Showing posts with label Paleontologiya. Show all posts
Showing posts with label Paleontologiya. Show all posts

March 9, 2018

1.6 milyard illik fosilləşmiş oksigen qovuqları


Yuxarıdakı şəkildə, bir zamanlar gənc Yerdə haradasa dayaz bir dənizdə yaşayan kiçik mikroblar tərəfindən yaradılan 1.6 milyard yaşlı fosilləşmiş oksigen qovuqlarını görürük. Qovuq şəkilləri, erkən Yerdə həyat izlərini araşdıran alimlər tərəfindən çəkildi və tədqiq edildi. 

Mikroblar xüsusi maraq doğurur: Onlar yalnız Yer üzündə ilk həyat formaları deyildi. Bu canlılar eyni zamanda planetimizi bitkilər və heyvanlar üçün tolerant mühitə çevirdilər və buna görə də onların fəaliyyəti bu günkü həyat üçün yol açdı.

Bu erkən mikrobların bəziləri, erkən dayaz sularda ortaya çıxmış sianobakteriyalar idi. Onlar fotosintez qabiliyyəti sayəsində oksigen istehsal etdilər və bəzən də oksigen yapışqan mikrob kütləsi daxilində qovuq şəklində qapalı qaldı.

Aşağıdakı şəkildə görülən fosil nümunəsi olduqca yaxşı qorunmuş və 1.6 milyard il sonra bu gün belə müşahidə edilə biləcək formada bir növ həyat imzası olan sənəd xüsusiyyəti daşıyır.

Dr. Therese Sallstedt və Cənubi Danimarka Universitetindən, İsveç Təbiət Tarixi Muzeyindən və Stockholm Universitetindən olan həmkarları, Hindistanda tapılmış fosilləşmiş çöküntü üzərində araşdırmalar apardı və qeyd edilən mikrob yatağında kürəvi oyuqlar formasındakı izləri analiz etdi.

Therese Sallstedt, bu fosilin 1.6 milyard yaşlı sianobakteriya biokütləsindəki oksigen qovuqları olduğunu və oksigen yaratmağı bacaran sianobakteriyaların Yerdəki ilk həyat formaları olduğunu müəyyən etdiklərini ifadə etdi.


Sianobakteriyalar, Yer səthini geriyədönməz şəkildə dəyişdi. Çünki onlar atmosferin oksigenləşməsinə cavabdeh olan canlı qrupu idi. Eyni zamanda, sianobakteriyalar stromatolit adlanan çöküntü strukturlarının da meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur və bu strukturlar Yer üzərindəki varlığını hələ də davam etdirir.

Alimlər sianobakteriyaların fosforitlərin dayaz sularda meydana gəlməsi üzərində əvvəl düşünüləndən daha böyük təsirə sahib olduqlarını irəli sürür. Belə görünür ki, bunu irəli sürməkdə də haqsız deyillər. Bu yeni kəşf, ilk ekosistemlərə baxışımıza xüsusi və əhəmiyyətli pəncərə açır. 

Araşdırmanın nəticələri "Geobiology" jurnalında nümayiş olundu.



Mənbə: sciencedaily.com
daha ətraflı...

January 30, 2018

Ediakaranın gizli bağı və mürəkkəb həyatın mənşəyi


Əsrlər ərzində, Yer üzərindəki canlılar və onların mənşəyi, insanlıq üçün böyük maraq mövzusu oldu. Heyvanların böyük qisminin əcdadı 541 milyon il əvvələ qədər, yəni Kembri Partlayışından sonraya gedib çıxır. Kembri Partlayışı, dənizdə yaşayan bir çox canlının çox qısa müddət ərzində ortaya çıxması hadisəsinə verilən ad olub, xərçənglərin, meduzaların və stridiyaların (molyusklar tipinin ikitaylılar sinifindən ilbiz) əcdadlarının, okeanlardakı üstün canlılar olmasına gətirib çıxarmışdır. Bu hadisədən əvvəlki zamanlarda mövcud olan canlıların hal-hazırda mövcud olanlara heç bənzəmədiyini çox insan bilmir. 

1946-cı ildə Avstraliya hökuməti, Ediakara Təpələrindəki tərk edilmiş mədənləri araşdırmaq üçün bir geoloq təyin etdi. Reg Sprigg adlı bu alim, yamaclardan birinin, çox qədim olduğu görünən parçalanmış qum daşları ilə örtülü olduğunu kəşf etdi. Parçalar çox düz, sanki antik dəniz dibi səthinin hissələri kimi idi. 

Bu zaman ağlına, Adelaide yaxınlıqlarında gördüyü və buradakılara bənzəyən qum daşı parçalarında gözəl şəkildə qorunmuş fosillər gəldi. Paleontoloqlar qum daşı qayalarında hər hansı bir fosil tapmağın mümkünsüz olduğunu bildirsə də, Sprigg bu yamacdakı parçaları araşdırmaq istədi. Həqiqətən də daşlardan birində dairəvi naxış kəşf etdi və meduzaya bənzəyən bir varlığın fosilini tapdığından şübhələnməyə başladı. Elmi jurnalda nəşr olunan məqaləsində, ovuc böyüklüyündə olan bu fosili "Ediacaria" adlandırdı.

Lakin elm dünyasının səssizliyi, onu xəyal qırıqlığına uğratdı. Əvvəllər heç kim, Ediakara Təpələrindəki qədər qədim qayalarda, miniatür orqanizmlər istisna olmaqla həyat izlərinə rast gəlməmişdi. Spriggin kəşf etdiyi fosilin bir canlı deyil, qeyri-üzvi maddələrin kimyəvi reaksiya məhsullarında ibarət olduğu elan edildi. Alimlərin böyük hissəsi, Sprigg və onun "meduzası"na illər ərzində fikir vermədi. 
Ediakara orqanizmləri

11 il sonra, üç orta məktəb şagirdi İngiltərədəki Charnwood Meşəsi'ndə qayaya dırmanarkən, qayalardan birində qıjı şəklində bir iz müəyyən etdilər. Ediakara Təpələrindən fərqli olaraq, geologiya elmi Birləşmiş Krallıqda olduqca yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi. Hər kəs bilirdi ki, meşədəki bu qayalar, nəinki bitki fosilinə, ümumiyyətlə heç bir fosilə sahib ola bilməyəcək qədər yaşlı idi. Bunu, gənclərdən biri olan Roger Mason da bilirdi. Roger qəribə fosilin üzərinə kağız sürtərək onun şəklini kopiyaladı və bu nümunəni Trevor Ford adlı geoloqa göstərdi. Fordun nümayiş etdirdiyi tapıntı, elm dünyasında böyük marağa səbəb oldu. Lakin Spriggin "meduzası" ilə aralarındakı əlaqə, paleontoloq Martın Glaessner tərəfindən 1959-cu ildə fərq edilənə qədər daha 2 il keçdi. Glaessner ayrıca 1920-ci illərdə Namibiyada tapılmış olan və Charnwoodda tapılana bənzəyən 2 başqa fosili də gündəmə gətirdi. 

Bu sırada, Kembri Partlayışından sonrakı həyatın, planetimizin uzun tarixinin yalnız 10%-ni təşkil etdiyi bilinirdi. Ancaq o uzun dövrdən sonraya qalan heç bir makroskopik orqanizmə rast gəlinməmişdi. Amma Charnwood "qıjısı" vəziyyəti dəyişdi və Glaessner elan etdi: Kembri Partlayışından əvvəl mürəkkəb həyat vardı. Bu dövr, Reg Spriggin "meduzası"nı ilk kəşf etdiyi Avstraliya təpələrinə ithaf edilərək rəsmi olaraq "Ediakara Dövrü" adlandırıldı. 

Charnia

Roger Masonun kəşfini dərc etdirən geoloq Ford, qıjıyabənzər fosilə "Charnia" adı vermişdi. Ford, başlanğıcda onun bir yosun olduğunu düşünmüşdü. Amma Glaessner onun çoxhüceyrəli heyvan olduğunu dərhal anladı. Bu, növünün təyin olunan ilk nümunəsi olacaqdı. Charnianın fotosintezə maneə törədəcək qədər qaranlıq olan dərin dəniz mühitində yaşamış olduğu düşünüldü. 

Glaessner, Charnianı hal-hazırda mövcud olan bənzər bir heyvanla, quş lələyini xatırladan yumşaq bir mərcan növü olan dəniz qələmi ilə müqayisə etdi. Dəniz qələmləri, meduzalar və aktiniyalar ilə birlikdə "Cnidaria" qrupunu meydana gətirir. Bu qrupun, bütün heyvanlar arasındakı ən primitiv qruplardan biri olduğu ehtimal edilməkdədir və Prekembri'dən qalma qaya strukturlarında təbii olaraq belə primitiv dəniz canlılarının tapıla biləcəyi düşünülür. 

Sonradan aparılan araşdırmalar, həqiqi dəniz qələmlərinin planet tarixinin çox sonrakı bir zamanında meydana gəldiyini ortaya çıxarmışdır. Bu səbəbdən Charnia ilə dəniz qələmi yaxın qohum sayılmırlar. İnkişaf şəkilləri də bir-birinə bənzəmir. Yəni, bənzərlikləri fərqli təsadüflərin məhsuludur və bu vəziyyət "yaxın təkamül" olaraq bilinir. 

Fosillərin dənəcikli quruluşundan ötəri, bu növün həyat tərzi haqqında çox az məlumata sahibik. Bəzi fosillər dairəvi quruluşdadır. Sanki bədənləri dəniz dibinə sıxılmışdır. Lakin, qidalanmalarını təmin edəcək ağızları və ya həzm orqanları varmış kimi görünmür. Bəzi alimlər, Charnia və qohumlarının qidanı birbaşa sudan əmdiyini irəli sürsə də, bu nöqtədə kimsə qəti danışa bilməz. Tək bildiyimiz, bu qəribə həyat tərzinin, o dövrdə yaşamış olan müxtəlif orqanizmlər tərəfindən mənimsənilmiş məşhur taktika olduğudur. 

Pteridinium və Tribrachidium 

Bu həyat tərzinə sahib olan başqa diqqətəlayiq fosil də "Pteridinium"dur. Charniaya bənzər şəkildə, bu heyvan da görünüşcə quş lələyi şəklində olub, onu dəniz dibinə bağlayacaq bir lövbəri vardı. Charniadan fərqli tərəfi isə, bədən hissələrinin yerləşməsidir. İkitərəfli simmetriyaya sahib bir çox müasir heyvandan fərqli olaraq, Pteridinium öz "yarpaqlarını" üç ayrı istiqamətdə inkişaf etdirmişdir. 
Pteridinium (solda) və Tribrachidium (sağda)

Maraqlıdır ki, bu üçtərəfli simmetriya yalnız Pteridinium və yaxın qohumlarına xas deyil. Dəniz kirpisini xatırladan Trilobozoa adlı kiçik və yuvarlaq heyvan qrupu da bir şəkildə eyni simmetriyanı inkişaf etdirmişdir. Bu qrupun Tribrachidium adlı üzvü, bədən quruluşunda ciddi dəyişiklik edərək, bədəninin ortasından xaricə doğru spirallaşan üç ədəd qol bənzəri quruluş böyütmüşdür. 

Əhəmiyyətsiz bir xüsusiyyət kimi görünsə də, belə qeyri-adi böyümə modeli, bu heyvanların keçmişin qəribə yadigarları olduğunu düşündürür. Pteridinium, Tribrachidium və onların uzun müddət əvvəl ölən yaxın qohumları, necə yaşadıqlarını və bu an həyatda olan qohumlarının kim olduğunu anlamaq üçün bizə çox az dəlil saxlamışlar. 

Ediakara Bağı 

Xarici görünüşlərini kənara qoysaq, bu orqanizmlər başqa bir xüsusiyyət baxımından da xüsusi idi. Yumşaq bədənli canlılar Yer kürəsinin Kembri'dən bu günə qədər olan bütün dövrlərində iz buraxmadan ölmək ilə məşhurdur. Sərt strukturlarının olmaması, müxtəlif səbəblərdən (dalğalar, küləklər, ovçular və s.) onların bir çoxunun tamamilə dağılmasına səbəb olmuşdur. 

Bundan sonrakı geoloji dövrlərdə belə fosil qorunması yalnız yuxarıdakı şərtlər istisna olmaqla xüsusi dövrlərdə müəyyən yerlərdə baş verəcəkdi. Bununla belə, bu müəmmalı Ediakara canlıları, bütün planet səthində iz buraxmaq üçün təbii şərtlərin əməkdaşlıq etdiyi qəribə bir zamanda yaşamış kimi görünürlər. 

Bunun sirri, aydın olduğu qədəri ilə, bu canlıların tapıldığı səthdə yatır. Sürətli heyvanların olmaması, mikrobların okean dibinin səthini kolonizə etməsinə, sonra isə inkişaf etdikləri hər yerdə ifrazat təbəqəsinin yaranmağına imkan verdi. Belə yapışqan təbəqə, okean dibinin stabilləşməyini və heyvanlar üzərində öldükdə bir qəlib funksiyası yerinə yetirməyini təmin etdi. Bu dövr, okean dibinin yapışqan maddələrlə dolu olduğu Palçıq Dövrü idi. 

Bu cür ləng həyat, yırtıcıların da olmamağı ilə birlikdə bu dövr üçün bənzərsiz bir xüsusiyyətdir. Bəzi insanlar Yerin bu dinclik dövrünə, İncil'dəki Cənnət Bağına bənzətmə olaraq Ediakara Bağı adını verdilər. 

Yorgia və Dickinsonia 

Yorgia (solda) və Dickinsonia (sağda)
Həyat Ediakara Dövrü'nün sonlarına doğru addımlarını sürətləndirməyə başladı. Rusiyada mikrobla döşənmiş bir təbəqə, hərəkət qabiliyyəti olan bir canlı tərəfindən "otlanılmış" şəkildə tapıldı. Bunun səbəbkarı, Yorgia adlı disk formalı bir heyvan idi. 

25 sm ölçüyə çata bilən bu canlı, bir yemək qabından böyük deyildi. Ön tərəfdə baş şəkilli bir struktur ilə birlikdə, mərkəzi xətdən yayılan qabırğayabənzər strukturlara sahib idi. Qidalanma üsulu tam olaraq bilinməsə də, böyük ehtimalla Yorgianın qohumu olan Dickinsoniaya aid həzm sistemini xatırladan bəzi daxili orqan nümunələri tapılmışdır. 

Kimberella 

Eyni bölgədə, otlama fəaliyyətinin sübutları ilə fərqli bir heyvan da aşkar edilmişdir. Kimberella molyuska bənzəyir və adətən müasir molyusk və ilbizlərin qidalanma izlərinə bənzəyən işarələrin yanında tapılmışdır. Bəsit görünüşə baxmayaraq, Kimberella yanında yaşayan digər orqanizmlərdən olduqca fərqli idi. Bu da, təxminən 555 milyon il əvvəl, yəni Kembri'yə 14 milyon il qalmış, həyatın müxtəlif forma və yaşam tərzlərinə təkamülləşməyə başladığını göstərir. 

İronik olaraq, bu dinc dövrə son qoyan da təkamül oldu. 541 milyon il əvvəl daha sürətli canlıların meydana çıxması ortalığı qarışdırdı və Ediakara canlıları bu rəqabətə davam gətirə bilmədi. Hərəkətin inkişafı, yırtıcılara daha böyük və daha qidalı orqanizmləri ovlamaq imkanı yaratdı. Canlıların bəziləri torpaqda gizlənərkən, digərləri də həyatlarını xilas etmək üçün qabıqlar inkişaf etdirdi. Bu, müasir heyvanların bilinən ən qədim qohumlarının formalaşdığı Kembri Partlayışının şəfəqi idi. 

Sonrakı bir neçə milyon il ərzində Ediakara Bağı gözdən itdi və onların yerini Kembri'nin bacarıqlı soxulcanları aldı. Beləliklə, planetimiz ilk kütləvi yoxolmaya şahidlik etdi. Bu, Yerdəki ilk kütləvi yoxolmaya, təbii fəlakətlərin deyil canlıların səbəb olduğunu göstərir. 

Bu anda, Ediakara və Kembri canlıları arasındakı əlaqə hələ də tapılmamışdır. Ediakaranın ikonik canlılarının, heç bir canlı nəvələri olmadan tükənmiş olması da mümkündür. Yalnız bunu dəqiq bilirik ki, başqalarının itirilməyi hesabına olsa belə, canlılar planetlərini öz xeyirlərinə dəyişmə gücünə sahibdirlər. 


Mənbə: eartharchives.org

daha ətraflı...

January 18, 2018

Planetimizin ilk çiçəklərindən biri ilə tanış olun: Montsexia


Bəlli yarpaqları olmasa da, Montsexianın Yerdə meydana çıxan ilk çiçəkli bitkilərdən biri olduğu düşünülür. Çiçəkli bitkilər, yəni elmi dildə "örtülütoxumlular", hal-hazırda ən çox müxtəlifliyə sahib olan bitki qrupudur. Otlardan alma ağaclarına qədər təxminən 300 min növü var. Lakin eyni zamanda 130 milyon il əvvəl ortaya çıxmış ən gənc bitki ailəsidir. 

Çiçəkli bitkiləri düşünərkən, diqqətimizi çox vaxt çiçəyə cəmləyirik: ağlımıza səhləbçobanyastığının görünüşləri gəlir. Əslində örtülütoxumluları xarakterizə edən, adlarından da göründüyü kimi toxumlarının meyvə strukturlarının içində bağlı olmasıdır. Meyvələr həm qiymətli toxumları qoruyur, həm də toxumları inkişafı etmək üçün lazım olan qida ilə təmin edir. 

Fosil qeydlərində örtülütoxumluların görülməyə başlandığı zaman, Təbaşir Dövrünün əvvəlləridir. Bununla birlikdə, Dinozavr Dövrünün sonlarına qədər çox yayılmamışdılar. Sonra isə çılpaqtoxumluların hakimiyyətinə son qoyub, üstün bitki qrupu oldular. 

Olduğu kimi qalmış Montsexia fosili nümunəsi

Arxaefruktusdan Daha Qədim

Çindəki fosillərlə zəngin məşhur Yixian Yaranışı'nda rast gəlinən Arxaefruktus (Lat. Archaefructus sinensis, "qədim meyvə") bitkisi, uzun illər ərzində bilinən ən qədim çiçəkli bitki hesab edilirdi. Bu otabənzər su bitkisi, təxminən 125 milyon il əvvələ aid edildi. Müasir çiçəklərdəki yarpaq və kasacıqlara sahib olmasa da, çiçəklərin səciyyəvi çoxalma orqanları olan dişicik və erkəkciyə sahib idi. 

2015-ci ildə isə bir bitki fosilinin yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində, "fosili olan ən qədim çiçək" adının Arxaefruktusdan alınması gündəmə gəldi. Qeyd olunan fosil 100 ildən də artıq bir müddət əvvəl İspaniyada tapılmışdı. Montsexia (Lat. Montsechia vidalii) olaraq adlandırılan bu canlı, Avropa göllərinin dayaz sularında, tamamilə suya batmış vəziyyətdə yaşayırdı. Fosilləri isə 130-125 milyon il əvvələ aid edildi, yəni böyük ehtimalla Arxaefruktusdan daha yaşlı idi. 

Fosillər Nə Deyir? 

ABŞ, Fransa və Almaniyadan olan araşdırmaçılar, bu kiçik bitkinin 1000-dən çox fosilini analiz etdilər. Yarpaqları və kökləri süxurlardan təmizləmək üçün xlorid turşusu damlalarının tətbiq olunduğu yorucu bir prosesdən sonra, bitkinin qoruyucu üst pərdəsini diqqətlə ağartdılar və nümunəni stereomikroskop, işıq mikroskopu və elektron mikroskopu altında araşdırdılar. Bu ətraflı araşdırma nəticəsində, Montsexia yeni status qazandı: bu kiçik ölçülü və örtülütoxumluların xarakterik xüsusiyyətlərindən məhrum olan bitki, çiçəkli bitki olaraq qəbul edildi. Yarpaqları və nektar istehsal edən orqanları olmasa da, Montsexia meyvə verirdi. Hər meyvənin içində də bir ədəd kiçik toxum olurdu. 
Montsexia meyvələri (A) və toxumu (B)

Fosillər, Montsexianın həyat tərzi barəsində də müxtəlif ipucları verirdi. Aydın olur ki, bu bitki suda yaşayan bir növ idi. Montsexia çiçəkləri suyun üzərində üzmür, tamamilə suyun altında qalırdılar. Hər bir çiçəyin başındakı açıqlıq, suda üzən tozcuqların mayalanma üçün içəri süzülməsinə şərait yaradırdı. Montsexianın başqa maraqlı xüsusiyyəti də kökünün olmaması idi; bu səbəbdən dayaz sularda "gəzişirdi". Sadalanan xüsusiyyətlərin hamısı, hələ də varlığını davam etdirən başqa bir çiçəkli su bitkisi qrupunu xatırladır: Buynuzyarpaq (Lat. Ceratophyllum). Akvarium həvəskarlarının yaxşı tanıdığı bu bitkinin daxil olduğu qrup, görünüşə baxılsa Montsexianın qrupu ilə birlikdə, örtülütoxumluların ilk nümunələrini təmsil edirlər. Bunu Arxaefruktusun həyat tərzi haqqında bildiklərimizlə birlikdə düşününcə, çiçəklərin təkamülünün suda başlamış ola biləcəyi aydın olur. Bu isə çiçəklərin ortaya çıxmasına səbəb olan seçmə təzyiqləri ilə bağlı bəzi suallar doğurur. 

Paleobotaniklər hal-hazırda Montsexia ilə Arxaefruktus arasında əlaqə yaratmalarını təmin edəcək dəlillər axtarır. Örtülütoxumluların təkamül prosesinin daha yaxşı başa düşülməsi baxımından, belə bir əlaqənin tapılması böyük əhəmiyyət daşıyır.


Mənbə: bilimfili.com

daha ətraflı...

December 9, 2015

Tiktaalik ilə Çin Timsahının (Alligator sinensis) Əlaqəsizliyi

Tiktaalik roseae 2004-cü ildə Kanadanın şimalında yerləşən Ellesmere (Elsmir) Adasında tapılmışdır. Tiktaalik balıqlarda olduğu kimi primitiv çənəyə, pulcuqlara və üzgəclərə sahib olmaqla bərabər balıqların edə bilmədiyi şəkildə üzgəclərini quruda hərəkət etmək üçün istifadə edə bilirdi. Buna müvafiq olaraq quru onurğalılarında gördüyümüz amma balıqlarda müşahidə olunmayan inkişaf etmiş döş qəfəsi, boynu və müasir timsahlarınkı kimi başı olsa da eynilə balıqlar kimi suda da yaşayırdı. Yəni həm suda həm də quruda yaşayan canlılara aid bir çox xüsusiyyətə sahib idi və bu baxımdan, keçid fosillərinə gözəl bir nümunə olmaqdadır.
Təkamül əleyhdarları, Tiktaalikin başının Alligator sinensis timsahına, fosilin digər hissələrinin isə eyni layda olan balıqlara aid olduğunu, tapıntılarını ən məşhur elmi jurnal olan "Nature"də nəşr edən mütəxəssislərin insanları aldatmaq üçün yalan danışdıqlarını və saxta bir fosili təbliğ etməyə çalışdıqlarını söyləyirlər. Amma bunu, heç bir elmi təhlil və ya etibarlı arqumentlə dəstəkləyə bilmir, yalnız "elə olduğuna inanmanızı" gözləyirlər. Halbuki iddialarının əsassızlığı, taksonomiya və fosillərdən cüzi anlayışı olanlar üçün son dərəcə aydındır:

1. Timsahların ən erkən əcdadlarına 225 milyon il əvvəldə rast gəlməkdəyik. Müasir timsahlar isə 84 milyon il əvvəl, Alligator sinensis isə yalnız 700.000 il əvvəl təkamülləşmişdir. Tiktaalik isə 375 milyon il əvvəl, yəni var olmuş bütün timsahlardan öncə yaşamış bir heyvan növüdür. 

2. Timsahlar dinozavrlara gedəcək budaqdan ayrılmış bir heyvan qrupudur. Dinozavrlar, 250 milyon il əvvəl təkamülləşməyə başlamış bir üst dəstədir. Bu səbəbdən Tiktaalikin dinozavrların erkən dövründə onlardan ayrılaraq təkamülləşən timsahlarla bir əlaqəsi mümkün deyil. 

3. Timsahlar Sürünənlər Sinifinə aiddirlər. Sürünənlər diapsid canlılardır. Yəni kəllənin üst qismində, göz yuvalarından əlavə, hər tərəfdə 2 dənə olmaqla cəmi 4 dənə böyük oyuq/çuxur vardır. Bu çuxurlar, bütün sürünənlərdə və quşlarda müşahidə edilir. Fotoşəkildən görə biləcəyiniz kimi, Alligator sinensisdə də bunlar vardır. Bu çuxurları olmayan bir canlının timsah, xüsusilə də Alligator sinensis olması qeyri-mümkündür. Ancaq aşağıdakı Tiktaalik kəlləsinə baxdıqda, yalnız bir dəlik olduğunu görürük:
Təkcə sonuncu fakt Tiktaalikin balıqlarla sürünənlər arasında bir keçid növü olduğunu təsdiq edir. Çünki balıqlar, "anapsid" heyvanlardır. Kəllələrində dəlik yoxdur. Sürünənlər, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, diapsid canlılardır. Tiktaalik isə, bunların tam ortasında, hər iki tərəfdə 1 dənə olmaqla cəmi 2 dəliyə malikdir (göz yuvaları istisna olmaqla). Yalnız göz xəttinin üzərindəki dəliklərə sahib olan bu cür canlılara "eurapsidlər" adı verilməkdədir. Eynilə Tiktaalik kimi, digər bütün eurapsidlərin (plesiosaurlar və bənzərləri) nəsli kəsilmişdir. Ancaq eynilə digər nümunələr kimi, Tiktaalik də çox maraqlı keçid növüdür.

Aradakı fərqlərin siyahısı bu şəkildə yüzlərlə olacaq şəkildə çoxaldıla bilər. Yəni Tiktaalikin başı bu timsahınkına bənzəsə də çənə quruluşu daha primitivdir və onunla heç bir əlaqəsi yoxdur. Ayrıca fosillərin tapılmasından sonrakı illərdə, bir neçə institut və universitetlərdə aparılan paralel araşdırmalarda, fosilin bütün parçalarının bir-biriylə uyğun və qəti olaraq tək bir növə aid olduğu dəqiqləşdirilmişdir. Digər tərəfdən özündən əvvəl təkamülləşmiş şüa üzgəcli balıqlar, solekantlar, ağciyərli balıqlar, Eustenopteron, Panderichthis ilə özündən sonra təkamülləşmiş olan Acanthostega, Ichtyostega və Tulerpeton ilə birlikdə sudan quruya çıxan canlılar arasında möcüzəvi bir ara-keçid növü olduğu bütün elm ictimaiyyəti tərəfindən qəbul edilməkdədir.

daha ətraflı...

September 19, 2015

Homo naledi: İnsanın Təkamül Ağacına Əlavə Olunan Yeni Növ!

Witwtersrand Universiteti, National Geographicin köməyi ilə reallaşdırdığı bu kəşfi açıqlayarkən, tapılan yeni növün Homo cinsinə aid olduğunu ifadə etdi. Fəxrlə, budur qarşınızda... Homo naledi!
Bu inanılmaz fosil Afrikada kəşf edildi. Əslində H.naledi 2 il əvvəl kəşf edilmişdir. Fosil ilk olaraq, həvəskar mağara araşdırmaçıları tərəfindən Cənubi Afrikanın məşhur Rising Star mağaralar sistemindəki bir mağarada tapılmışdır. Beləcə Rising Star araşdırmaları başlamış oldu. 21 gün davam edən bu araşdırmalara alimlər və könüllülərin daxil olduğu 60 nəfərlik bir qrup qatıldı. Tədqiqatçılar skeletin tamamlanacağına ümid etdikləri halda üç gün ərzində bundan daha çoxuna sahib olduqlarını fərq etdilər və qrup rəhbəri Lee Berger bu müddəti "çox dəyişik və fövqəladə" olaraq xarakterizə etdi.
Mağara girişindən 90 metr məsafədə yerləşən otaqda yalnız bir növə aid 15 fərdi meydana gətirən 1500 fosil parçası tapıldı. Cənubi Afrikada danışılan yerli Sesotho dilində "ulduz" mənasını verən "naledi" adı, fosillərin tapıldığı otağa hörmət əlaməti olaraq verildi. 1500 sayı çox görünsə də qrup daha minlərlə fosilin orada olduğunu təxmin edir. Berger otağın döşəməsinin fərdlərin sümüklərindən meydana gəldiyini qeyd edir.
Tapılan sümüklər uşaqdan yaşlıya qədər bir çox fərqli yaş qrupunu təmsil edir. Məlumatlar yeni növün primitiv primatlarla müasir primatların mükəmməl bir qarışığına sahib olduğunu göstərir. İki ayaq üzərində dayanan bu hominidin təxminən 150 sm boya sahib olduğu düşünülür. Əlavə olaraq H. naledi, incə, güclü və əzələli oynaqlara sahibdir. İncə quruluşu və uzun qıçları, növün çox çəkiyə sahib ola bilməyəcəyini göstərir. Araşdırmaçılar yeni növün çəkisinin 45 kq. civarında olduğunu təxmin edirlər.
Çox kiçik olan beyinləri, beyni 450 - 550 kubsantimetr olan şimpanze beynindən bir az daha böyük olan bir avstralopit dişisininki ilə az qala eyni böyüklükdədir. Fərdlərinin dişisi və erkəyi arasındakı fiziki ölçü fərqi də çox azdır. Berger fərdlər arasındakı bənzərliyin, əkiz insanların bir-birinə bənzədiyi dərəcədə olduğunu ifadə edir. Buna görə də tapılan fərdlərin yaxın qohum olduğu düşünülür.
H.naledinin üzvlərinə başdan aşağı baxdıqda primitiv primatlardan müasir primatlara keçid görülə bilir. Çiyinlərə və qalça sümüyünə baxıldığında primitiv bir primata bənzədilə biləcək olan növ, sahib olduğu əl və ayaqlar ilə yüksək dərəcədə insana bənzəyir. Ancaq barmaqları bizimkilərdən daha qatlanmışdır. Bu da yeməkləri və ovları daha yaxşı qavramalarına köməkçi olmuş ola bilər. Çiyinlərini isə bizim hərəkət etdirdiyimizdən daha rahat hərəkət etdirə bilirdilər, bu da dırmaşmaq ilə məşğul olduqlarının bir göstəricisidir. Yerə təmas edən ayaqları isə bizimki ilə çox oxşardır.
Yaxşı, bu fərdlər təcrid olunmuş və çatılması bir o qədər çətin olan yerə necə keçdilər? Qrupun söylədiyinə görə ora çatıla biləcək tək açıqlıq 17.5 sm enindədir və başqa da giriləcək yer yoxdur. Orada hər hansı gəmirici ya da quş növünün sümükləri də tapılmır. Nə qədər çətin bir yer olduğunu siz düşünün!
Təbii fəlakət nəticəsində kütləvi ölüm, vəhşi heyvanlar və su vasitəsilə daşınma kimi bütün mümkün variantlar istisna edildikdən sonra alimlər bir variant üzərində dayanmışlar: onlar ölüləri düşünülmüş şəkildə və dəfələrlə bura gətirmişlər. İndiyə qədər bunun yalnız Homo sapiensə aid olduğunu düşünürdük!
"Bu bizlər üçün nə ifadə edir? Həyat ağacımızda var olan ölü basdırmaq bizlərə miras qaldı? Ya da belə soruşaq, ölü basdırmağı onlar icad etdi?" deyə Berger suallar verir.
Növün ən az 2 milyon il, hətta 3 milyon il əvvələ yaxın bir müddətdə yaşamış olduğu düşünülür. Hətta Berger H. naledinin cinsimizin ilk növü olmağa namizəd olduğunu ifadə edir.
daha ətraflı...

Sualtı Mağarada Milyon İllik Meymun Fosili Aşkar Edildi

İnsan Təkamülü Jurnalında (Journal of Human Evolution) dərc olunan məqaləyə əsasən, Dominikan Respublikasında yerləşən bir sualtı mağarada aşkar edilən və demək olar ki dəyişməz qalan milyon illik baldır sümüyü fosili Antillothrix bernensis adlandırılan nəsli kəsilmiş meymuna aiddir. 

Fosil bir neçə il əvvəl Dominikan Respublikasının Altaqrasiya əyalətində aşkar edilmişdir. Melburn Universitetində çalışan Robyn Pickering və həmkarları mağaradakı əhəng daşı qayalarında olan uran, torium, qurğuşun elementlərinin miqdarını ölçməklə fosilin 110 min il xəta nəzərə alınmaqla 1.32 milyon yaşlı olduğunu müəyyən etmişlər.

Sonra, üçölçülü həndəsi morfometriya üsulundan istifadə edərək, qrup təsdiq etdi ki, daşlaşmış baldır fosili həqiqətən Dominikan primatı Antillothrix bernensis-ə məxsusdur. Ayaq formasının modelləşdirilməsi, alimlərə meymunun ətraf mühitdə necə hərəkət etməsini müəyyənləşdirməyə və digər fosillərlə müqayisə etməyə imkan verdi. Kiçik pişik ölçüsündə olan bu ağacda yaşayan meymunun qida rasionunu əsasən meyvələr və yarpaqlar təşkil edirdi. Növ ilk dəfə 1977-ci ildə təsvir edilsə də, tədqiqatçılar indiyə qədər onun haqqında çox az məlumata sahib idi. İnsanların Karib dənizində yerləşən Böyük Antil adalarını yaşayış yerinə çevirməyə başladıqları zamanlarda növün orada mövcud olduğu ehtimal olunur.
daha ətraflı...

April 1, 2015

İki ayağı üzərində yeriyən "karolina qəssabı" tapılıb

Krokodilomorfa aid qalıqlar ABŞ alimləri tərəfindən aşkar edilib. Dəhşətli varlığa "karolina qəssabı" adı verilib.

Carnufex carolinensis trias dövrünün sonlarında, hazırki Şimali Karolina ştatı ərazisində yaşayıb. Canlının fosilləşmiş qalıqlarının hələ on il əvvəl tapılmış olduğuna baxmayaraq, bu günə qədər ştatın təbiət elmləri muzeyinin ehtiyat qalıqları arasında saxlanılırdı. Alimlər yalnız bir müddət əvvəl üstünü toz basmış qalıqlarla maraqlanmağa başladıqda, tamamilə yeni yırtıcı növü ilə qarşılaşdıqlarını anladılar.

Mütəxəssislər canlının təxminən 3 metr hündürlükdə olduğunu qeyd edirlər. Qısa ön pəncələrinin uzunluğu kimi bir çox göstəriciləri, karnufeksin eynən tirannozavr reks kimi iki arxa ayaqları üzərində hərəkət etdiyini göstərir. Skaner köməyilə qədim yırtıcının kəllə sümüyünün 3D modeli çıxarıldıqda, ona dəhşətli filmlərin baş qəhramanlarına xarakterik ad verilib.

"Onun, qurbanın sümüklərindən ətini qoparmaq üçün lazım olan bütün avadanlıqları var idi - nazik, qabağa uzanan kəllə sümüyü və onlarla ülgüc kimi iti dişi", - tədqiqatın müəllifi Lindsi Zenno izah edir.

Hələlik karnufekslərin şikarlarını hansı üsulla ovladığı sirr olaraq qalsa da, alimlər qurbanları arasında disinodontetozavrlar kimi ot yeyən arxozavrlar olduğunu düşünürlər. Bu növlər məməlilərin uzaq qohumları hesab olunur.

Trias dövrü öz böyük sayda yırtıcıları ilə məşhurdur. Ot yeyən heyvanların azlığı bu yırtıcıları hətta bir-birini ovlamağa vadar edirdi. Yura dövrü başladıqda isə onların hamısı artıq məhv olmuş, əvəzində meydana teropodlar çıxmışdı. Sağ qalanlar arasında kiçik krokodiləoxşar növlər var idi ki, müasir çaqqal və tülkülərin ekoloji yerlərini tutmuşdular. Beləcə onlar, dinozavrların yerüzündən silinməsi ilə tanınan növbəti kütləvi qırılma dövrünə qədər mövcudluqlarını davam etdirdilər.

Həmçinin oxuyun:

İlk yırtıcılar dimetrodonlar idi
Dinozavrların qırılmağına səbəb asteroid deyildi
Niyə spirt düşkünüyük və ya niyə yerə enmişik?
daha ətraflı...

January 28, 2015

Balıqçılar yeni ibtidai insan növü tapdılar

Yaponiya, Tayvan və Avstraliyadan olan alimlər yeni ibtidai insan növü aşkar ediblər. Bu növün nümayəndələrinin qədimdə müasir Şərqi Asiya ölkələrinin ərazisində yaşadıqları bəlli olub.

Yeni ibtidai insan növünə "Penxu adamı" adı verilib. Növün qalıqları Tayvanın qərbində yerləşən Penxu adasında balıqçılıqla məşğul olan yerlilər tərəfindən təsadüfi olaraq tapılıb. Alimlər balıqçı toruna düşən çənə sümüyü fraqmentlərinin ilk öncə sinantrop və ya pitekantropa aid olduğunu düşünsələr də, daha sonra yanıldıqlarını anlayıblar.

Çənə sümüyü ilə birlikdə qorunub qalmış bir neçə diş nümunələrinin anatomik quruluşu analiz edildikdən sonra, bunların Homo erectus-a oxşar qədim insan qrupuna aid olduğu təyin olunub. Yeni Penxu adamı ağır çənə sümüyü ilə fərqlənir - bu xüsusiyyət ən qədim insan nəsli nümayəndələrinə xarakterikdir. Bərk qidanı çeynəmək üçün güclü və ağır çənə strukturu təkamülləşdirmiş bu növün, daha sonralar meydana gəlmiş insanlarla "qabağa çıxan" çənə oxşarlığı yoxdur.

Müasir elmi tapıntılara əsasən, Homo sapiens-in əcdadları öz qədim yurdları olan Afrikanı 1-1,4 milyon il əvvəl tərk edərək, digər qitələrə köç etmişdirlər. Homo erectus növü nümayəndələrinin ilk əvvəl Şərqi Afrikaya tərəf yol aldıqları, ardından isə Cənub-Şərqi Asiya da daxil olmaqla, dünyanın müxtəlif yerlərinə yerləşdikləri məlumdur.

Radiokarbon analizi üçün vacib orqanika yuyulmuş olduğundan, aşkar olumuş nümunənin dəqiq yaşını təyin etmək çətindir. Qalıqların təxmini yaşının 150.000-450.000 arası olduğu güman edilir. Mütəxəssislər qarşılaşdıqları növün bəlkə də Tayvanın ilk sakinlərindən biri olduğunu qeyd edirlər. Sinantroplar və pitekantroplar kimi, Penxu adamı da müasir insana birbaşa əcdad deyil. Asiya ərazisində əvvəldən dörd nəsli kəsilmiş insan yarımnövünə aid qalıqlar tapıldığı səbəbindən, alimlər adıgedən ərazinin yarımnövlərarası mübarizə arenası ola biləcəyini ehtimal edirlər.

Həmçinin oxuyun:

Tapılmış əl sümüyü təkamül boşluğunu doldurur
Təkamülü dəyişdirən yeni insan fosili
Daun sindromlu ən qədim insana aid skelet aşkar edildi
daha ətraflı...

August 1, 2014

Dinozavrlardan quşlara 50 milyon il

Quşların birbaşa əcdadlarının dinozavrlar olduğu məlumdur. Lakin təkamül metamorfozlarının necə baş verdiyinə paleontoloqlar yalnız bu yaxınlarda aydınlıq gətiriblər. Məlum olub ki, iri qorxunc kərtənkələlərin ölçülərini kiçildərək quşlara çevrilməsi 50 milyon il alıb.

Cənubi Avstraliya Muzeyindən olan Mayk Li və həmkarları ikiayaqlı ətyeyən dinozavrlar olan teropodlara aid qalıqlar üzərində ətraflı analiz işləri aparıblar. Paleontoloqlar yeni nəticələrdən yararlanaraq 238 kq-lıq dinozavrların cəmi 800 qr ağırlığı olan arxeopteriks də daxil olmaqla ilkin quşlara necə təkamülləşdiyini araşdırıblar.

"Heç bir digər dinozavr qrupu miniatürizasiyaya bu qədər uzun müddət sərf etməyib. Dinozavrların quşlara təkamül çevrilməsi prosesi çox mürəkkəb və mərhələlərlə baş verib. Ən maraqlısı budur ki, ilkin quşların növbəti nəsil davamçıları hər dəfəsində əcdadlarından ölçü baxımından daha kiçik olub. Göründüyü qədərilə, kiçik bədən ölçüsü hər təkamül inkişafı mərhələsində öz üstünlüklərinə sahib olub", - tədqiqatın müəllifi olan Mayk Li qeyd edir.

Li və həmkarları tədqiqatda 120 teropod növünə aid skeletlərdəki 1549 ayırdedici cizgini taparaq, aralıqların 50 milyon il ərzində davam etdiyini təsdiqləyiblər: arxeopteriks və müasir quşlara təkamülləşmək üçün qədim dinozavrlara məhz bu qədər vaxt lazım olub. Mayk Li 12 əsas təkamül etapını ayırd etdiklərini izah edir, hansılarda ki hər dəfəsində canlılara yeni anatomik xüsusiyyətlər əlavə olunub. Bu xüsusiyyətlərdən bir neçəsi də bunlardır: ağac həyatına uyğunlaşma, həşəratlarla qidalanma, uçuş texnikasını qavrama və s. Bundan başqa birbaşa quşlara təkamül edəcək dinozavrların digər dinozavrlardan nə az nə çox, düz 4 dəfə sürətli təkamül keçirdiyi aydınlaşdırılıb.

Paleontoloqların dediyinə görə, dinozavrların məhvinə səbəb olan 66 milyon il əvvəlki kütləvi qırılmadan sağ çıxmağın yeganə yolu kiçik ölçülərə sahib olmaq idi. O dövr iri ölçülərə sahib heyvanların nəsil kəsilmələri ilə məşhurdur. Kiçik ölçülərə təkamülləşmiş ilkin quşlar isə nəhəng asteroidin Yerlə toqquşmasından sağ çıxa biləcək qədər şanslı idilər.

Həmçinin oxuyun:

Dinozavrların "bəxti gətirmədi"
Yer tarixinin ən böyük quşu tapıldı
İlk yırtıcılar dimetrodonlar idi
daha ətraflı...

July 17, 2014

Ən böyük dördqanadlı lələkli dinozavra aid qalıqlar tapıldı

Alimlər Çin ərazisində ən böyük dördqanadlı lələkli dinozavr növünə aid fosilləşmiş qalıqlar aşkar etməyə nail olublar. Növ dörd qanadı ilə yanaşı həm də uzun quyruq lələklərinə sahib olub.

Changyuraptor yangi adı verilmiş yeni lələkli dinozavr növü uçmağı kifayət qədər yaxşı bacaran yırtıcı idi. Təbaşir dövründə mövcud olmuş canlı Çinin indiki Lyaonin vilayətində yaşayıb. Təxminən 30 sm uzunluğa malik quyruq lələkləri ornitopodlara aid olmayan bütün dinozavrlar arasında ən uzunu hesab edilir. Mütəxəssislər qeyri-adi lələkləri sayəsində çoxqanadlı dinozavrın uçuşda yavaşlaya bilmək və yerə təhlükəsiz eniş etmək üstünlüyü əldə etdiyini qeyd edirlər.

Changyuraptor yangi erkən lələklilərə aid yeni mikroraptor qrupu növüdür. Bu qədim sürünənlər üzərində aparılacaq araşdırmalar uçuş kimi bir fenomenin necə formalaşdığına aydınlıq gətirməklə qalmayıb, həm də lələkli dinozavrlardan quşlara təkamül zəncirini bərpa edəcək. Fosillər Çinin Bohai Universitetindən olan alimlər və onların ABŞ-ın Los-Anceles ətrafı Təbiət Tarixi Muzeyindən olan həmkarları tərəfindən aşkar edilib.

Burun ucundan quyruq sonuna qədər 132 sm uzunluq təşkil edən canlı arxeoloqların indiyəcən rast gəldiyi ən böyük dördqanadlı dinozavrdır. Müasir qartal və albatros kimi quşlardan daha böyük ölçülərə malikdir.

Yeni dinozavrın arxa üzvlərindəki lələklər qeyri-adi şəkildə uzundur, bu da, alimlərin dediyinə görə, onların uçuşda vacib rola malik olduğundan xəbər verir. Əldə edilmiş nəticələrə əsasən, qədim dino-quş uzun quyruğunu isə öz ağırlığını kompensasiya etmək və uçuşunu stabilləşdirmək üçün istifadə edirdi.

Həmçinin oxuyun:

Yer tarixinin ən böyük quşu tapıldı
Lələklərin sirli mənşəyi: uçuş yoxsa "cazibədarlıq"?
Dimdik uçuş üçün deyil, qidalanmaq üçün idi
daha ətraflı...

July 14, 2014

Yer tarixinin ən böyük quşu tapıldı

Alimlər 1983-cü ildə aşkar edilmiş qalıqları araşdıraraq onların Yer tarixində mövcud olmuş ən böyük quşa aid olduğu qənaətinə gəliblər. Quş yeni Pelagornis sandersi növünə aid edilib.

Uçan dəniz quşunun qanadlarının açılması 6-7,5 metr təşkil edirdi, bu da müasir Yerin ən uzun qanadlı quşu olan albatrosdakından 2 dəfə uzundur.

Mütəxəssislər bu quş növünün paleogen dövründə meydana çıxdığı, təxminən 4 milyon il əvvəl isə nəslinin kəsildiyi qənaətindədirlər. Quş havada rahat uça bilsə də, bədən və qanad ölçülərinin uçuşda və enişdə maneələr törətdiyi istisna olunmur.

Flight 1.25 proqramlı kompüter modeli növün çəkisi, forması və qanad strukturu xüsusiyyətləri nəticələri əsasında P. sandersi-nin böyük ehtimalla uçuşa cəhd etdikdə qanadlarından faydalanmadığını göstərib: uçmaq üçün bu quş, eynən deltaplaneristlər kimi qaçaraq hündür sıldırım qayalardan tullanırdı. Ardından isə hava axınları köməyilə irəliyə istiqamətlənirdi.

Bununla yanaşı alimlər növün suda uçuşa cəhd edə bilmədiyini qeyd edirlər. Bu səbəbdən dəniz quşu qida axtarışına çıxdıqda suya sürətli eniş etməyib, su səthindəki balıq və kalmarları ələ keçirərək yoluna davam edirdi.

Həmçinin oxuyun:

Lələklərin sirli mənşəyi: uçuş yoxsa "cazibədarlıq"?
Ən qədim pterodaktil tapıldı
Quşların qanadlarının təkamülü aydınlaşdırıldı
daha ətraflı...

July 8, 2014

Daun sindromlu ən qədim insana aid skelet aşkar edildi

Fransada 1500 il əvvəl ölmüş ən qədim Daun sindromlu insana aid skelet tapılıb. Elmə məlum belə tapıntılar arasında bu nümunə ən qədimi hesab olunur. Skelet Sona çayı üzərində yerləşən Şalon-sür-Son (Chalon-sur-Saône) şəhərində aşkar edilib.

Şəhərdə yerləşən erkən orta əsr qəbristanlığında arxeoloqlar ümumilikdə 94 insan qalığına rast gəlib, hansıların ki arasında 1500 il əvvəl ölmüş uşaq skeleti də olub. Alimlər burada braxisefaliya izlərini ayırd etməyə və uşağın nazik kəllə sümüklərini qeydə almağa nail olublar.

Braxisefaliya (qısabaşlılıq) - başın uzunluğu və eninin elə nisbətidir ki, en uzunluğun 80,9%-dən artığını təşkil edir. Braxisefallara ənənəvi olaraq baltidlər, alpinidlər, armenoidlər və monqoloidlər aid edilir.

Bordo Universitetindən olan arxeoloq Maite Rivolun sözlərinə görə, oxşar anatomik cizgilər Daun sindromuna xarakterikdir. Daun sindromu - genom patologiyası formalarından biridir, hansında ki adətən kariotip normal olan 46 xromosom əvəzinə 47 xromosomla təmsil olunur. Bu belə izah olunur ki, 21-ci cütlüyün xromosomları 2 yox 3 kopiyayla təmsil olunurlar. Sindrom ingilis həkimi Con Daunun xəstəliyi ilk dəfə izah etdiyinə görə 1866-cı ildə onun şərəfinə adlandırılıb.

Uşaq, digər bütün şəhər sakinləri kimi beli üstə, başı qərbə doğru basdırılmışdı. Rivol hesab edir ki, o dövrdə belə xəstəlikləri olan uşaqlara sindromdan əziyyət çəkməyən digərləri ilə eyni münasibət göstərilirdi.

Həmçinin oxuyun:

Tapılmış çənə sümüyü fosili məməlilərin mənşəyinə işıq tutur
Tapılmış əl sümüyü təkamül boşluğunu doldurur
Bala dinozavr fosili tapıldı
daha ətraflı...

July 7, 2014

Lələklərin sirli mənşəyi: uçuş yoxsa "cazibədarlıq"?

Nəsli kəsilmiş növlərə aid yenicə tapılmış fosillər üzərində aparılan tədqiqat işləri quşların lələklərini uçuşdan daha əvvəl və uçuş üçün yox, sırf "cazibədarlıq" üçün təkamülləşdirdiklərini təsdiq edib. Analiz nəticələrinə əsasən Yer üzünün ilk quşları, onlara cazibədarlıq qazandıran lələkli "şalvarlara" sahib olub.

Alimlər əvvəlcə uçuş üçün vacib lələk strukturunu araşdırmağa qərar verdilər. Lakin tədqiqatda təkamül tapmacası daha da qəlizləşdi: uçmaq bacarığı yoxsa lələklər - hansı daha əvvəl yaranmışdı? Görünən bu oldu ki, quş lələkləri heç də uçuş optimizasiyası üçün yox, sadəcə cazibədarlıq atributu kimi formalaşıb.

Arxeopteriks Yura dövrünün sonlarında, təxminən 150 milyon il əvvəl yaşayıb. Bu dövr uçan dinozavrlardan quşlara təkamül keçidini əhatə edir. Daha əvvəl tapılmış qalıqlarla arxeopterikslərin bir çox xüsusiyyəti öyrənilsə də, əsasən dağılmış qalıqlar səbəbindən bəzi sirlər aydınlaşdırıla bilinmirdi. Alimlərin bu mövzuda əsas mübahisə obyekti lələklər idi: bəziləri onların qədim quşlarda aerodinamikliyi artırdığını iddia edirdi, digərləri isə lələkləri cinsi seçmə nəticəsində təkamülləşmiş əks cinsdən olan fərdləri cəlb etmə xüsusiyyəti kimi dəyərləndirirdi. Bir müddət sonra fosillərdən arxa üzvlərin də lələklərə sahib olduğu məlum oldu, bu da arxeopteriks kimi qədim quşların uçuşda müasirləri kimi iki yox, arxa üzvlərlə birlikdə dörd üzvdən istifadə etdiklərini göstərirdi.


İndi isə Bavariyadan olan alman alimlərdən ibarət tədqiqatçı qrup, başda Oliver Rauhut olmaqla, yaxşı vəziyyətdə qorunub qalmış arxeopteriks fosilini araşdıraraq heyvanın müxtəlif bədən hissələrini örtən fərqli lələk tiplərini aşkar edib. Məlum olub ki, uçuş üçün istifadə edilən aerodinamik lələklər asimmetrikdir - bir tərəfdən dar, digər tərəfdən isə geniş.

Quyruq lələkləri daha böyük idi - 9,9-11,4 sm arası. Bu lələklər də həmçinin asimmetrik idi, bu da onların əlavə aerodinamiklik funksiyasını yerinə yetirdiyini və heyvanın qalxış gücünü artırmaq üçün istifadə edildiyini sübut edir.


"Arxeopterikslərin dördqanadlı süzülüşünün qanadları çırparaq uçuşdan daha əvvəl meydana gəldiyi nəzəriyyəsi ilə tapıntımız ziddiyyət təşkil edir", - Oliver Rauhut qeyd edir.

Rauhut və həmkarları digər qədim uçan növlərin də lələk quruluşunu analiz ediblər. Nəticədə lələklərin müxtəlif bədən hissələrində fərqli vəzifələr yerinə yetirdiyi aydın olub: uçuşda manevr, maskalanma, cinsi cəlbetmə və s.

Hələlik mütəxəssislər arxeopteriksin lələkli "şalvarının" cazibədarlıq atributu olduğu və cütləşmə prosesində rol oynadığı fikrində qalıblar. Elə ya da belə, lələk və uçuş bacarığı təkamülü çox çətin və mərhələlərlə baş verib. Paleontoloqlar bundan sonra da araşdırmaların davam etdiriləcəyini bildirirlər.

Həmçinin oxuyun:

Yeni dinozavr növünə "Pinokyo" ləqəbi verildi
Ən qədim pterodaktil tapıldı

Quşların qanadlarının təkamülü aydınlaşdırıldı
daha ətraflı...

June 22, 2014

Neandertallar mərhələlərlə təkamülləşib

İspaniyanın şimalında yerləşən Sima de los Huesos adlı mağarada aşkar edilmiş kəllə sümükləri şüurlu insanın Avropaya köç etməsindən xeyli əvvəl orada hökm sürmüş ovçu növlərin erkən təkamülünü anlamaq üçün imkan yaradıb. Bələ ki, fərqləndirici üz cizgilərinin mərhələlərlə təkamülləşdiyi məlum olub.

Tədqiqatda Madriddə yerləşən Komplutense Universitetindən olan Xuan Luis Arsuaqa Ferreras və həmkarları 17 kəllə sümüyünü ətraflı araşdıraraq, onları əldə olan həm neandertallara, həm də insan əcdadlarına aid fosillərlə müqayisə ediblər.

Nəticədə beyinlərinin eynən qədim heydelberq adamı formasında olduğu aydın olub. Lakin alın qövsləri və kiçik iti kök dişləri artıq neandertalı daha çox xatırladırdı ki, bu da qədim neandertalların çənələrini hələlik naməlum bir vəfizə üçün istifadə etdiklərini göstərir. Xuan Luis Arsuaqa Ferreras özü hesab edir ki, onlar dişlərini ələ keçirmə aləti kimi istifadə etmiş ola bilər.

Əldə edilən başqa bir maraqlı nəticəyə görə, neandertallar öz fərqləndirici cizgilərini uzun müddət ərzində mərhələlərlə təkamülləşdiriblər.

Alimlər Sima de los Huesos mağarasının unikallığından bəhs edirlər, çünki bu mağara özü ilə birlikdə qədim insan növlərinə aid nəhəng fosil kolleksiyası təqdim edir. Tapıldığı 1980-ci illərdən bəri, neandertallarda da daxil olmaqla, nəsli kəsilmiş növlərə aid dəyərli məlumatlar qazandıran əsas mağara hesab olunur. Son 30 il ərzində buradan insan və digər qohum növlərə aid təxminən 7 min sümük çıxarılıb.

Həmçinin oxuyun:

Neandertallar danışa bilirdi?
Neandertallar bizə genlərinin 20%-i verdi
Tapılmış əl sümüyü təkamül boşluğunu doldurur
daha ətraflı...

June 5, 2014

Tapılmış çənə sümüyü fosili məməlilərin mənşəyinə işıq tutur

Avstraliyanın Viktoriya əyalətində tapılan bu kiçik çənə sümüyü fosili yaşayan bütün məməlilərin təkamülünə və mənşəyinə işıq tutur.

Tapıntı ilə bağlı məqalə Monaş Universitetinin saytında dərc olunub. Bishops adı verilən bu yeni məməli növü bizlər də daxil olmaqla bütün məməlilərin əcdadı ola bilər. Təxminən 100 milyon il əvvəl yaşamış olan bu kiçik məməli, o dövrlərdə dinozavrlardan qorunmaq üçün ehtimalla ağaclıq yerlərdə yer altında qazdıqları tunellərdə yaşayırdılar. Çənə fosili yalnız 1,6 sm olan bu kiçik canlının boyu böyük təxminən 15-18 sm ölçüsündədir.

Heyvanın çənə sümüyü fosilini araşdıran antropoloqlar, heyvanın gecələr ortaya çıxıb omnivor (bitkilər, heyvanlar, göbələklər) qidalandığını ifadə edirlər.

"Bishopsun sürünənlərdən plasentalı məməlilərə keçiddə mükəmməl bir nümunə olduğunu düşünürük. Bishopsun çənə quruluşu müasir plasentalı məməlilərə oxşasa da, daha çox sürünənlərin çənə quruluşuna bənzəyir. Bu səbəbdən məməlilərin təkamülündə əhəmiyyətli bir nümunədir", - tədqiqatda iştirak edən Monaş Universitetindən olan antropoloq Karen Yavzki qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

Məməlilərin son əcdadı tapıldı
Nəhəng ördəkburun fosilləri tapıldı
Ən qədim doğan sürünən fosilləri tapılı
daha ətraflı...

May 10, 2014

Yeni dinozavr növünə "Pinokyo" ləqəbi verildi

Paleontoloqlar Çin ərazisində tirannozavrın qohumu hesab edilən bir dinozavr növünə aid skelet aşkar ediblər. Uzun kəllə sümüyü və burnuna görə alimlər yeni növə "Pinokyo Reks" ləqəbini veriblər. Tapıntı ilə bağlı məqalə Nature Communications jurnalında dərc edilib.

Doqquz metr uzunluğa və bir tonn ağırlığa sahib yırtıcının skeleti Çindəki bir tikinti sahəsində aparılan qazıntı işlərində tapılıb. Edinburq Universitetindən olan alimlər yeni kərtənkələ növünün tirannozavra qohum olduğunu hesab edirlər. Çin ərazisində 66 milyon il əvvəl yaşamış yırtıcı rəsmi olaraq Qianzhousaurus sinensis adlandırılıb.

"Açıq-aydındır ki, Pinokyo çox komik görünüşə sahib idi, amma digər hər hansı bir tirannozavrdan daha az təhlükəli də deyildi", - Edinburq Universitetindən (Britaniya) olan Stiv Brüsatt qeyd edir.

"Pinokyo" ləqəbli növ digər məlum dinozavrlardan bir qədər fərqlənir. Hərçənd ki, iri və iti dişlərə sahib çənəsi ona, Tirannosaur Rex'in üzündəki zəhmi verir, burnu daha zərif və uzundur, başında isə kiçik buynuzları var.

Alimlərin rəyinə görə, Təbaşir dövründə Asiyada çoxlu tirannozavr növü yaşayırdı, hansılar ki bir-birindən fərqlənən ov üsulları üzrə "mütəxəssisləşmişdilər". "Pinokyonun" nəzik dişləri və yüngül skeleti onun qida rasionunun kiçik kərtənkələlər və quşbənzəri dinozavrlar kimi heyvanlardan ibarət olduğuna dair məlumatlar təmin edir.

Yeni dinozavr növünün burnu və çənəsi digər dinozavrlarınkından 35% daha uzundur. Ehtimalla, kəllə sümüyünün belə quruluşu ona ovunu daha tez dişləmək və spesifik heyvanlara ovlanmaq üstünlüyü qazandırırdı. Əldə edilmiş məlumatlara baxmayaraq, alimlər dinozavrın qida rasionuna dəqiq hansı canlıları əlavə etməyə tələsmirlər. Gələcəkdə Asiya ölkələrində aparılacaq yeni qazıntı işlərilə digər uzunburunlu dinozavr növlərinin tapılacağı güman edilir.

Həmçinin oxuyun:

Ən qədim pterodaktil tapıldı
Dimdik uçuş üçün deyil, qidalanmaq üçün idi
Dinozavrların yaşadığı şərtlərdə insanlar nəfəs ala bilməzdi
daha ətraflı...

April 26, 2014

Ən qədim pterodaktil tapıldı

Bir beynəlxalq tədqiqatçı qrup ən qədim pterodaktil qalıqlarına rast gəlib. Nəticədə pterodaktillərin kiçik uçan sürünənlər olduğu məlum olub, hansılar ki təkamül müddəti ərzində sonralar nəhəng heyvanlara çevriliblər.

Bu canlı milyon illər əvvəl, dinozavrların hökm sürdüyü dövrdə Çinin şimal-qərbində uçurdu. Fosilləri 2001-ci ildə Şişuqou formasiyası argillitində tapılmışdı. Əvvəlcə alimlər qalıqların ikiayaqlı dinozavrlar - teropodlara aid olduğunu düşündülər, lakin tam skelet əldə edildikdə fosilin pterozavra aid olduğunu anladılar. Zərif sümükləri səbəbindən bu heyvan dəstəsinin qədim tarixi haqda elmə çox şey məlum deyil.


"Tapıntımız erkən və primitiv pterodaktiloid pterozavrlar - uçan sürünənlərin formasını təqdim edir. Tədqiqat həmçinin göstərdi ki, pterodaktillər ən az 5 milyon il daha qədimdir. Uçan kərtənkələlərin təxminən 163 milyon il əvvəl meydana gəldiyini deyə bilərik", - tədqiqatın başında duran Kris Lyu qeyd edir.


Geniş qanadları ilə birlikdə 1,4 metr uzunluğu olan yeni sürünən Kryptodrakon progenitor (gizli əjdaha) adlandırıldı. Nəslinin davamçıları təkamül müddəti ərzində rahat uçuş üçün əksinə daha zərif qanadlar qazanıb. Yeni tapılmış növün forması onun uçaraq çox böyük məsafələri qətt edə bilmədiyini göstərir.


"Kriptodrakon - Şişuqou formasiyası ərazisində tapdığımız ikinci pterozavr növüdür və Yura dövrünün qarışıq ekosistemi haqda təsəvvürlərimizi dərinləşdirir. Qayalıqlarda qorunub qalmış bu nadir, kiçik, zərif qalıqlar, həmçinin Şişuqou faunası mamençizavr kimi nəhəng canlıların əhatəsində nələrin yaşadığını anlamaq imkanı təmin edir", - Vaşinqton Universitetindən olan Ceyms Klark əlavə edir.

Mamençizavrlar pterodaktillərin ilk əcdadları ilə eyni dövrdə yaşamış iri otyeyən dinozavrlar idi. 15 metr uzunluğu olan boyunları ilə hündür ağaclara boylanıb yarpaqları rahatlıqla qopara bilirdilər. Boyunları köməyilə həm də ətyeyən yırtıcı qohumlarını qorxutmaq üstünlüyünə sahib idilər.

Bundan başqa yaxınlıqda tapılmış digər qalıqlar qədim pterodaktilin zauropod, teropod, qədim tısbağa və digər bir çox canlılarla yaşayış mühitini bölüşdüyünü təsdiq etdi.

Həmçinin oxuyun:

Dinozavrların yaşadığı şərtlərdə insanlar nəfəs ala bilməzdi
İlk yırtıcılar dimetrodonlar idi
Dinozavrlar istiqanlı idilər?
daha ətraflı...

February 15, 2014

Ən qədim doğan sürünən fosilləri tapıldı

Paleontoloqlar Çinin şərqində qarnında balaları ilə birlikdə və doğum zamanı ölmüş ixtiozavr qalıqlarına rast gəldilər. Canlının qalıqların 248 milyon ilə əvvəlinə aid olduğu bildirilir, bu da onu dünyanın ən qədim doğaraq artan sürünəni edir. Əlaqədar məqalə 12 fevral 2014 tarixində PLoS ONE jurnalında dərc edildi.

"Bu qalıqlar Yerdə sürünənlər arasında təbii doğumun, onların okean sularındaki həyata keçidindən əvvəl meydana gəldiyini sübut edir", - Kaliforniya Universitetindən (ABŞ) olan Ryosuke Motani deyir.

Motani və həmkarları Trias dövrünün sonları və Yura dövrünün əvvəllərinə aid, dənizlərin dibində formalaşmış qayalıqların yerləşdiyi Anxoy əyaləti ərazisində qazıntı işləri aparmağa başladılar. Alimlər ilk dəniz sürünənlərindən olmuş ixtiozavrlarla maraqlanırdılar, hansılar ki təkamül müddətində dəniz həyatına keçid almaqla yanaşı həm də doğaraq artma xüsusiyyəti qazanmışdılar. 

Paleontologiyanın ən maraqlı və sirli qalan suallardan biri budur: ixtiozavrlar balalarını qarında daşımağı dənizlərə keçid aldıqdan sonra qazanmışdılar, yoxsa bu onlara dənizləri daha yaxşı anlamağa və oraya uyğunlaşmağa kömək etmişdi?

Məqalənin müəllifləri ikinci hipotezi təsdiqləyə biləcək dəlillər əldə etdiklərini qeyd edirlər. Alimlər 248 milyon il əvvəlinə aid qalıqlara rast gəldikdən sonra bunların balıq və müasir delfinlərdən çox kərtənkələlərə oxşayan çaoxuzavrlara (primitiv ixtiozavrlar) aid olduğunu aydınlaşdırdılar.

Motani və həmkarlarının tapıntısı qeyri-adidir, çünki fosillərdə bir deyil, dörd ixtiozavra - ana və qarnındaki üç balaya aid qalıqlar var. Fosillərin strukturu və onların sıraları köməyilə doğum zamanı öldükləri məlum oldu. Hətta balalardan biri ana bətnini tərk etməyə çox yaxın idi.

Maraqlı olan başqa bir vəziyyət budur ki, çaoxuzavr qarnında balalar başlarıyla onun quyruğu tərəfə çevrilmişdilər. Bu doğum davranışı nə qədim dəniz sürünənləri, nə də müasir məməlilərə xas deyil. Alimlər bu fakta əsaslanaraq, eynən müasir balinalar kimi ixtiozavrların da doğum xüsusiyyətini dəniz həyatına keçid almamışdan əvvəl quruda təkamülləşdirdiklərini bildirirlər.

Həmçinin oxuyun:

Ən qədim sinir sistemi tapıldı
Yumurta qoyan məməlilər digərlərindən daha yavaş təkamülləşdi
Doğaraq artan "Jackson buqələmunu"
daha ətraflı...
 
Copyright © 2014 Həyatın Təkamülü • All Rights Reserved.
Distributed By MyBloggerThemes | Design By Templateure
back to top