December 30, 2013

Altshaymerin mənşəyi tapıldı


Alimlər yüksək keyfiyyətli funksional maqnit-rezonans tomoqrafiyası ilə Altshaymer xəstələri və siçan modellərində araşdırma apararaq Altshaymerin mənşəyini, beynin hansı hissəsində və nə üçün orada meydana gəldiyini, eləcə də necə yayıldığını aydınlaşdırdılar. Bu sayədə Altshaymerin necə inkişaf etdiyi aydın ola və xəstəliyin erkən diaqnozu qoyula bilər. Həmçinin daha effektiv dərmanlar hazırlana bilər. Tədqiqat Kolumbiya Universiteti Tibb Mərkəzi (CUMC) tərəfindən aparıldı, əlaqədar məqalə Nature Neuroscience jurnalında dərc edildi.

Radiologiya professoru Boris və Rose Katz deyirlər:

"Altshaymerin beynin entorinal beyin qabığında meydana gəldiyi illərdir məlum idi. Lakin bu tədqiqatda ilk dəfə yaşayan insanlar üzərində, xüsusilə niyə lateral entorinal qabıqda (LEC) yarandığı izah edildi. Adətən LEC'in hippokampa açılan bir qapı olduğu hesab edilir, bu bölgə uzun müddətli yaddaş və s. funksiyaları həyata keçirir. Əgər LEC təsirlənsə hippokamp da təsirlənir."

Tədqiqatın nəticələri Altshaymerin birbaşa lateral entorinal qabıqdan serebral qabığına və digər bölgələrə yayıldığını göstərdi. Xüsusilə də parietal beyin qabığına, yəni beynin məkan koordinasiyası və navigasiyası ilə əlaqəli hissəsinə də yayıldığı qeyd edilir. LEC'in neyronların əlaqə nöqtələriylə uyuşmalarını təmin etməsi səbəbi ilə Altshaymerin buradan qaynaqlandığı hesab edilir.

LEC funksiya pozuntusu ilə əlaqədar üçüncü tapıntı isə bu pozuntu baş verdikdə tau və amiloid ilkin zülalına dəyişiklik meydana gəlməsi oldu. LEC Altshaymerə qarşı çox qorunmasızdır. Çünki Altshaymer tau yığılmasına yol açır, bu da LEC'i xəbərdar edərək APP yığılmasına səbəb olur. Bu iki zülal LEC'dəki neyronlara zərər verdikdə isə Altshaymer meydana gəlir.

Təcrübədə 96 nəfər 3,5 il ərzində izlənildi, 12'sində orta dərəcəli Altshaymer başlanğıcı tapıldı. Bu 12 adamın beyin tomoqrafiyaları çəkildikdə serebral qan səviyyələrində əhəmiyyətli dərəcədə eniş müşahidə edildi.

Prof. Usman Khan artıq Altshaymerin tomoqrafiya vasitəsilə harada başladığını nöqtə döyüntüləri ilə aşkar etdiklərini və bu sayədə erkən diaqnoz qoyula biləcəyini bildirir. Bəlkə də bu sayədə Altshaymer beynə yayılmadan müalicə edilə biləcək və yeni dərmanlar hazırlanacaq.

Qaynaq: Nature Neuroscience
daha ətraflı...

December 29, 2013

"20 il içərisində Yerdənkənar həyat tapacağıq"

25 dekabrda NASA-nın Ames Tədqiqat Mərkəzindən olan astrobioloq Christopher Mckay Kanada Televiziyası IDG'yə açıqlama verdi: 


"Qarşıdaki 20 il içərisində Yerdənkənar Günəş sistemində yerləşən bir planetdə həyata əlamətləri tapa biləcəyimizə inanırıq."

Yerdənkənar həyat axtarışlarına dörd fərqli planet və peyklərdə başladıqlarını deyən Mckay sözlərinə belə davam etdi: 


"Xüsusilə Mars, Europa, Enceladus və Titan marağımızı çox çəkir. Bu səma cismlərində həyatın başlaması üçün əlverişli şərtlər mövcuddur. Su və orqanik maddə kimi. Bu uyğun fiziki şərtlər əlbəttə ki Yerdəki kimi mükəmməl deyil. Amma məlumdur ki, Yerdə də olduqca ekstremal şərtlərdə həyatını davam etdirən bioloji həyat formalarına rast gəlmişik və bu bizi çox ümidləndirir. Bu dörd səma cismi də öz kateqoriyasında fərqli geofiziki quruluşlardadır. Bizə daha yaxın olması səbəbiylə Marsa çox sayda kosmik aparat və robot göndərdik. Bu robotlar bizə çox dəyərli məlumatlar qazandırdı. Xüsusilə Marsda suyun varlığı mövzusunda. Qarşıdaki bir neçə il içərisində bəhs etdiyim digər səma cisimlərinə də kosmik aparatlar göndərməyi planlaşdırırıq. İlk sırada Europa var. 2020-ci ilə qədər buzla örtülü bu əsrarəngiz peykə bir aparat göndərəcəyik . Bu kosmik aparat sayəsində insanlığın min illərdir verdiyi "Kainatda yalnızıq?" sualına bəlkə də bir cavab tapmış olacağıq. Bu səma cismlərində əgər bir həyat izi tapılsa sözsüz ki mürəkkəb strukturlu olmayacaq. Ehtimalla tapacağımız bu canlılar mikroskopik ölçüdə olacaq. Ancaq hər nə görünüşdə olursa olsun, tapacağımız hər bioloji həyat forması nümunəsi bizə Kainatda həyatın adi bir təbiət hadisəsi olduğunu göstərəcək. O vaxt Yerdənkənar həyat axtarışımıza fərqli üsul inkişaf etdirmək məcburiyyətində qalacağıq. İnsanlar çox vaxt mənə bu sualı yönəldir; "Yerdənkənar bir yerdə həyat tapılması bizə nə qazandıracaq?" Yerdənkənar bir planetdə həyatın aşkar edilməsi elmin bu günə qədər verdiyi bir çox suala cavab olacaq. Xüsusilə də Yerdə həyatın necə yarandığını anlamağımızı təmin edəcək. Günəş sistemi kimi sıravi bir ulduz sistemində Yerdənkənar bir başqa planetdə də fərqli biokimyəvi quruluşda həyat formaları tapıldığını təsəvvür edin. Bax o zaman biologiya sahəsində ən böyük kəşfi etmiş olacağıq."

Qaynaq: Yaşamın Kökeni
daha ətraflı...

December 28, 2013

On min illik qədim şəhər tapıldı

İsraildən olan arxeoloqlar 10 min illik tarixi olan bir şəhər tapdılar. İsrailin cənubunda yol çəkilərkən təsadüfən tapılmış qədim şəhər insanlığın əkinçiliyə və heyvanları əhilləşdirməyə başladığı ilk dövrün izlərini daşıyır. Bu da şəhər həyatının başlanğıcı olaraq qəbul edilir.

Arxeoloq Amir Golani deyir:

"Bütün bu strukturlar böyük inşa hissələridir. Bu planda xalqın necə məskunlaşma nizamına keçdiyini, öz heyvan və bitkilərini yetişdirdiklərini görürük. Yəni şəhər həyatına keçiddən bəhs edirik."

Arxeoloqların tapıntılar sayəsində Neolit dövrünə aid olduğunu dedikləri ərazidə yonma bıçaq qalıqları tapıldı. Arxeoloq Amir Golani:

"Burada, Eshtaol'da tapdığımız binalardan başqa gözümüzə çox böyük bir daş dəyir. Eynilə bir domino daşı kimi altı tərəfi işlənmiş, ayaqda dura bilən bir daşdır. Düşünürük ki, bu daş ibadət üçün istifadə edilirdi.''

İsraildə təsadüfən tapılan 10 min illik şəhərdə arxeoloqlar bir məbəd olduğunu düşünürlər.

Qaynaq: Euronews
daha ətraflı...

"Kepler"dən yeni 472 sayda planet

"Kepler" teleskopunun təmin etdiyi məlumatlarla planetoloqlar ikinci dəfə tədqiqat apararaq əvvəllər məlum olmayan 472 ekzoplanetin mövcud olduğunu aydınlaşdırdılar. Tədqiqatla əlaqədar məqalə Astrophysical Journal Supplement jurnalında dərc edildi.

"Kepler" teleskopu 2009-cu ilin may ayında kosmosa buraxılmışdı. Cihaz qalaktikamızın sadəcə kiçik bir hissəsini izləyib, səma cismlərinin ulduzunun görünən hissəsindən keçdiklərində meydana gələn parlaqlıq dəyişikliyini qeydə alaraq planetləri aşkar etməyə davam edirdi. 2013-cü ilin mayında teleskop sıradan çıxdı, avqust ayında isə NASA onu bərpa etməyi rədd etdi və digər mümkün istifadə variantlarını irəli sürdü.

Maraqlı olan budur ki, cihazın əldə etdiyi məlumatlar arasında onlarla, hətta yüzlərlə yeni planetlərin mövcudluğuna dair dəlillər var. Kris Burk'un başçılıq etdiyi NASA-dan olan elmi-tədqiqatçı qrup 2009-cu ilin mayından başlayaraq Keplerin topladığı məlumatları ikinci dəfə gözdən keçirərək indiyə qədər məlum olmayan 472 ekzoplanetin mövcudluğunu sübut etdi.

Burk və həmkarları kompyuter alqoritmi hazırlayıb Keplerin göndərdiyi məlumatları təhlil edərək müəyyən mərhələlərdə parlaqlıqları şübhəli şəkildə dəyişilən ulduzları ayırdılar. Ayırd edilən ulduzların sayı 14.000-dən çox deyildi.

Nəticədə əvvəllər öyrənilməmiş planet-peyklərə sahib olan 480 ulduz sistemi aşkar olundu. Alimlər dərhal onları KIC (Kepler Input Catalog) kataloquna daxil etdilər, bu da potensial ekzoplanet sayının 20%, Yer ekizi (ölçü, həyat şərtləri, atmosfer və s. baxımlardan) planetləri sayının isə 40% qalxmasına səbəb oldu.

Qaynaq: RİA Novosti
daha ətraflı...

İnsan özü bir irqdir

İnsanlar bioloji olaraq tək bir irqdir. Biologiyada irqlər siyasətdəkindən fərqli tərif edilir.

Biologiya daxilində irqlər bir sıra izolyasiya (təcrid) mexanizmləri ilə tanınır. Bir növ içərisindəki fərqli populyasiyaların irq olaraq tərif edilə bilməsi üçün o populyasiyaların bir-birləriylə heç bir əlaqəsinin olmaması lazımdır. Növümüz arasında bəzi kiçik qəbilələr istisna olmaqla bir-biri arasında gen axışı təmin edə bilməyəcək heç bir toplum yoxdur. Yəni sivil təkamül sayəsində əldə etdiyimiz vasitələr və texnologiya irqləri tamamilə aradan qaldırmışdır. Kiçik qəbilələr bioloji irq olaraq hesab edilsələr də, bunların sayının yox deyiləcək qədər az olması ümumiləşdirməni haqsız çıxarmır.

Bu səbəbdən Qafqazlı, Türk, Erməni, Fars, Rus, Ərəb, Kürd, İngilis, Alman, Fransız, İtalyan, Çinli və s. milliyətlərinin və irqlərin bioloji olaraq heç bir mənası, etibarlılığı, dəyəri və əhəmiyyəti yoxdur. Bunlar siyasi məqsədli təriflərdir və təbiət elmləri baxımından vaciblik daşımırlar. Ümumi olaraq müəyyən coğrafiyalara aid, müəyyən fiziki xüsusiyyətləri (dərinin rəngi, göz quruluşu və s. fərqləndirici xüsusiyyətlər) daşıyan fərdlər ayrı irqlərə bölünürlər kimi düşünülsə də, əslində bu insanların bioloji olaraq "irq" hesab edilmələri düzgün deyil. Bu fərqliliklər Homo sapiens'in Afrikadan çıxıb bütün Yer üzünə yayılması əsnasında müvəqqəti olaraq təcrid olunduğu dövrlərdə qazandığı xüsusiyyətlərdir və müasir dövrümüzə qədər coğrafiya çərçivəsində ötürülmüşdür. Bəli, növümüz tarixində müxtəlif vaxtlarda irqlərin meydana gəldiyi, yəni izolyasiyanın meydana gəldiyi dövrlər olmuşdur, amma müasir zamanda bu növ izolyasiyalarına daha rast gəlmirik. Hal-hazırda gördüyümüz müxtəlifliyin səbəbi keçmişdəki izolyasiya və irqləşmə prosesləridir. Lakin 20-ci əsrin əvvəllərindən etibarən bu izolyasiyalar demək olar ki tamamilə yox olmuşdur. Bu gün biologiyada insanlar üçün istifadə edilən "irq" anlayışı yalnız keçmişdə meydana gələn genetik ayrışmanı ifadə etmək məqsədiylə istifadə edilir. Digər tərəfdənsə başqa heyvan populyasiyalarında aydın şəkildə irq anlayışını sezə bilirik.

Ümumiləşdirmək lazımdırsa bunu bildirməyə ehtiyac var: biologiya daxilində irqlər statik olaraq tərif edilə bilməzlər, irq anlayışı dinamik anlayışdır, ətraf mühit və növ şəraitlərinə görə dəyişir. Növümüzün tarixində izolyasiyalar meydana gəlmiş olsa da və müvəqqəti olaraq irqlər meydana gəlsə də, bu irqlərin hal-hazırda davam etdiyini demək düzgün olmazdı. İzolyasiya meydana gəlmədiyi, məhdud bir coğrafiyada çölə tək bir köç də verib və ya almadan cütləşməsinə qərar verilmədiyi müddətdə bioloji olaraq Yerdə insan irqləri deyə bir şey olmayacaq (bu gün yaşayan yerli, kiçik və təcrid olunmuş qəbilələr istisna olmaqla). Belə bir tərif verə bilməyimizin əsas səbəbi ayrıseçkilik etməyən, əksinə populyasiyaları birləşdirən təbiət qanunu - təkamüldür. Müasir dövrdə insan növü daxilində mövcud olan populyasiyaları bölən elm adamlarına rastlamaq çətin məsələdir.


Qaynaq: 

Chicago Journals
EurekAlert
Why Evolution Is True
Race and Genomics

Washington University
Discover Magazine
PBS Nova
daha ətraflı...

December 26, 2013

Elmi fantastika: İşıq sürətini keçən kosmik gəmilər

Elmi fantastikanın əsərləri arasında vacib yer tutan "Star Wars" serialının məşhur kosmik gəmisi - Millenium Falcon'un filmdə işıq sürətinin  2,5 qatına qədər qalxa bildiyi izah edilir.

Bu sürətin qalaktika miqyaslı səfərlər üçün "yük arabası" kateqoriyasında qiymətləndirilməsinə baxmayaraq, kosmik gəminin qalaktikada gah o yana, gah bu yana, yüzlərlə işıq ili məsafələrini asanlıqla və qısa müddətlərdə keçdiyi bütün diqqətli tamaşaçılar tərəfindən fərq edilmişdir. İşıq sürətini onsuz da nəzəri olaraq keçmək mümkün deyil, amma fərz edək ki keçildi. Buna baxmayaraq məsafələr, sürət və zaman arasında uyğunsuzluq həll olmur. Çünki bir kosmik gəmi işıq sürətinin 2,5 qatına qalxsa da, Yerdən yola çıxdığında Günəşə ən yaxın ulduz olan (4,37 işıq ili uzaqlıqdaki) Alpha Centauri'yə yalnız 2 ildə çata bilər.

Millenium Falcon səyahətçiləri, məsələn Tatooine planetinə, minlərlə işıq ili uzaqdakı Endor'a kifayət qədər qısa bir müddətdə çatırlar. Halbuki belə bir şeyin baş verməsi elmi olaraq mümkün deyil. O gəmidəki hər kəs belə bir səfər tamamlanmadan, ehtimalla, yaşlanma səbəbindən ölmüş olardı.

Qaynaq: Evrim Ağacı
daha ətraflı...

December 25, 2013

Planet sistemlərini "xaos" idarə edir

Bizlərə məlum olan bütün uzaq ulduz sistemlərinin planetləri xaotik proseslər nəticəsində yaranmış ola bilər. Bu xaotik nəzarət həm planetlərin meydana gəlmə mərhələsində, həm də onların "yetkinlik" dövrlərində işləyə bilər. Xəbərlə əlaqədar məqalə Proceedings of the National Academy of Sciences jurnalında dərc edildi.

Elm ictimaiyyətində 21-ci əsrə qədər hesab edilirdi ki, planetlər yerləşdikləri və dövr etdikləri mövqelərdə formalaşmış olmalıdırlar. Son illərdə isə bu fikirlərin yalnış olduğu məlum oldu. Bu gün artıq planetoloqlar qaz nəhəngi olan planetlərin ulduz sisteminin soyuq hissələrində meydana gəldiyini, yalnız onların ulduza yaxınlaşması ilə təsadüfi olaraq yer qrupu planetləri orbitlərinin yenidən qurulduğunu hesab edirlər.

Şimal-Qərb Universitetindən (ABŞ) olan Yoram Lithwick və onun həmkarı Yanqin Wu "xaotik proseslərin" hər bir planet sistemində baş verdiyi və onların inkişafının hər mərhələsində iştirak etdiyi qənaətindədirlər. Onlar, "istiyupiter" - ulduzuna yaxın məsafədə yerləşən nəhəng planetdən ibarət "planet sistemi modelini" hazırladılar.

Bu model göstərdi ki, digər ulduzların planet sistemləri mütləq stabil deyil, əksinə, "daimi xaos" adlanan kosmik vəziyyətdə iştirak edirlər. Zamanla nəhəng planetlərin və onların kiçik qardaşlarının orbitləri dəyişilir, amma bu dəyişikliklər ən az 100 milyon il tələb etdiyindən dəyişilməz olaraq görünürlər.

Belə hadisələrin məhsulu kimi də davamlı olaraq öz ulduzuna yaxınlaşmaqda olan "istiyupiterlər" adlandırdığımız qrup ortaya çıxır. Bu planetlərin 300 milyon il ərzində ulduza yaxınlaşa bildiyi hesab edilir. Alimlər qeyd edirlər ki, hazırlanmış modelin proqnozları son illərdə Kepler teleskopu vasitəsilə tapılmış 60 istiyupiter üzərindəki müşahidələrin nəticələri ilə uyğunluq təşkil edir.

Əgər "kosmik xaos" həqiqətən də mövcuddursa, o zaman planet "ailələrinin" tərkibi, hətta stabil orbitlər qazanıldıqdan sonra belə zamanla dəyişilmiş ola bilər. Gələcəkdə hazırlanacaq yeni planet sistemi modelləri ilə bu nəzəriyyənin nə dərəcədə doğru olduğunun aydınlaşdırılmış olacağı güman edilir.

Qaynaq: Pnas.org , Cornell University Library
daha ətraflı...

December 24, 2013

Kvant fenomeni zamanı illüziyalaşdırır

Son əsrlərdə fizika üzrə bir çox kəşflər edilmişdir, lakin bu elm hələ də ikiyə bölünmüş vəziyyətdədir. Elementar hissəciklərin və onların qarşılıqlı təsirinin izahı üçün elm adamları kvant mexanikasına tərəf qaçırlar, əsas rollarını planet, ulduz və qara dəliklər oynayan makrokainatın öyrənilməsi üçün isə Eynşteynin Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi (ÜNN) istifadə edilir. Amma təbiət hər hansı bir üsulla bu iki dünyanı birləşdirməyə nail olmuşdur; demək, həm subatom dünyanı, həm də nəhəng obyektlərin dünyasını bir yerdə izah etməyə uyğun bir nəzəriyyə mövcud olmalıdır.

Buna baxmayaraq son illərdə riyaziyyatçı və fiziklərin iki nəzəriyyəni birləşdirmə cəhdləri mənasız cavablar almaqla nəticələnir. 1960-cı illərdə alimlər "Wheeler–DeWitt tənliyi" köməyi ilə cazibə qüvvəsi kvant nəzəriyyəsinin başlanğıcını qoyacaq hipotetik kvant sahəsini - mikro və makro kainatların fəaliyyəti və qarşılıqlı təsirini birləşdirən modeli izah etməyə çalışdılar. Amma bu tənliyin həll edilməsi üçün zamanı "mötərizədə" saxlamaq lazım oldu.

"Belə olduqda kainat təkamül keçirməməlidir. Amma biz onun inkişaf etdiyini görürük, bu da, nə olduğundan asılı olmayaraq zamanın iştirak etdiyini və rol oynadığını göstərir" - Turində yerləşən Milli Metrologiya Tədqiqatları İnstitutundan olan Marco Genovese deyir.

1983-cü ildə nəzəri fiziklər Don Page və William Wootters "Wheeler–DeWitt tənliyini" yalnız kvant dolaşıqlığını ağılda tutaraq həll etməyin mümkün olduğunu irəli sürdülər. Bu fenomen bundan ibarətdir ki, bir-birindən böyük məsafələrdə ayrılmış iki və ya daha çox hipotetik hissəciklərin kvantmexaniki vəziyyəti qarşılıqlı olaraq asılıdır və biri digərinə əks olaraq dəyişilir. Vəziyyətin dəyişilməsi bir anda baş verir, demək, heç bir impuls bu müddət ərzində bir hissəcikdən digərinə çata bilməz.


Page və Wootters öz qeyri-adi ideyalarının riyazı həllini təqdim etdilər: hipotezlərinə görə, bütün kainatda saatlar cəngəlli (dolaşıq, qarışıq) vəziyyətdədir, bu səbəbdən kainatın içərisində olan müşahidəçi zamanın axdığını düşünəcək. Amma kainatın sərhədləri xaricindən kainatı izləyən müşahidəçiyə kainatda baş verən hər şey statik və hərəkətsiz olaraq görünəcək.

Bir neçə on ildən sonra Genovese və həmkarları Page və Wootters'in ideyasını xatırladılar və onun görünüşünü gücləndirmək qərarına gəldilər. Alimlər ilk dəfə izah edilmiş effekti cəmi iki fotondan ibarət fiziki kainat sistemində nümayiş etdirdilər. Bu sistemi kiçik miqyaslı model hesab etmək olar, lakin onun funksionallığı artıq hipotezin ağır dəlilini meydana gətirir.

Təcrübədə fiziklər bir cüt dolaşıq fotonları iki fərqli trayektoriyalara ötürdülər. Fotonlar polarizasiyalaşdırılmış (vertikal-horizontal) idilər. İşığın hər iki hissəciyi kvarts materialdan keçərkən və detektorun massivinə daxil olarkən polarizasiya dairəvi hal alırdı.

Bunu təsəvvür etmək çətindir, lakin hər iki dolaşıq hissəcik (müşahidəçinin peyda olmasına qədər) kvant superpozisiyası vəziyyətində olur - yəni vəziyyəti müşahidə ilə ölçməyənə qədər onlar sanki eyni anda həm vertikal, həm də horizontal polarizasiyaya sahib olurlar.

Oyunun sirri bundan ibarətdir ki, kvarts plastinanın qalınlaşmasından asılı olaraq fotonlar onun içindən keçmək üçün daha çox zamana ehtiyac duyurdu, bu da polarizasiyanın daha çox dəyişilməsinə səbəb olurdu. Plastinanın qalınlığı ehtimalla hissəciklərdən birinin hər hansı yalnız bir polarizasiya dəyəri alacağına təsir edirdi.

Təcrübəyə iki fərqli yöndən baxılırdı. Bunlardan birində fiziklər fotonlardan birini horizontal və vertikal polarizasiyalar arasında keçid edə bilən saat və oxu kimi qəbul etdilər. Kvant dolaşıqlığı fenomeni səbəbindən birinci fotonun göstəricilərini müəyyən etmək cəhdləri ikinci fotonun da polarizasiya dəyərinin dəyişilməsinə gətirib çıxarır.

Yəni, "bu fotondan ibarət kiçik kainatda saatı izləyən hər bir müşahidəçi birbaşa onun inkişaf prosesinə daxil olmuş olacaq və daxilində baş verən hadisələrə təsir etməyə başlayacaq". Belə halda, kvant ehtimallarına əsaslanaraq müşahidəçi də əks fotonların polarizasiya dəyərini qiymətləndirə bilər.

Fotonlar qalın kvarts plastinanın içindən keçdiklərinə görə müxtəlif dərəcəli dəyişikliklərə məruz qalırlar, sınağın təkrar, amma bu dəfə daha qalın plastinalardan keçirilməsi isə göstərir ki, ikinci fotonun polarizasiyası zamanla dəyişilir. Yəni, "fotondan ibarət kainat dəyişilir".


Daha sonra təcrübəyə ikinci yöndən nəzər yetirdilər. İkinci dəfə tədqiqatçılar özlərini fotondan ibarət kainatın sərhədləri xaricində yerləşən və sistemin bütöv kvant vəziyyətini ölçən "supermüşahidəçilər" kimi təsəvvür etdilər. Belə müşahidə hər iki fotonun vəziyyətinin eyni olduğunu göstərdi, bu da "dəyişilməz kainat illüziyasını" təqdim edir.

Təcrübənin müəllifi Alberta Universitetində işləyən Don Page öz tədqiqatı ilə razı qaldı. Amma təcrübədə iştirak etməyən digər fiziklər zamanın illüziya olduğuna dair şübhələrini bildirirlər. "Wheeler–DeWitt tənliyi" bir çox alimlər tərəfindən qəbul edilmir, çünki ÜNN ilə kvant fizikasının hər birləşdirilməsində zaman nəzərə alınmalıdır, əks təqdirdə hər hansı başqa bir vacib aspekt "mötərizədə" qalmış olar, demək, yeni modeli "Hər şeyin nəzəriyyəsi" adlandırmaq mümkün olmaya bilər.

Genovese özü də etiraf edir ki, Page və Wootters'in ideyası inqilabi olsa da, yenə də natamamdır. Dediyinə görə, "Wheeler–DeWitt tənliyi" kvant mexanikası və nisbilik nəzəriyyəsinin son cavabı olmasa da, "Hər şeyin nəzəriyyəsini" hazırlamaq üçün möhtəşəm vasitə ola bilər. Alimlər daha çox dəlillərin əldə edilməsi üçün laboratuar şəraitin kiçik miqyaslı modellərindən çıxıb həqiqi kainata müraciət etməyin lazım olduğunu qeyd edirlər.

Qaynaq: New Scientist
daha ətraflı...

İlk avtonom süni ürək köçürüldü

Fransız kompaniyası "Karmat" dünyada ilk avtonom süni ürək transplantasiyası əməliyyatının yerinə yetirildiyi xəbərini yaydı. Unikal süni ürək modelini inkişaf etdirən məşhur kardiocərrah Alen Karpantyedir.

Əvvəlki modellərdən fərqli olaraq yeni süni ürək insanın fiziki yükünün intensivliyi dəyişildikdə kənardan düzəliş tələb etmir və praktiki olaraq bioloji ürək kimi işləyir. Bundan başqa model təzyiqə dərhal reaksiya göstərərək sirkulyasiya sisteminin sürətini artıra və azalda bilir.

Başda Alen Karpantye olmaqla bir qrup mütəxəssis Parisdə yerləşən Jorj Pompidu adına hospitalda ürək çatışmazlığından əziyyət çəkən bir kişini əməliyyat etdilər. Xəstənin bir ay qədər ömrü qaldığı hesab edilirdi. Hal-hazırda isə o reanimasiyadadır və həkimlər vəziyyətinin stabil olduğunu qeyd edirlər.

Mütəxəssislərin dediyinə görə yaxın zamanlarda daha bir neçə bu tip əməliyyatların həyata keçirilməsi planlaşdırılır.

"Bişa" Paris hospitalından olan ürək-damar cərrahı Patrik Nataf deyir:

"Bu, kardiologiyada orijinal inqilabdır. Buna oxşar aparatlar mövcud idi, lakin onlar xəstənin avtonomluğunu nisbətən təmin edə bilirdi. Yeni ürək xəstələrə daha asan hərəkətdə olmağı təmin edəcək, koaqulyasiya təhlükəsi isə daha az olacaq. Bütün dünyanın tibb ictimaiyyəti ilk əməliyyatların nəticələrini və bu üzrə aparılacaq tədqiqatları böyük maraqla izləyəcək."

Yeni süni ürək modeli artıq 20 ildir ki hazırlanmaqda idi. 900 qram çəkisi olan aparatın qiyməti hal-hazırda 80 min yevro təşkil edir.

Qaynaq: naked-science.ru
daha ətraflı...

December 23, 2013

Elektroşok vasitəsilə xatirələr silindi

Neymeqen Universitetindən (Hollandiya) olan Marijn Kroes və həmkarları 42 nəfər üzərində elektroşok terapiyası eksperimenti apardılar. Elektroşok terapiyası beyinə taxılmış ötürücülər vasitəsilə elektrik buraxaraq spazmaya səbəb olur. Tədqiqatın nəticələri Nature jurnalında dərc edildi.

Alimlər tədqiqatda yaddaş rekonsolidasiyası nəzəriyyəsinə əsaslandılar. Nəzəriyyəyə əsasən ağla xatirələr gəldikdə beynin müəyyən bir hissəsi qorunmasız halda aktivləşir, bu özünü qoruya bilməyən hissə də bir müddət məlumatın dəyişdirilməsi və ya yeni məlumatın əlavə edilməsi üçün şərait yaradır. Məhz bu müddət ərzində beyindəki xatirələr nəinki dəyişdirilə, hətta silinə də bilər.

İlk öncə tədqiqatçılar üzərlərində sınaq aparılan insanlara avtomobil qəzası və hücumu təsvir edən iki dəst fotoşəkil göstərdilər. Ardından onlara fotoşəkillərin bir hissəsini göstərək həmin hadisələrdən bəzilərini xatırlatdılar. Dərhal sonra isə elektroşok tətbiq etdilər. Bundan təxminən 2 saat sonra insanlar həmin xatirələri kifayət qədər aydın xatırlamağa davam edirdilər.

Növbəti gün aparılan sınaqda isə insanlar həmin xatirələrin detallarını çox çətinliklə xatırladılar. Ağla gəldikdən (fotoşəkillər göstərildikdən) dərhal sonra elektroşok tətbiq edilən xatirələr unudulurdu, digər, daha əvvəlki xatirələrsə yaddaşda qalmağa davam edirdi. Alimlər belə qənaətə gəldilər ki, xatirədən dərhal sonra elektroşoka məruz qalan insanlarda həmin xatirənin bərpa edilməsi səyləri gostərilməsə, xatirə unudulacaq.

Əksər xəstələr üzərində elektroşok terapiyasının tətbiq edilməsi yolverilməzdir, lakin alimlər hesab edirlər ki, əldə etdikləri nəticələrlə yaddaş rekonsolidasiyasının yeni metodlarını inkişaf etdirmək lazımdır. Gələcəkdə bu üsullarla posttravmatik stress, asılılıq və nevroz xəstəliklərini müalicə etmək mümkün ola bilər.

Həmçinin oxuyun:

Oksitosin kişilərdə bağlılıq yaradır
Altshaymerin mənşəyi tapıldı
Musiqi ritmi beyni inkişaf etdirir
daha ətraflı...

December 22, 2013

Saturn halqalarının yaşı hesablandı

Alimlər arasında nə vaxt meydana gəldiyi mövzusunda müzakirələrə səbəb olan halqaların, Saturnun peykləri ilə birlikdə yaxın vaxtlarda meydana gəldiyi hesab edilirdi.

Astronomlar Saturnun halqalarının yaşını hesablamağa nail oldular. Cassini kosmik aparatının göndərdiyi məlumatlar halqaların təxminən 4,4 milyard il əvvəl meydana gəldiyini göstərdi. Amerika Geofizika Birliyinin təşkil etdiyi konfransda təqdim edilən araşdırma nəticələri qaz nəhənginin halqalarının peyklərindən əvvəl mövcud olduğu fikrini dəstəklədi.

Colorado Universitetindən olan Sascha Kempf deyir: 

"Cassini məlumatları halqaların yüz milyonlarla deyil, milyardlarla il əvvəlinə aid olduğunu göstərdi."

Saturnun əsas halqa sistemi nəhəng ölçüdə olsa da, kosmik ölçüdə yalnız bir ülgüc qalınlığındadır. Təxminən 280 min kilometr genişliyindəki Saturnun əsas halqa sistemi vertikal mövqedə yalnız 10 metr qalınlığa sahibdir. Buz halını alan sudan ibarət halqalar meteor yağışlarının səbəb olduğu çox kiçik ölçüdəki meteroitlərdən də ibarətdir.

Kempf və həmkarları kiçik hissəciklərin (kosmik toz) halqa sisteminə nə qədər müddətdən bir daxil olduğunu anlamaq üçün Cassini'nin "Kosmik Toz Analizi" cihazını istifadə etdilər. Nəticələr sistemə daxil olan hissəciklərin gözlənilməz dərəcədə aşağı olduğunu göstərdi. Saniyədə planetdən 5-50 Saturn diametri qədər məsafəyə düşən hissəcik nisbəti 0,00000000000000000001 qramdır. Buradan yola çıxaraq astronomlar halqa sisteminin meydana gəlməsi üçün lazımlı olan müddətin təxminən 4,4 milyard il olduğunu qeyd etdilər.

Qaynaq: io9 , Sky&Telescope
daha ətraflı...

December 21, 2013

Virus texnologiyanın çətinliyini aradan qaldırır

ABŞ-dan olan tədqiqatçılar genləri dəyişdirilmiş mutant virusu mikroskopik elektrod kabellər üzərində sərbəst buraxaraq əhəmiyyətli bir irəliləyişə imza atdılar. Tədqiqatda litium-hava batareyaları gücünün artırıla biləcəyi aydınlaşdırıldı.

Massaçusetts Texnologiya İnstitutu (MTİ) tədqiqatçıları elektronik cihazlarda mühəndisləri ən çox yoran mövzulardan biri olan batareya ömürlərində əhəmiyyətli addım atdılar.

Litium-hava batareyaları ağırlıqları artırılmadan tutumları genişləndiyi üçün xüsusilə elektrik avtomobillərdə uzun səfərlərin "açarı" hesab edilir. Ancaq batareyanın elektrodlarını uzun ömürlü etmək üçün lazım olan texnologiyanın hələ inkişaf etdirilməmiş olması, enerji toplanması müddətinin gözləniləndən qısa olmasına gətirib çıxarır.

MTİ tədqiqatçıları litium-hava və litium-ion batareyalardaki problemi aşmaq üçün batareyanın istehsal prosesində qırmızı qan hüceyrəsi böyüklüyündəki nanokabellərə bio-texniki məhsul olan virusları əlavə etdi. M13 adı verilən virus zamanla kabellərin səthində yayılır və batareyanın doldurularkən və ya enerjisi tükənərkən elektrokimyəvi fəaliyyətinin sahəsini genişləndirir. M13 virusunun yardımını alan nanokabellər otaq temperaturundaki sudan metal molekullarını çəkir. Ardından bu molekullar M13 tərəfindən spesifik strukturlu formalara çevrilir. M13 virusu elektrokimyəvi qarşılıqlılığın iştirak etdiyi geniş sahəni iti səthə sahib manqan oksid meydana gətirərək ortaya çıxarır. Prosesin son mərhələsində isə nanokabellərin keçiriciliyini artırmaq üçün mühitə palladium metalı əlavə olunur.


MTİ-dən olan tədqiqatçılar uğur əldə etsələr elektron cihazlarda istifadə edilən batareyanın ömrünü 2-3 qat qaldıra biləcəklərini hesab edirlər.

Qaynaq: Gizmag , io9
daha ətraflı...

Asqırmaq nədir?

Asqırmaq burun selikli qişasını narahat edən hissəciklər səbəbindən meydana gələn və ciyərlərdəki havanın çox sürətli şəkildə burun və ağızdan çölə çıxması vəziyyətidir. Asqırmanın sürəti saatda 160 kilometrə qədər çata bilər. Səbəbinin parlaq işığa ani olaraq məruz qalmaq, istiliyin ani dəyişməsi, soyuq hava əsməsi, qismən dolu mədə, viral infeksiyalara reaksiya olduğu hesab edilir.

Ümumiyyətlə asqırmanın məqsədi burun ilə əlaqəli yolları açmaqdır. Bununla belə allergiyalar və bəzi xəstəliklər də bu refleksə səbəb ola bilər. Asqırma beynin beyin sapı hissəsindən nəzarət edilir.

Həmçinin maraqlı bir məlumat olaraq yatdığınızda heç vaxt asqıra bilməyəcəyinizi deyə bilərik. Bunun səbəbi REM atoniyası adı verilən vəziyyətdir. Bu vəziyyətdə olarkən neyronlar xəbərdar edicilərə reaksiya verə bilmədiyi üçün asqırma prosesi də baş vermir. Amma əgər xəbərdar edicinin şiddəti artsa fərd əvvəlcə oyanacaq, ondan sonra asqıracaq.
daha ətraflı...

Yaşlanma prosesi dal-dalı getdi

Alimlər "qırılma" baş verdikdə hüceyrələri yaşlandıran molekulyar mexanizmi aşkar etdilər və onu bərpa etməyə nail oldular. Tədqiqatın nəticələri 19 dekabr 2013 tarixində Cell jurnalında yayımlandı.

Yaşlanma prosesində əsas rolu öz DNT-ləri olan mitoxondrilər oynayır. Onlar funksiyalarını yaxşı yerinə yetirə bilmədikdə altshaymer və diabet kimi qocalıq xəstəlikləri meydana gəlir. İndiyəcən hesab edilirdi ki, bu xəstəliklər mitoxondri DNT-sində baş verən, geri çevirilməsi mümkünsüz olan mutasiyalarla bağlıdır.

Harvard Tibb Məktəbindən olan David Sinclair və həmkarları sirtuinlər adlanan gen qrupunu araşdırdılar. Onlar, SIRT-1 geni olmayan siçanlardan birini ələ aldılar. Siçanlarda yaşlanma əlamətlərinə rast gəlinirdi, bununla belə hüceyrələrdəki bütün zülalların səviyyəsi, mitoxondrial DNT-nin kodlaşdırdığından başqa, normal idi. 

Alimlər gördülər ki, yaşlanma prosesinin molekulyar səviyyəsində əsas rolu hüceyrə nüvəsi genomu ilə mitoxondriləri arasındaki koordinasiya pozuntuları oynayır. Nikotinamid-adenin-dinukleotid (NAD) fermenti səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə bu tip koordinasiya səhvləri meydana gəlir. O olmadan SIRT-1 kodlaşdırdığı zülal transkripsion faktorların aktivliyini idarə edə bilmir - HIF. HIF-in səviyyəsi artır və beləcə genomlar arası ötürülmədə səhvlər meydana gəlir. Zamanla da hüceyrələrin enerji istehsal etmə qabiliyyəti zəifləyir və orqanizm yaşlanmağa başlayır.

Sinclair və həmkarları NAD hüceyrələrində dəyişərək hüceyrə içindəki genomların ötürülməsi mexanizmini bərpa edən maddəni tapdılar. Onlar, bu maddəni həftə ərzində iki yaşlı siçanlara verdilər və gəmiricilərin əzələ toxumasının 6 aylıq siçanlardakı kimi olmasını təmin etdilər.

Bundan başqa tədqiqat ərzində yaşlanma və xərçəng xəstəliyi arasındaki əlaqəyə rast gəlindi. Yaşlanma prosesində iştirak edən HIF amilinin xərçəng xəstəliyinin meydana gəlməsində də rol oynadığı məlum oldu.

Qaynaq: SMH , Cell
daha ətraflı...

December 19, 2013

Naməlum insan növünə aid izlərə rast gəlindi

Alimlər dəqiqlik və bütövlük baxımından əvvəlki "kopiyaları" üstələyən yeni neandertal genomu versiyasını əldə etdilər. Yeni genom kəsişmə prosesində nəinki bizim əcdadlarımız və denisovalar, hətta Homo erectus'dan təkamülləmiş naməlum bir qədim insan növü izləri daşıdığını göstərdi. Tədqiqatın nəticələri 18 dekabr 2013 tarixində Nature jurnalında yayımlandı.

Elm adamları 50 min il əvvəl Rusiya, Altayda yerləşən Denisova mağarasında yaşamış neandertal genomunu bərpa etdikdən sonra belə qənaətə gəldilər ki, qədim insanlar dörd növə bölünürdü. Bu mağarada neandertallarla birgə 2010-cu ildə alman genetiklər tərəfindən genomları oxunmuş denisovalar da yaşayırdı.

Leipzig'də yerləşən Təkamül Antropologiyası İnstitutundan (Almaniya) olan Svante Pääbo və həmkarları DNT fraqmentlərini istifadə edərək ayaq barmağı sümüyündən neandertal qadına aid genomu bərpa etdilər. Gözlənilməz olan, bu fosillərdə genom qeydlərinin mükəmməl qorunması idi, bu səbəbdən elm adamları genomu dəqiqliklə və tam olaraq "canlandıra" bildilər.

Əldə olunan ardıcıllığı insan və denisova genomları ilə müqayisə edən alimlər, neandertal DNT-sində bir neçə maraqlı xüsusiyyətə rast gəldilər. Birincisi, genom özündə bir neçə nəsillər ərzində davam edən populyasiya daxili yaxın qohum çarpazlama izləri daşıyırdı. Bu tapıntı neandertalların "nəsli kəsilən" insan növü olduğu iddiasına ciddi arqument hesab edilir. İkincisi isə, mağara sakini olan qadın genomunda kromanyonlara, denisovalara və hələlik haqqında heç nə bilmədiyimiz naməlum insan alt-növünə aid izlərə işarə edən faktlar var.

Kaliforniya Universitetindən olan Montgomery Slatkin deyir:

"Artıq bildiyimiz qədərilə, bir çox çarpazlama epizodu baş vermişdir. Bəlkə də hələlik haqqında bilmədiyimiz daha çox gen ötürülməsi hadisələri olmuşdur. Bu gen qarışmasının yalnız bir dəfə neandertallarla ilk insanların qarşılaşdıqlarında baş verdiyi, yaxud gen ötürülməsinin davamlı olaraq neandertal və insanların yaşadıqları bir-birinə yaxın ərazidə baş verdiyi haqda hələlik məlumat yoxdur."

Qaynaq: Nature , ScienceDaily
daha ətraflı...

Dimdik uçuş üçün deyil, qidalanmaq üçün idi

Yeni bir araşdırmanın nəticələrinə görə ikiayaqlı tüklü dinozavrlar dimdiklərini uçuş üçün deyil, bərk qidanı daha yaxşı üyütmək üçün təkmilləşdirdilər. Paleontoloqlar belə qənaətə Monqolustandan olan dörd metrlik  Erlikosaurus andrewsi növünün kəllə sümüyünü araşdırdıqdan sonra gəldilər. Tədqiqatla əlaqədar məqalə 2 dekabr 2013 tarixində Proceedings of the National Academy of Sciences jurnalında yayımlandı.

Bristol Universitetindən (Böyük Britaniya) olan Stephan Lautenschlager deyir:
"Dinozavrların, dişlərini uçuşda bədən ağırlığı itirmək üçün dimdiklə əvəz etdiyini çoxdan düşünürdük. Əldə etdiyimiz nəticələr göstərir ki, keratin dimdiklər əslində dinozavrlar üçün faydalı idi, çünki qidanı yeyərkən və üyüdərkən kəllə sümüyünü sabitləşdirirdi."
Lautenschlager və həmkarları monqolustanlı Erlikosaurus andrewsi növündən olan otyeyən dinozavrın kəllə sümüyünü araşdırdıqdan sonra bu nəticəyə gəldilər. Bu dinozavrlar "terizinozavrlara", yəni iki ayaq üzərində hərəkət edən tüklü (lələkli), primitiv quruluşlu dimdiyə sahib olan sürünənlərə aid edilir.

Yaxşı qorunmuş erlikozavr kəllə sümüyü fosilini istifadə edərək alimlər növün kəlləsinin 3D modelini bərpa etməyə və beləliklə dimdiyin sürünəndə hansı funksiyası olduğunu anlamağa çalışdılar. Nəticələrə görə, dimdik quruluşu erlikozavrlar üçün sərt bitkiləri üyütmək və parçalamaq üçün lazımlı idi, əsk halda növ qidalana bilməzdi. Digər tərəfdən, əgər növün həqiqətən də dimdiyi var idisə, o zaman yük bərabər olaraq kəllə sümüyünə yayılırdı və dinozavrın qidanı çeynəmək üçün daha artıq gücə ehtiyacı olmalı idi. Görünür ki, kəllə sümüyü və çənənin məhz bu xüsusiyyəti əksər ikiayaqlı dinozavrlarda sonraki nəsillər üçün dimdiyin formalaşmasına zəmin hazırlayırdı.

Bristol Universitetindən olan paleobioloq Emily Rayfield deyir:
"Dinozavrların müasir quşlara çevrilməsi prosesində dimdik təbiət tərəfindən bir neçə dəfə kəşf edilib, bu da adətən dişlərin yoxa çıxması ilə müşayiət olunub. Apardığımız tədqiqat göstərdi ki, dimdik özü hələ dinozavrların təkamülü dövründə meydana gəlib."
Qaynaq: Pnas.org , Phys.org 
daha ətraflı...

December 18, 2013

Neandertal genlərini oğruladıq

Yeni bir tədqiqatın nəticələrinə görə neandertallar avropalılardan çox, şərqi asiyalıların genomlarına qatqı təmin ediblər. Bu gen dəstləri orqanizmin UV şüalarına və xərçəng şişinə qarşı müqavimətini artırmağa yardım edir.

İnsanlar kimi neandertallar və denisovalar da Afrikada təkamülləşmişdir, lakin bizdən daha tez Avrasiyaya köç etmişdirlər. Neandertallar və denisovaların genom oxunması layihələrindən aydın oldu ki, bu növlər daha sonralar müasir insanlarla Avrasiyada qarışmışdırlar. Bu səbəbdən müasir insan DNT-lərində digər qohumlara aid 1-4% genlərə rast gəlinir. Xüsusilə vurğulamaq olar ki, müasir insanlar neandertallar və denosivalardan immun sistemi işinə cavabdeh olan genləri almışdırlar.


Molecular Biology and Evolution jurnalında yayımlanan məlumata görə, Şanxayda yerləşən Fudan Universitetindən (Çin) olan Li Jin və həmkarları müasir insan genomunu neandertal və denisovalarınki ilə müqayisə etmək qərarına gəldilər. Nəticədə "neandertallardan qalmış miras" hesab edilən, 18 gendən ibarət olan 3-cü xromosom regionunu aşkar etdilər. Bu genlərdən bəziləri orqanizmin B tipli UV şüalanması, ondaki hialuron turşusu mübadiləsi və xərçəng şişləri artımının yatırılması reaksiyalarına cavabdehdir.

Nəticələrdən biri göstərdi ki, bu gen dəstləri şərqi asiyalıların genomlarına əlavə olunduqda köklü amerikalılar hələ onlardan ayrılmamışdı (15-20 min il əvvəl). Avrasiya ərazisində bu genlərə yapon genomlarının 49%, şərqi çinlilərin isə 65%-ndə rast gəlinir, Avropa və cənubi Asiyada isə bu hal yalnız şərqi Asiya yerliləri ilə nadir qarışmalarda baş verir.

Alimlər qeyd edirlər ki, apardıqları tədqiqat neandertallardan müasir şərqi asiyalılara gen ötürüldüyünü və onların avropalılardan daha çox şərqi asiyalılara yaxın olduğunu təsdiq edir.

Qaynaq: Oxford Journals , ScienceDaily
daha ətraflı...

December 17, 2013

Qalapaqos tısbağası

Qalapaqos tısbağası - müasir dövrdə yalnız Qalapaqos və Aldabra adalarında yaşayan nəhəng quru tısbağasıdır. 16-cı əsrdə qərblilər tərəfindən tapılan bu nəhəng tısbağalara ispanca "tısbağa" mənasını verən "Galapago" adı verilmişdir. 

Qalapaqos tısbağaları Çarlz Darvinin də araşdırdığı növlər arasında idi. Yer üzündə yaşamış ən böyük tısbağa növü olduğu hesab edilir. Orta hesabla 175 il yaşaya bilirlər. 

Əsasən ot yeyən bu canlılar nadir hallarda həşərat, kərtənkələ, xərçəng, əqrəb və siçanla da qidalanırlar. Uzunluğu 2 metrə qədər çatır. Ağırlığı 1 tondur. Dişiləri 6 həftə davam edən hamiləlik dövrünün ardından təxminən 50-70 yumurta qoya bilir. Amma bunlardan yalnız 7-8 bala həyatda qalır. Bu canlılar asan ov olduqlarından, nəsillərinin kəsilməməsi üçün UNESCO tərəfindən qorunma altına alınmışdır. 7000-11000 Qalapaqos tısbağası yaşadığı hesab edilir. Həmçinin planetimizdə ən uzun həyat sürən canlılardır.
daha ətraflı...

Eynşteynin beyni

Fotoşəkildə xüsusi bir kimyəvi məhlul içərisində saxlanan insan beyni məşhur fizik Albert Eynşteynə aiddir. Vəsiyyətindən sonra fizikin beyni dövrün məşhur pataloqlarından olan Thomas Harvey tərəfindən çıxardılaraq bu qab içinə yerləşdirilmişdir. Patoloq Thomas Harvey, 1955-ci ildə apardığı yarılma işi əsnasında Eynşteynin beyninin çox sayda fotoşəklini çəkmişdi. Məşhur fizik Albert Eynşteyn, 18 aprel 1955-ci ildə, 76 yaşında aorta anevrizması cırılması səbəbiylə vəfat etmişdir. Hal-hazırda Eynşteynin beyninin qalan hissələri Marylanddəki Milli Sağlamlıq və Tibb Muzeyində saxlanılır.

Eynşteynin beyni fərqli dövrlərdə bir çox elm adamı tərəfindən araşdırılmışdır. Beynin həcminin digər insanların beyin həcmindən heç bir fərqi yoxdur, amma struktur baxımından bəzi kiçik fərqliliklərin olduğu məlumdur. Alimlər, fizikin beyninin girintilərinin daha dərin olduğunu, sağ beyin yarımkürəsindəki pre-frontal korteks hissəsinin daha geniş olduğunu aydınlaşdırmışdırlar. Bu tapıntılar Eynşteynin yüksək zəka qabiliyyətləri və riyazi dahiliyi ilə əlaqələndirilir.

Qaynaq: Oxford Journals
daha ətraflı...

Capybara'lar

"Capybara" gəmiricilər dəstəsində təsnif edilmiş bir məməli növüdür. Dünyanın ən böyük gəmiriciləri hesab olunurlar. Vətənləri Mərkəzi Amerika olmasına baxmayaraq, hal-hazırda yalnız Cənubi Amerikada yaşayırlar. Bu heyvanlar əsasən 15-20 fərdlik qruplar halında həyat sürürlər. Qrup içində iyerarxik nizam var. Qrup liderinə digər capybaralar hörmət edirlər. Tək-tək yaşayanları isə qrupdan təcrid olunurlar. Rəngləri tünd-qəhvəyidir. Əsəsən kiçik canlılar ilə qidalanırlar. Lakin bitkiləri yedikləri də görülmüşdür. 

İnsanlarla dostluq etməyi bacaran canlılardır. Yetkin capybara 135 sm uzunluğa, 35 sm hündürlüyə və 65 kq ağırlığa sahib ola bilər. Əsasən 10 il ömür sürürlər. Dişiləri ildə yalnız bir dəfə çütləşir. Dişi capybara yer altına qazdığı çuxurda 130-150 günlük hamiləlik müddətinin ardından 2-8 arası bala doğur. Bu müddət ərzində erkək capybara dişinin qidalanmasından və qorunmasından cavabdehdir. Ana capybara balalarını ən çox 16 həftə əmizdirə bilir, 20-ci həftədən sonra isə onları azadlığa buraxır. 

Capybaralar olduqca yaxşı üzməyi bacarırlar. Suda da ov edirlər. 

Tapılan fosil nümunələri capybaraların 37 milyon il əvvəl siçanbənzəri canlılardan ayrılan qol olduqlarını göstərir. Son illərdə aparılan genom tədqiqatları capybaralar ilə siçanların DNT uyğunluğunun 98% nisbətində olduğunu göstərmişdir.
daha ətraflı...

IQ və yuxu əlaqəsi

Bəzi alimlər, zəkanın ölçü vahidi olan IQ səviyyəsinin daha yüksək olduğu insanlarda orta hesabla yuxu görmənin də artdığını iddia edirlər.

Bu, əlbəttə mübahisəli məsələdir, amma doğrudursa belə yuxu görmədiyiniz üçün ağıl baxımından qüsurlu olmağınızı tələb edəcək bir vəziyyət yoxdur. Çünki yuxularınızı xatırlamaya bilərsiniz, bu da sizin yuxu görmədiyiniz demək deyil. İnsanların böyük əksəriyyəti gördüyü yuxuları xatırlamır. Orta hesabla bir insan, oyandığında xatırlasa da, xatırlamasa da, gündə orta hesabla 7 yuxu görür. Bu yuxuların çoxu yalnız 2-3 saniyə davam edir (oyandığımızda əgər yuxumuzu xatırlayırıqsa, saatlardır yuxu görürük kimi hiss edirik, amma bu belə deyil). Bu səbəbdən yuxuların unudulması normal vəziyyətdir.

Tədqiqatçılar, beyin görüntülərini yuxu müddəti ərzində fasiləsiz təqib edərək, fəaliyyətin müşahidəsi nəticəsində yuxuların sayını tapırlar. Bu sayədə fərd unutsa da, tədqiqatçılar yuxu sayını tam olaraq təsbit edə bilirlər. Bu yuxular üzərində aparılan işlər, IQ səviyyəsi yüksək olan insanlarda yuxu sayının da çox ola biləcəyini göstərir. Amma IQ səviyyəsi yüksək olan bir insan, hər mənada ağıllı və dahi olmaq məcburiyyətində deyil. Çünki bu gün qəbul edilən qanunlara görə, tək bir ağıl növü yoxdur və IQ, bu fərqli ağıl tiplərindən yalnız birini ölçmək üçün nəzərdə tutulmuşdur (onun da etibarlılığı hələ ki mübahisəlidir). Bu səbəbdən, aşağı IQ səviyyəsi ümumiyyətlə analitik zəkanın aşağı-yüksəkliyini göstərir. Bu bəzən birbaşa ünvanlı sosial həyata da təsir etsə də, hər vaxt üçün etibarlı deyil. Bu səbəbdən IQ ilə ümumi zəkanı müqayisə etmək doğru deyil.
daha ətraflı...

"Uçan tülkü" yarasası

Uçan tülkü - (Pteropus; ispanlar hətta onu "Uçan Zorro" adlandırır) nəhəng yarasa növüdür.

Bu canlılar İndoneziyada, Papua-Yeni Qvineyada, Avstraliyada və Madaqaskarda rast gəlinirlər. Bəzi İndoneziya adalarının bütün məməlilərinin yarısını uçan tülkülər təşkil edir.

Yarasanın bu növləri sürü şəklində yaşayırlar. Uçan tülkülər ağaclarda həm sığınacaq tapırlar, həm də qidalanırlar: meyvələrlə, yarpaqlarla və çiçəklərlə.

Bu vegeterian yarasalar xeyirverici canlılar hesab olunur. Çünki həm vəhşi bitkiləri, həm də mədəni bitkiləri tozlandırırlar. Üstəlik toxumlarını da yayırlar. Buna görə də kəndlilər tərəfindən sevilirlər və bəzən də bağlarında saxlanılırlar.

Uçan tülkülərə ona görə tülkü deyirlər ki, onların sifətləri tülkünün sifətinə oxşayır. Uçan tülkünü digər yarasalardan fərqləndirən cəhətlərdən biri də onun qulaq quruluşunun adi məməlilərin qulaq aparatı kimi olmasıdır. Yəni onlar exolokasiyadan istifadə etmirlər. Uçan tülkülər həşəratları ovlamadıqlarına görə exolokasiyaya ehtiyac duymurlar. Üstəlik uçan tülkülərdə digər növlərdən fərqli olaraq həm görmə, həm də iybilmə çox yaxşı inkişaf edib.

Qaynaq: BioFun
daha ətraflı...

Qara dəliyin içində

Deyək ki kosmik gəmimizə mindik və qalaktikamızın mərkəzindəki milyon Günəş kütləsinə sahib olan qara dəliyə doğru yönəldik. Qara dəlikdən bir qədər uzaqda mürərriki dayandıraq, nə baş verəcəyini gözləyək.

Əvvəlcə heç bir təsir hiss etməyəcəyik. Sərbəstdüşmə halında olduğumuzdan bədənimiz və gəmimiz eyni şəkildə çəkiləcək və düşəcək; amma özümüzü ağırlıqsız hiss edəcəyik. Dəliyə yaxınlaşdıqca cazibə qüvvəsinin təsirini artıq hiss etməyə başlayacağıq.

Mərkəzə yaxınlaşdıqca bu qüvvələr artacaq və nəticədə bizi kiçik parçalara (atomlara) ayıraraq qara dəliyin içinə salacaq. Bu təbii ki ölümcül hadisə olardı, amma gəlin fərz edək ki ölümsüzük və ya hətta kiçik hissələrə ayrıldıqdan sonra belə müşahidə etməyə qadirik.

İçəri düşsək nə görərdik? Olduqca qeyri adi, amma eyni zamanda fiziki qanunauyğunluqlar daxilində baş verən təbii hadisələri görərdik. Qara dəliyin qravitasiyası işığı büküb onun yolunu dəyişdirdiyinə görə uzaqlardakı obyektlərin (ulduzlar və s.) görünüşləri içəridə əcaib formalarda təhrif olardı. Sərhədi (qara dəliyə daxil olma) keçdiyimiz anda hər hansı xüsusi bir şey meydana gəlməzdi; keçdikdən sonra da çöldə nələrin baş verdiyini görə bilərdik, çünki çöldəki cismlərdən gələn işıqlar qara dəliyi keçə və bizə qədər çata bilər. Amma çöldən kimsə izləsəydi, qara dəlik içərisində nələrin baş verdiyindən xəbərsiz olardı, çünki artıq içəridəki işıq geri qayıdıb çölə çıxa bilməzdi.
daha ətraflı...

Beyin ağrı hiss edə bilməz

Bədənimizdəki sinirlərin böyük miqdarını saxlayan və bədəndəki bütün proseslərə nəzarət edən, qavrayış, düşüncə, hiss, zəka və s. faktların mərkəzi olan beynimizin özü heç vaxt ağrı hiss edə bilməz. Çünki beynimizdə ağrı reseptorları yoxdur. Burada diqqət yetirilməsi lazım olan bir nöqtə var: Beyin özü bir orqandır. Baş dərinizin altında yatan sinirlər və reseptorlar ağrını beynə çatdırırlar. Bu səbəbdən başınızı bir yerə vurduğunuzda təbii olaraq ağrı hiss edirsiniz. Amma hər hansı bir şəkildə (məsələn narkoz köməyi ilə) kəllə sümüyünüzü açsaq, ardından narkozun təsirini aradan qaldırsaq və beyninizə bıçaq soxsaq (heç bir damara zərər yetirməyərək), beynin özündən asılı heç bir ağrı hiss etməzdiniz (amma təbii ki bıçağın təsiri olan hissənin funksiyası pozulardı, o ayrı).

Bundan başqa daha maraqlı bir məlumat verə bilərik: baş ağrısı beyindən qaynaqlanan ağrı deyil! Çünki, dediyimiz kimi beyin ağrı hiss edə bilməz. Baş ağrısının meydana gəldiyi yerlər beynin yanlarında yerləşən toxumalardakı, qan damarlarındakı, xarici sinirlərdəki və əzələlərdəki ağrılardır. Bəzi hallarda bu damarlar və əzələlər həddindən artıq çox şişir və təzyiq yaradaraq ağrıya səbəb olur. Oxşar şəkildə, həddindən artıq çox əzələ və damar sıxılması da sinirlər üzərində təzyiq yaradaraq baş ağrısına səbəb ola bilər. Amma səbəbi nə olursa olsun, miqren kimi ciddi nevroloji xəstəliklər də daxil olmaqla, heç bir baş ağrısı beynin özündən və beyindəki sinirlərdən qaynaqlanmır.
daha ətraflı...

M83 qalaktikasının qolları

Charles Messier'in məşhur kataloqunda yer alan M83 qalaktikasının spiral qollarından birinə yaxından baxış...

M83, bizə 15 milyon işıq ili uzaqlıqdadır və eynilə bizim qalaktikamız Samanyolu kimi spiral quruluşa malikdir. Gördüyünüz qırmızı sahələr bir çox yeni ulduz istehsal edən kosmik fabriklər - nebulalardır. Əgər Samanyolunun xaricinə çıxıb qalaktikamıza uzaqdan baxa bilsəydik, milyonlarla yeni ulduzun meydana gəldiyi nebulaları görmüş olardıq. Lakin bunu etmək imkanına sahib deyilik və qalaktikamızı ancaq içəridən müşahidə edə bilirik. Amma M83 kimi Samanyolu'na oxşar qalaktikaları bu fotoşəkildə gördüyünüz kimi müşahidə edib öz qalaktikamızın təbiəti haqqında məlumat əldə edə bilərik.
daha ətraflı...

"Sosial qarışqalar"

Qarışqalar ən yüksək səviyyədə təkamül etmiş həşərat ailəsidir. Qarışqa koloniyası əmək bölgüsünə əsaslanan mürəkkəb sosial quruluşa malikdir. Qarışqaların bəzi növləri informasiya ötürmə qabiliyyəti yüksək olan “dillə” ünsiyyət qururlar. Bundan başqa, bir çox növlər digər həşərat növləri ilə rahat birgəyaşayış qabiliyyəti nümayiş etdirirlər. Qarışqaların sosiallığı (birgəyaşayış, əmək intizamı, qaydalara riayət və s.) insan cəmiyyətindən qat-qat yüksək səviyyədədir ki, bu da qarışqa ailəsinin insandan çox daha əvvəl (70-120 milyon il) təkamül etməsi ilə bağlıdır. Şəkildə qarışqa yuvasının şaquli kəsiyi üzrə quruluşu göstərilmişdir. Bu quruluş yuva sakinlərinin hərəkət rahatlığı, hər bir kameranın funksiyasına uyğun olaraq qarışqalar tərəfindən ideal şəkildə inşa olunur. 

Şəklə izahat:

1. Müxtəlif təbii komponentlərdən düzəldilmiş örtük yuvanı fərqli hava şəraitindən qorumaq üçündür. İşçi qarışqalar bu örtüyü daim təmir edir və yeniləyirlər;
2. Günəş şüaları ilə qızdırılan kamera. Yazda qarışqalar bu kameradan isinmək üçün istifadə edirlər;
3. Çıxışlardan biri. Əsgər qarışqalar tərəfindən qorunur, həm də yuvanın hava ventilyasiyasını təmin edir; 
4. “Məzarlıq”. Ölmüş qarışqaların cəsədi və lazımsız qalıqlar buraya yığılır.
5. Qışlama kamerası. Yuva sakinləri soyuq qış aylarını burda keçirirlər, yarımyuxulu vəziyyətdə.
6. “Çörək ambarı”. Dən ehtiyatı burada toplanır.
7. Ana qarışqanın kamerası. Ana qarışqa burda yaşamaqla gündə 1500-dək yumurta qoyur. İşçi qarışqalar ona qulluq edirlər. 
8. Yumurtalar, sürfələr və puplar bu kameralara yerləşdirilir.
9. “Pəyə” – mənənələrin saxlandığı kamera.
10. “Ət anbarı”. Tırtıllar və digər qənimətlər toplanır.

Qaynaq: «Эволюция», 2013, Ⅶ1 (15)
daha ətraflı...

Kambalakimilər, kamuflyaj və təkamül

Kamuflyaj mövzusunda mütəxəssislərdən biri Pleuronectiformes fəsiləsindən olan kambalakimilərdir. Kambalakimilər təkcə ovlarını tutmaq və ovçularından qaçmaq üçün mütəxəssisləşdikləri kamuflyaj qabiliyyətləriylə deyil, eyni zamanda təkamülün ən dəqiq dəlillərindən birini bizlərə təqdim etdikləri səbəbindən elm ictimaiyyətində olduqca məşhurdurlar.

Kambalakimilər özlərini dəniz döşəmələrindəki qumlu sahələrə basdırıb ovlarını gözləyən və ya ovçularından gizlənən növdürlər. Lakin ömürlərinin böyük hissəsini okean döşəməsində yan yataraq keçirən balıqlar üçün bir gözün davamlı qumun içinə baxması təkamül baxımından üstünlük deyil. Kambalakimilər təkamül prosesinin hər mərhələsində belə yastı formada su dibində yatan növlər deyildilər. Yaxın qohumları, onlara olduqca oxşayan, ancaq yastı olmayan, normal şəkildə üzən balıqlar da mövcuddur. Növün genetik analizi edildiyində və fosil qeydləri araşdırıldığında bir fakt gözə dəyir: növün altda qalan gözü təkamül müddəti ərzində mərhələli olaraq üst tərəfə sürüşmüşdür (keçmişdir). Elə eynən təkamül biologiyasının nəzərdə tutduğu kimi, gözün bir tərəfdən digərinə sürüşməsi əsnasında bu keçidin tam olaraq tamamlanmadığı nəsillərə aid fosillər tapılmışdır.




Bütün bu səbəblərdən müasir fərdlərin çoxunun iki gözü də yastı şəkildə yatdığı vaxt yuxarı dönük olacaq. Beləcə ov və ovçularını iki gözüylə də təqib edə bilər. Lakin növün bədən planı hələ də yan yatmış bir balığa oxşamadığından anatomiyası olduqca qəribədir.

Qaynaq: Evrim Ağacı
daha ətraflı...

Tapılmış əl sümüyü təkamül boşluğunu doldurur

Paleontoloqlar ilk dəfə insanın əcdadlarından biri olan, Keniyada yaşadığı hesab edilən Homo erectus növünə aid 1,4 milyon il yaşı olan əl sümüyü fosilini tapdıqlarına dair məlumat yaydılar. Alimlərin dediyinə görə tapılmış fosil insan təkamülündəki boşluğu doldurur. Tədqiqatla əlaqədar məqalə 16 dekabr 2013 tarixində Proceedings of the National Academy of Sciences jurnalında dərc edildi.

Kolumbiya şəhərində yerləşən Missuri Universitetindən (ABŞ) olan Carol Ward deyir:

"Bu sümüyü xüsusi edən - biləklə birləşməsini təmin edən stiloid prosesidir. Bu ana qədər belə çıxıntılara biz yalnız neandertallar və müasir insanlarda rast gəlmişdik. Bu çıxıntı əlin artan çevikliyinin əlamətidir, hansı ki qədim insanlara obyektlərdən bərt tutunmağa və onları dəqiqliklə hərəkət etdirməyə icazə verirdi. Skeletin bu xüsusiyyəti bizim 1,5 milyon il ərzində sağ qala bilməyimizə əsas səbəb idi."

Ward və həmkarlar qazıntı işlərini Keniyada yerləşən Turkana gölü yaxınlığında apardılar. Bu ərazidə alimlər əvvəllər də Homo bölgüsünün nümayəndələrinə aid qalıqlara rast gəlmişdilər. Bunlar arasında "Turkana oğlanı" adlı məşhur fosil də yer alır.

Alimlər yerli çöküntülərdə qədim insanın bilək sümüyü ilə orta barmağını birləşdirən sümüyü tapmaqla əhəmiyyətli kəşfə imza atdılar. Qeyd edilir ki, sümük strukturu üzərində aparılacaq işlər əcdadın alətlərdən istifadə edib-edə bilmədiyini və nə dərəcədə çevik olduğunu göstərəcək.

Sümük strukturunu analiz edən elm adamları, onu müasir insanın, şimpanzenin, neandertalın və digər yaxın növlərin anoloji sümükləri ilə müqayisə etdilər. Nəticədə sümüyün sahibinin anotomik olaraq qədim hominid və şimpanzelərdən çox, müasir insanlara və neandertallara yaxın olduğu məlum oldu. Əldə edilən məlumatlarla insan əlinin təkamülünə dair müzakirələrə son qoyulduğunu deyən elm adamları, çevik əl təkamülü tarixini daha 500 min il geri daşımalı olduqlarını da qeyd etdilər.

Qaynaq: Phys.orgScienceDaily
daha ətraflı...

December 16, 2013

Quşların qanadlarının təkamülü aydınlaşdırıldı

Çinin qərbində yerləşən Junggar ərazisində tapılan, 159 milyon il əvvəl yaşadığı aydın olan tüklü dinozavr növünün fosilləri ilk dəfə alimlərə dinozavr barmaqlarının necə quşların qanadlarına çəvrildiyi mövzusunda məlumatlar verir. Tədqiqatla əlaqədar məqalə 17 iyun 2009 tarixində Nature jurnalında yayımlandı.

Təkamül nəzəriyyəsinə əsasən müasir quşlar dinozavrlardan ayrılmış və sağ qalmış yeganə qoldur, buna baxmayaraq qədim sürünənləri araşdıran paleontoloqlar barmaq falanqalarından necə qanad strukturunun yarandığını dəqiq izah edə bilmirdilər. Hesab edilir ki, qanadlar sürünənlərin ikinci, üçüncü və dördüncü barmaqlarının birgə təkamülü nəticəsində formalaşmışdır - illərdir quşların embrion inkişafı üzərində aparılan təcrübələr bunu dəstəkləyir. Quşların əcdadı hesab edilən teropodlarda (ikiayaqlı sürünənlər) isə birinci, ikinci və üçüncü barmaqlar daha çox inkişaf etmişdi. Bir konfiqurasiyadan digərinə keçid son illərə qədər sirr olaraq qalırdı.

Çin Elmlər Akademiyası və Paleontologiya və Paleoantropologiya İnstitutundan olan prof. Xi Xung, Vaşinqton Universitetindən (ABŞ) olan həmkarları ilə birlikdə uzunmüddətli qazıntı işlərindən sonra Qobi səhrasında bir dinozavr növünə aid fosillərə rast gəldi. Alimlər növün ön üzvlərini araşdırarkən birinci barmağın ciddi şəkildə kiçildiyini, ikinci barmağın ölçülərininsə böyüdüyünü gördülər. Belə ki, barmaq falanqaları ilə birləşən bilək sümükləri ikinci, üçüncü və dördüncü barmaqlara uyğun gəlirdi (quşlardaki kimi), falanqalar özləri isə birinci, ikinci və üçüncü barmaq falanqalarına oxşayırdı (dinozavrlardaki kimi).


Limusaurus inextricabilis fosili ilə birlikdə kiçik timsah fosili
Elm adamları tapılmış dinozavrın, üzvlərin qanadlara necə çevrildiyini izah edən keçid növü olduğunu və bu mərhələdə təkamülün mürəkkəb xarakter daşıdığını qeyd edirlər. Limusaurus inextricabilis adı verilən və tərcümədə "bataqlıqda ilişib qalan dinozavr" mənasını verən yeni dinozavr növünün fosilləri Yura dövrünə aid çöküntü qayalıqlarda tapıldı. Bundan başqa çənə quruluşunun analiz işləri göstərdi ki, növün dişləri yox idi, əksinə dinozavr dimdiyə sahib idi. Baxmayaraq ki teropodların əksəriyyəti yırtıcılardır, bu məlumatlar növün otyeyən olduğunu göstərir.

Xi Xung tapıntı ilə əlaqədar bunları deyir:


"Bu dinozavrın kəşfi həqiqətən də möhtəşəm hadisədir, çünki dinozavr üzvlərinin necə təkamülləşdiyi və ilk quşların necə meydana gəldiyinə dair təsəvvürlərimizi dəyişdirir."


Qaynaq: Nature , ScienceDaily
daha ətraflı...
 
Copyright © 2014 Həyatın Təkamülü • All Rights Reserved.
Distributed By MyBloggerThemes | Design By Templateure
back to top