisə, 3 uşaq ölümü ilə nəticələnir. Faktların çox böyük əksəriyyətini peyvənd olunmamış uşaqlar təşkil edir.

2000-ci ildə ABŞ-da qızılca xəstəliyinin ortadan qalxmasından sonra peyvənd proqramına diqqətin azalması nəticəsində 2005-ci ildə İndiana ştatında və 2013-cü ildə digər ştatlarda baş qaldıran qızılca epidemiyaları müasir dövrdə xəstəliklərə nəzarət etmənin nə qədər çətin olduğunun bir göstəricisidir. Eyni şəkildə 2015-ci ildə İllinois Universitetinin 69 tələbəsində parotit xəstəliyinin ortaya çıxması, səlahiyyətli şəxslərin şagirdləri dərslərin başlanma tarixi olan 24 Avqustdan əvvəl bir doza "təkrar QPM" peyvəndi etdirərək universitet şəhərciyinə gəlmələri barəsində xəbərdar etmələrinə səbəb oldu.

Nümunələr artırıla bilər, ancaq aydın şəkildə görünür ki, peyvənd hallarının azalması dərhal xəstəliklərin ani və nəzərəçarpan artımı ilə nəticələnir. Xəstəliyin ortaya çıxmasından sonra, müalicə üçün edilən xərclərin sağlamlıq büdcəsinə gətirdiyi yük başqa sağlamlıq xərclərinin azalmasına gətirib çıxaracağından, vaxtında görülən tədbirlər böyük əhəmiyyət daşıyır.

Düşünülməsi Lazım Olanlar

Yoluxucu xəstəliklərə qarşı peyvənd yolu ilə qazanılmış yeganə qələbə çiçək xəstəliyinə qarşı icra edilmiş olandır. Davam edən və sona yaxınlaşdığı ümid edilən bir başqa mübarizə poliomielitə qarşı aparılmaqdadır. 2014-cü ildə Nigeriya, Somali, Pakistan və Əfqanıstanda küncə sıxışdırılmış olan virusa son zərbənin vurulmasına çalışılmaqdadır. Afrikada Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) etdiyi müvəffəqiyyətli peyvənd işləri sayəsində son 1 ildə poliomielit faktına rast gəlinməmişdir. Proses 2 il də davam etsə bu xəstəlikdən təmizlənmiş bir Afrikadan bəhs etmək mümkün olacaqdır.

ÜST-ün 2014 tarixli son hesabatına görə, peyvənd proqramı sayəsində ildə 2-3 milyon uşağın ölümdən xilas edildiyi düşünülür. Lakin ildə 1,5 milyon uşaq peyvənd ilə qarşısı alına bilər xəstəliklər nəticəsində həyatını itirir.

Fərdi olaraq peyvənd edilməyi rədd etmək cəmiyyət sağlamlığı baxımından çox da böyük bir təsirə sahib olmaya bilər. Ancaq kütləvi olaraq peyvənd proqramından kənarda qalmaq böyük xalq sağlamlığı problemlərinə gətirib çıxaracaq. Cəmiyyət immunitetinin xəstəliyə qarşı təsirli səviyyələrə çatması fərdi peyvənd nisbətlərinin hədəf qoyulmuş minimum dəyərləri keçməsi ilə mümkündür.

Uşaqlıq dövrü peyvəndlərinin tətbiq olunmaması vəziyyətində, insanların əsasən kiçik yaşlarda keçirdiyi bəzi viral xəstəliklərə, daha böyük yaşlarda tutulmaları müşahidə edilməkdədir. Məxmərək nümunəsini düşünsək, uşaqlıq dövründə bu virusla qarşılaşan peyvəndsiz bir gənc qız orta ağırlıqda bir xəstəlik keçirərkən, peyvəndli bir cəmiyyətdə yaşayan və virusla hamiləlik əsnasında qarşılaşan peyvəndsiz bir ananın doğulacaq uşağı üçün bu xəstəliyin mənası, karlıq, göz anomaliyaları və ciddi ürək problemlərinin öndə olduğu bir çox anormallıqla xarakterizə olunan Anadangəlmə Məxmərək Sindromu olacaq. Eyni şəkildə qızılca xəstəliyi üçün ölüm faizlərinin 13 yaşdan sonra nəzərəçarpan dərəcədə artdığı faktı göz önünə alındıqda, peyvənd edilməmiş, virusla uşaqlıq vaxtı deyil 20 yaşında qarşılaşmış bir gəncin həyatını təhdid edən xəstəliyin, uşaqlıq dövrü peyvəndləri ilə maneə törədilə bilər olması həqiqətinin vicdani və hətta hüquqi nəticələri gözləniləndir.

Elmi baxışla insanların hüquq və azadlıqlarını əsas götürən hüquqi baxış tibbin bəzi sahələrində tərs düşməkdə və hansının daha üstün olduğu mövzusu bir anlaşılmazlıq mənbəyi olmaqdadır. Bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə qanuni bir zərurət olan peyvənd proqramına uyğunlaşma mövzusunun sağlamlıq problemi olmasından əlavə insan azadlığı baxımından da beynəlxalq hüquqi müstəvi çərçivəsində müzakirə edilməsi lazımlıdır.

Son Söz:

Faktlara söykənən tibb elminin bu günə qədər gəldiyi nəticələrə nəzər saldıqda, uşaqlıq dövrü peyvənd proqramlarının tətbiq olunmasında fərd və cəmiyyət sağlamlığı baxımından böyük fayda olduğu fikirindən fərqli bir görüş önə sürmək məntiqdən çox uzaq görünməkdədir.

Mənbə: Bilimfili
daha ətraflı...

October 15, 2016

Kosmik səyahətlərdə növbəti əngəl - ağılsızlıq

Siçanlar üzərində aparılan araşdırmaların nəticələri göstərir ki, kosmik şüalanma beynin neyron şəbəkələrində ciddi və uzunmüddətli pozuntular meydana gətirə və mürəkkəb məsələləri həll etmə potensialını azalda bilər.

Marsa uzunmüddətli uçuş və Qırmızı planetdə yaşayış çoxsaylı fəsadlara yol aça bilər ki, bunların da başında radiasiya dayanır. Kosmosu cənginə alan radiasiya axını qlobal maqnit sahəsi və sıx atmosfer kimi müdafiə sistemləri olmayan Mars planetinin səthinə qədər gəlib çatır. Kosmik gəmi və mars forpostları qurucuları bu məsələyə olduqca ciddi yanaşır və şüalanmanı "pərdələməyin" üsullarını düşünməyə çalışırlar.

Kosmik şüa hissəcikləri müxtəlif kütlə və enerjiyə malikdir və mümkün bütün yollarla onların qarşısı alınır. İnsanları xüsusilə ağır oksigen və titan ionlarından qorumaq çətindir. Kaliforniya universitetindən olan Çarlz Limolinin apardığı tədqiqatın nəticələri optimistik heç nə vəd etmir. Laboratoriya siçanları və siçovullarını şüalanma təsirlərinə məruz qoyub beyində meydana gələn pozuntuları araşdırdıqdan sonra, davranış və əqli bacarıqlarındakı dəyişiklikləri öyrəniblər.

Alimlərin dediyinə əsasən, radiasiyaya məruz qoyma hadisəsindən həm üç, həm də altı ay sonra heyvanlarda əqli problemlər ortaya çıxıb: yaddaş və tədqiq etmə aktivliyi zəifləyib, həyəcanlılıq isə artıb. Bu neqativ dinamika neyron strukturuna da təsirsiz ötüşməyib.

Histoloji preparatlar göstərir ki, şüalanma beyin qabığı neyronlarının morfologiyasını dəyişdirərək, mürəkkəb dendrit şaxələrini azaltmaqla yanaşı həm də sinaptik dəqiqlik və iltihab prosesləri əlamətlərinin zəiflədir. Mütəxəssislər əldə edilmiş nəticələrin gələcəkdə həyata keçəcəyi gözlənilən uzun kosmik səyahətlərin insan beyni üzərindəki təhlükələri mövzusunda əlavə dəlil formalaşdırdığını qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

Kosmos gözümüzü zədələyir?
Kosmosda həyat necə keçir?
Marsın ilk sakinləri uşaq doğmayacaqlar
daha ətraflı...

September 27, 2016

Üç valideyndən olan ilk uşaq doğulub

Üç valideyndən genetik material almış ilk körpə Meksikada dünyaya gəlib, New Scientist portalı xəbər verir. İordaniyadan olan cütlük genetik xəstəlik səbəbindən uşaq sahibi ola bilmirdi. Onlar, inqilabi metodika üzərində işləyən ABŞ alimlərinə müraciət ediblər.

Başda Con Çjan olmaqla tədqiqatçılar prosesdə ikinci donor anadan alınmış genetik informasiyadan yararlanıblar. ABŞ-da müdaxilə metodu qadağan olunduğundan mütəxəssislər işi Meksika klinikalarının birində davam etdiriblər.

Abrahim Hassan adı verilmiş uşaq beş ay əvvəl dünyaya gəlib. Mütəxəssislər onun doğumunu inqilabi adlandırırlar. Belə üsul sayəsində genetik xəstəliklər daşıyan qadınlar dünyaya tam sağlam körpələr gətirə biləcək.

İkinci donor ana da daxil olmaqla üç valideyndən süni mayalandırma üsulu ilə uşaq dünyaya gətirmə metodu ilk dəfə 2015-ci ildə Böyük Britaniyada qanuniləşdirilib. Alimlərin dediyinə görə, yeni və təhlükəsiz doğuş texnikası mitoxondrial xəstəliklərdən əziyyət çəkən pasientlərin uşaq həsrətinə son qoyur.

Gözlənildiyi kimi təşəbbüs bir sıra mübahisələr doğurub. Daha əvvəldən adıgedən metodikanı dəstəkləməyənlər ehtiyat edir ki, bu gedişlə insanlar üzərində genetik modifikasiyalar erası başlayacaq.

Həmçinin oxuyun:

Britaniya üç valideynli uşaqları qanuniləşdirdi
Üç valideyndən olan uşaqlar gəlir
Alimlər: "Tezliklə insanlar özlərini mayalandıra biləcəklər"
daha ətraflı...

September 22, 2016

Baş köçürülməsi üzrə sınaq əməliyyatı həyata keçirilib

İtaliya, Turindən olan neyrocərrah Serco Kanavero siçan və it üzərində baş transplantasiyası üzrə sınaq əməliyyatı apardığı ilə bağlı video yerləşdirib.

Serco Kanavero unikal əməliyyat həyata keçirməyi planlaşdırır. Onun məqsədi tibb tarixi ərzində ilk dəfə bir insana baş köçürməkdir. Əməliyyat üçün könüllü də tapılıb - radikal müalicəsi olmayan ağır irsi xəstəlik olan kürək əzələ atrofiyasından (SMA) əziyyət çəkən rusiyalı proqramist Valeri Spiridonov. Tarixi əməliyyatın 2017-ci ildə keçiriləcəyi güman olunur.

Bütün elm ictimaiyyəti Kanaveronun fəaliyyətini böyük maraqla izləyir. İtalyan neyrocərrah indi də siçan və it üzərində apardığı əməliyyatın görüntülərini təqdim edib. Kanavero heyvanların başını tam ayırmayıb, yalnız onurğalarını kəsməklə məhdudlaşıb. İş burasındadır ki, insan üzərində ilk həqiqi baş transplantasiyası üçün ən böyük maneə məhz onurğanın sonraki mərhələdə bərpası hesab olunur. Neyrocərrah qeyd edir ki, eksperiment çərçivəsində polietilenqlikoldan yararlanıb: onu, onurğa beynin zədələnmiş nahiyələrinə yeritdikdən sonra neyronlararası əlaqə bərpa olunub.


Eksperimentə səkkiz siçovul və bir it cəlb olunub. Kanaveronun dediyinə görə siçovullar bir neçə həftə sonra iməkləməyə başlayıblar, it isə sınaqdan üç həftə sonra ayaqları üzərində duraraq, yeriməyə davam edib.

Bununla belə bəzi mütəxəssislər Kanaveronun təcrübəsinə skeptik yanaşır. Amerikalı neyrobioloq Cerri Silverin sözlərinə görə, itin üzərində aparılmış əməliyyat nəzarət qrupu olmadan həyata keçirildiyindən lazımi qədər məlumat təmin etmir. Nyu-York universitetindən olan tibbi etika mütəxəssisi Artur Kaplan isə insan üzərində belə bir əməliyyat keçirə bilmək üçün hələlik kifayət qədər təcrübə toplanmadığından oxşar uğurun yalnız təxminən yeddi-səkkiz ildən sonra həyata keçirilə biləcəyini hesab edir.

Rusiyalı Valeri Spiridonovdan başqa iflic vəziyyətində olan çinli Van Xuanmin də baş köçürülməsi əməliyyatı üçün namizəddir.

Videonu izləmək üçün klikləyin

Həmçinin oxuyun:

İlk avtonom süni ürək köçürüldü
Bionik beyin hazırlanacaq
Qaranlıq mühit eşitməni gücləndirir
daha ətraflı...

September 20, 2016

Alimlər: "Tezliklə insanlar özlərini mayalandıra biləcəklər"

Britaniyalı molekulyar bioloqlar ilk dəfə toxum hüceyrənin mayalanması və onun spermatozoidlə qovuşması mərhələsini ötürərək tam embrion yaratmağa nail olublar ki, bu da gələcəkdə klonlaşdırma prosesini xeyli asanlaşdırmış olacaq.

Bata Universitetindən olan mütəxəssis Toni Perri qeyd edir ki, əldə etdikləri uğur doqma halını almış 150 illik fikri şübhə altına alır. Məlum olduğu kimi, yumurta hüceyrə yalnız spermatozoidlə mayalansa yararlı embrion formalaşdırıb, sağlam nəsil təmin edir. "İndiyə qədər embrionun normal inkişaf edə bilməsi üçün yumurta hüceyrənin spermanı ancaq yenidən proqramlaşdırmalı olduğunu düşünürdük", - deyə Perri bildirir.

Kərtənkələ, balıq və bir çox həşəratlar kimi bəzi canlılar partenogenez bacarığına malikdirlər - iki yumurta hüceyrənin bir-biri ilə qovuşması ya da dişi cinsi hüceyrənin, "natamam" xromosom dəstinə baxmayaraq, spontan olaraq inkişaf etməsi nəticəsində özlərini dölləndirirlər. Belə çoxalma növü məməlilərə qətiyyən xarakterik deyil və hətta nəzəri olaraq belə buna qadir heyvan növü tapmaq qeyri-mümkündür.

"Süni partenogenez" eksperimentlərinə 2000-ci illərin əvvəllərindən başlanılıb. Alimlər toxum hüceyrəni "kimyəvi" yolla aldatmağa çalışırdılar. Onlar, qida mühitinə stronsium xloridi əlavə edərək, embrionun inkişafı proqramına təkan verirdilər. "Fokus" özünü doğrultsa da, bu "natamam" embrionlar bir neçə bölünmə mərhələsindən sonra ölürdülər.


Bu səbəbdən alimlər belə qənaətə gəlmişdilər ki, yumurta hüceyrə yeni həyatın yaranması prosesinə başlanğıc verə bilən və ata/ana DNT-sini qovuşduran, həmçinin onları epigenetik izlərdən təmizləyən xüsusi və unikal mexanizmlərə malikdir.

Mütəxəssislərin yeni tədqiqatı nəticəsində isə məlum olub ki, bu özəlliklər yumurta hüceyrəyə spermatozoidləri və hətta hazır kişi cinsi hüceyrələrini "yenidən proqramlaşdırmağa" kömək edir, onları partenogenotların "natamam" DNT-silə qovuşdurub, artıq yararlı embrion halında inkişafı prosesini sürdürür. Alimlər izah olunan prosedurun müvəffəqiyyətlə həyata keçirildiyi və təcrübələrin 24%-ndə sağlam, praktiki olaraq digərlərinən heç nə ilə fərqlənməyən siçan balalarının doğulduğunu, bunun da klonlaşdırma işinə yeni töhfələr verəcəyini deyirlər.

Təbii və "süni" siçanlar indi bir-biri ilə eyni çəki, ölçü, intellekt göstəriciləri nümayiş etdirib, eyni müddətdən bir eyni xəstəliklərə tutulub, uğurlu şəkildə cütləşir və sağlam nəsil təmin edirlər. Onları təbii siçanlardan fərqləndirən yeganə detal genlərinin nə qədər müddətdən bir oxunmasıdır - görünür, partenogenez "atadan" alınan DNT-də epigenetik izlərin təmizlənməsinə gətirib çıxarmır ki, bu da genomlarının bəzi hissələrinin oxunmasını dəyişdirir.

Perri və həmkarları prosedurun qazandırdığı uğurun tezliklə insanın özünü dölləndirə biləcəyi texnologiyanın yaradılmasına yol açacağını qeyd edirlər. Tibbdə belə irəliləyiş bunun üçün vacibdir ki, sağlam döllərin öldürülməsi ilə bağlı etik problemlərə yol açmadan "təmiz" embrional kök hüceyrə xəttləri əldə etmək mümkün olacaq. Bununla yanaşı partenogenez nadir xəstəliklərin mənşəyinin daha tez öyrənilməsi kimi mövzularda yaxşı vədlər verir. Əgər yaşasaydı Firidun İsfəndiyari bütün bunlara heyranlığını gizlədə bilməzdi.

Həmçinin oxuyun:

Yeni nəsil spermalar: Transgenik heyvanlar
Spermatozoid və yumurtanın "sirli tanışlığı" aydınlaşdırıldı
Britaniya üç valideynli uşaqları qanuniləşdirdi
daha ətraflı...
 
Copyright © 2014 Həyatın Təkamülü • All Rights Reserved.
Distributed By MyBloggerThemes | Design By Templateure
back to top