Gen oxşarlığından bəhs edərkən, hansı üsulla oxşarlığın müəyyən edildiyini də izah etmək lazımdır. Çünki bir çox fərqli baxımdan oxşarlıq analizi edilə bilər. Məsələn, ən çox istifadə edilən üsullardan biri fərqli növlərin eyni genlərindəki hissələrində olan retrotranspozonların analizinə əsaslanır. Bir digər məşhur üsul müəyyən başlı zülalları kodlaşdıran genləri araşdırmaqdır. Daha geniş tədqiqatlarla məlum olan bütün nukleotidlərin bir-bir analizi də edilə bilər. Amma sonuncu üsul olduqca çətindir və ancaq kompyuter proqramlarıyla müəyyən edilə bilər. Bundan başqa bir zülal kodlaşdırmayan intron hissələr ilə bir zülal istehsalında istifadə edilən ekzon hissələrin müqayisəli analizləri də edilə bilər.
Bu məzmunda, gen oxşarlığından söz düşmüşdürsə, adətən ya homoloji genlərə, ya da müəyyən ədəddəki genlərin nukleotid müqayisələrinə baxıldığını deməyə ehtiyac var. Bütün canlılar ortaq əcdadlara sahib olduqları üçün ortaq genlər daşıyırlar. Fərqli canlılarda eyni vəzifələri boynuna götürən (ancaq eyni nukleotid ardıcıllığına sahib olmaq məcburiyyətində olmayan) bu genlərə homoloji genlər adı verilir. Məsələn, şimpanzelərlə insanlar arasındakı homoloji gen uyğunluğu 99,5%-ə yaxındır. Çünki bu növlərə xüsusiyyətlərini verən zülallar (və dolayısilə genlər) bir-birləriylə funksiya baxımından demək olar ki tamamilə eynidir; lakin nukleotid fərqlilikləri nəticəsində meydana gələn dəyişikliklər növlər arasındakı fərqlilikləri yaratmışdır.
Digər tərəfdən genom analizlərində yalnız genlərin funksiyaları deyil, o genlərin tək-tək nukleotidləri də araşdırılır. Nukleotidləri araşdırmaq daha çətin işdir, amma daha dəqiq nəticələr verir. Məsələn, insanla şimpanze arasında 18.000-dən çox genin (demək olar ki bütün genomu) tək-tək nukleotid ardıcıllığına baxaraq etdiyimiz təhlillərdə, iki növ arasındakı uyğunluğun 98,77% olduğunu görürük. Makaklarla bu oxşarlıq 93,56%, yeni dünya meymunlarıyla 89%, lemurlarla 80%, siçanlarla təxminən 40%-dir. Gördüyünüz kimi nukleotid fərqlilikləri təkamül qohumluğunu daha dəqiq göstərir.
Genom içərisində zülal kodlaşdıran ekzon hissələrində meydana gələn mutasiyalar, əsasən növə zərər verdikləri səbəbindən aradan qaldırılırlar; buna görə ekzonlardaki genetik oxşarlıq daha çoxdur. Amma ümumiyyətlə gen oxunmasını tənzimləyən və zülal sintezi olmayan intro hissələrdəki mutasiyalar (əksəriyyəti neytral olmaqla) daha asan saxlanıla bilər. Bu səbəbdən identik ekzon analizində genom fərqi 25% ikən, eyni bir intronda 60%-ə qədər çata bilər. Təbii ki, təkamül baxımından bir-birindən uzaq olan növlərdə bu fərqlər daha çoxdur. Belə ki, bir yerdən sonra (məsələn ortaq əcdadı 1-2 milyard il əvvəl yaşamış növlərdə) yığılan neytral mutasiyalar səbəbilə iki fərqli genomun intronlarındaki nukleotidləri yan-yana düzmək çox çətinləşir. Buna görə, bütün növlər tərəfindən ortaq olaraq paylaşılan bəzi ekzonlar üzərindən analizlər edilir (bütün növlər tərəfindən müəyyən genlərin paylaşılması da ortaq əcdadın qəti sübutudur).
Qısaca, genom analizləri - nukleotidlərin yan-yana düzülərək müqayisə edilməsidir. Bu analizlər növlər arası qohumluq əlaqəsini və ortaq əcdadları dəqiq şəkildə aşkar edir. Təkamül biologiyasının ən güclü qollarından biri olan Genetika elmi sayəsində, genetikanın bilinmədiyi dövrlərdən qalan bütün hipotezlərimizi test etmək və demək olar ki hamısını təsdiqləmək və bir qismini də düzəltmək imkanına sahibik. Genetik analizlərin də dəqiq şəkildə doğruladığı kimi, bütün növlər ortaq bir əcdaddan təkamülləşmiş və müasir dövrə qədər təkamül prosesi daxilində fərqliləşərək gəlmişdirlər.
Qaynaq:
Nature
Sciencemag
NCBI
