Bu sinir, birbaşa beyindən çıxan sinirlərdən biri olan "vagus"un qollarından biridir və qırtlaq üçün mühərrik funksiya və qəbul etmə qaynağıdır. Xüsusilə qalxanvari vəzi ilə yaxın əlaqəli bu sinir, qalxanvari vəzin alınması zamanı zərər görərsə nitq qüsurluluğuna səbəb ola bilər.
Şəkildə də açıqca görüldüyü kimi, sinir, nəfəs borusunun sağ və sol ağciyərə getmək üzrə ikiyə ayrıldığı nöqtədə geriyə doğru bir çıxış edir. Buradan da düz qırtlağa çıxır. Təxmini 20 sm qədər bir uzunluğa malikdir. Ancaq, bu sinirin simmetriyasında olan və sağ faqustan ayrılan qırtlaq siniri, soldakının əksinə yolu uzatmadan birbaşa qırtlağa çatır. Yaxşı, soldakı geri dönən qırtlaq sərhədinin belə onunla bir yol izləməsinin səbəbi nədir? Var olduğu iddia edilən dizaynerin səhvi ya da diqqətsizliyi nəticəsindəmi bu hala gəlmişdir yoxsa evolyusional keçmişəmi malikdir?
Dizayneri bir yana qoyaq, əlimizdə olan sübutlardan bəhs edək.
Canlı həyatın suda başladığı düşünülsə, baxmağımız lazım olanların balıqlar olduğunu görərik. Balıqların ürəyi, bizim dörd kameralı ürəyimizdən fərqli olaraq iki kameralıdır və qan, qarın aortası adlandırılan mərkəzi bir arteriyadan şaxələnir. Qarın aortası, hər iki tərəfdəki altı qəlsəməyə gedən (ən çox) altı qol cütlüyünə ayrılır. Daha sonra qan, zəngin bir şəkildə oksigenlə bağlanacağı qəlsəmələrdən keçir. Qəlsəmələrdən sonra, yenə altı cüt qan damarı tərəfindən toplanan qan, kürək aortası deyilən və balığın ortasından keçən tək bir böyük damarda birləşərək bədənin geri qalan hissəsinə dağılır. Altı qəlsəmə arteriyası cütü, balıqlarda bizdə olduğundan daha aşkar olan, onurğalıların seqmentləşmiş bədən planına bir dəlildir. Ovsunlayıcı bir şəkildə (ətraflı anatomik araşdırıldığında görüləcəyi üzrə) "qırtlaq kəmərləri" açıqca irsi qəlsəmələrdən törəmiş olan insan embriosunda aşkar görülür. Əlbəttə bu kəmərlər qəlsəmə funksiyası görmür, amma beş həftəlik insan embrionları qəlsəməli kiçik çəhrayı balıqlar olaraq qəbul edilə bilərlər.
Çox dərinə getmədən mövzuya geri dönəcək olsaq, balıqlarda olan vaqus sərhədinin son üç qəlsəmə bəsləyən qollara ayrılması və bu səbəblə bu qolların, əlaqədar qəlsəmə aortasının arxasından dolaşması son dərəcə təbiidir.
Sudan quruya və buradan da məməlilərə təkamül əsnasında, boyun ortaya çıxarkən qəlsəmələri dəyişməyə uğradaraq qalxanvari vəzi, qalxanvari-ətraf vəzini və qırtlağı meydana gətirmişdir. Keçmişdə qəlsəmələrə xidmət edən qan və sinir damarları isə artıq bu fərqli fiziki parçalara xidmət etməyə başlamışdır. Təkamül müddətində damarlar da bu orqanlara uyğunlaşma təmin edəcək şəkildə dəyişməyə başlamışdır. Bu dəyişikliklər əsnasında bir-birləri ilə olan sıralı əlaqələr də ortadan qalxmışdır və boyun ilə birlikdə kompleks bir quruluşa bürünmüşdür. Geri dönən qırtlaq siniri də bu qarışıqlıqda payına düşəni almışdır.
daha ətraflı...
DNT-nin daha yaşlı qohumu hesab olunan RNT-nin iki hissəsini bir yerdə tutan əsas cütlər yaşayan hüceyrələrdə molekulyar əlaqəsinin ən əhəmiyyətli nümunələrindən biridir. Elm adamları bu əsas(baza) cütlərinin əvvəldən həyatın parçası olduğuna və RNT-nin həyatın ilk polimerlərindən biri olduğuna əmindir. Amma burada bir problem var. RNT əsaslar polimer onurğayla əlaqəli olmadıqca suda baza cütü öz formasını almır və onlarla ildir həyatın mənşəyi elm insanlarını çaşdırır. Əgər əsaslar polimerlərindən əvvəl uyğunlaşmayıbsa, əsaslar, RNT polimerlərinin meydana gəlməsi üçün "prebiotik şorba"da bir çox molekuldan necə seçildi?
George Universitetinin araşdırmaçıları RNT-nin mənşəyi üçün alternativ nəzəriyyə araşdırır: araşdırmaçılar RNT bazalarının bu gün əlimizdəki bazalardan fərqli molekulların uyğunlaşmasından təkmilləşdiyini düşünür. Bu nəzəriyyə gedərək daha da parlaq görünür. RNT əsaslarına bənzər olan kiçik molekullarla birlikdə suda özbaşına toplanması son dərəcə normaldır. Bu "qabaqcıl-RNT əsaslar" kortəbii olaraq gen uzunluğu qədər xəttli çoxluğun içinə toplanır (fərz edək ki) və həyat genləri qabaqcıl-RNT bazalarından ya da bənzər molekullardan alınmağa başlanır. Bu araşdırmalar, Journal of American Chemical Society'də onlayn nəşr olundu.
Professor Nicholas Hud liderliyində elm adamları komandası tərəfindən edilən bu kəşf suda salxımlanacaq və RNT meydana gətirmə qabiliyyətinə sahib olacaq. Hudun qrupu qabaqcıl-RNT əsasına kiçik kimyəvi quyruq əlavə etdiyində bir şey olduğunu gördü və digər qabaqcıl-RNT əsasıyla birlikdə xəttli toplanmağı meydana gətirməyini müşahidə etdi. Çıxarılmış 18000 nəticə gözəl şəkildə sıralandı. "RNT-nin mənşəyini düşünmək babanın baltası paradoksunu xatırladır." - kimya və biokimya professoru Hud dedi. - "Əgər atanın qolu və sənin başın dəyişsə, bu eyni ox ola bilərmi? Biz eyni yolla RNT gördük. Kimyəvi strukturlar zamanla dəyişmiş ola bilər amma bu davamlı istifadədə idi, beləcə buna bənzər molekul olduğunu görə bilərik."
Hud 4 milyard il əvvəl başlayan prosesdən 100% əmin olduğunu etiraf etdi. Hudun sonrakı məqsədi, qabaqcıl-RNT əsaslarının genetik material olaraq funksiya görə bilən polimer yaratmaq üçün onurğa tərəfindən bağlanıb bağlanamadığını təyin etməkdir. George Tech Barselonada Biomedikal araşdırma üçün institut ilə birlikdə əməkdaşlıq etdi. Qabaqcıl-RNT-nin iki komponenti, öz-özünə salxımlanan sistem triaminopirimidin (TAP) törəmələri, TAPAS və siyanurik turşunu (CA) meydana gətirdi.
Həyatın mənşəyi sualına əsaslı cavab tapmağa əlavə olaraq, Hud özbaşına birləşmə əməliyyatının nanotellər kimi yeni materiallar yaratmaq üçün gələcəkdə istifadə edilə biləcəyini göstərdi. Həmçinin bu layihə Milli Elm Quruluşu (NSF) və NASA tərəfindən də dəstəklənildi.
Qaynaq: ScienceDaily
daha ətraflı...
Uçan Balıqlar uzun illər elm adamlarının marağına səbəb olan bir balıq növü olmuşdur. Çünki ovçu canlıların təzyiqi altında növlərin necə su mühitindən qaçmağa çalışdığını və bu müddətdə, nəsillər içərisində necə adaptasiyalar keçirə biləcəyini göstərən ən maraqlı qruplardandır. Bu baxımdan, sudan quruya keçidin mümkünlüyü mövzusunda da bizə məlumatlar təqdim edir.
Uçan Balıqlar Yerdəki bütün okeanlarda yaşayırlar. Xüsusilə də tropik bölgələrdə görülürlər. Əcdadlarından ayrıldıqdan sonra, pektoral üzgəcləri fərqliləşərək qanadvari bir xüsusiyyət qazanmışdır. Bu qanad bənzəri strukturlar sayəsində sudan sıçrayaraq uçan balıqlar, növdən növə dəyişən müddətlərdə havada qala bilirlər. Qanad bənzəri üzgəclərinin digər balıqlarda olan eyni anatomik quruluşa sahib olması, Təkamülün ən gözəl nümunələrindəndir.
Uçan balıqlar suyun səthindən havaya sıçraya bilmək üçün quyruqlarını havada dəqiqədə 70 dəfə çırpırlar və müəyyən bir yüksəkliyə sıçradıqdan sonra yan üzgəclərini (2 ya da 4 ədəd ola bilər) açaraq uçurlar. "Uçan balıq" ifadəsi əslində səhvdir, çünki bu balıqlar hələ ki tam uça bilmirlər, süzürlər.
Məlum olan ən uzun süzülüş, Yaponiyadakı Yakushima adalarındakı bir uçan balığın etdiyi 45 saniyəlik süzülüşdür. Bu süzülərək havada qalma müddətində balıq, sıçradığı nöqtədən 200 metr uzağa, saatda 70 km sürətlə irəliləyə bilir və arxasındakı ovçularından qaça bilir. Qeydə alınmış ən yüksək uçuş hündürlüyü isə 6 metrdir. Bu səbəbdən bəzi uçan balıqlar gəmilərin gövdəsinə düşürlər və ya gəmilərə çırpınaraq ölürlər.
daha ətraflı...
Zürafələri və məşhur boyunlarının əhvalatını həmişə təkamül biologiyası ilə olan əlaqəsindən ötəri bilirik. Lamarck'ın necə yanıldığını, Darwin'in necə daha həqiqi bir nəticə çıxardığını da bilirik. Lakin zürafələrin boyunları, Darwin'i tam fərqli bir baxımdan da təsdiqləyir və təkamülün müzakirə edilməz gücünü göstərir.
Zürafələrin bu ovsunlayıcı boyunları bəzən 2 metrə çata bilər, hətta ötə bilər də. Bilinən ən uzun boyunlu zürafə, 1934-ci ildə tapılmışdır və 2.2 metrlik bir boyuna malikdir. Yalnız boyunu 200 kiloqram ağırlığa sahibdir. Zürafənin ümumi boyunun 6 metr olduğu düşünülsə, bunun nə demək olduğu aydın ola bilər. İnsana vuracaq olsaq, 1.8 metrlik bir insanın 60 santimetrlik bir boya sahib olması kimidir (normalda 10-15 santimetr ətrafında bir boya sahibik).
Yaxşı, siz belə nəhəng bir boyu daşıyacaq bir onurğa dizayn edəcək olsaydınız neçə ədəd fəqərə istifadə edərdiz? 10 ədədmi? 50 ədədmi? Yoxsa 100 ədədmi? Bu qədər çox sayda və sıx istifadə etmək məntiqlidir, çünki zürafə boynunu hərəkət etdikdikcə ağırlıq mərkəzi yer dəyişdirəcək və boynu daşımaq çətin bir hal alacaq.
Lakin təkamül bir dizayner deyil. Təkamül, səhvlər edən və yalnız ən uyğunun həyatda qalmasına yarayan bir müddətdir. Təkamül müddətində yeni növlər yoxdan var edilmirlər, var olan vəsaitlər pillələrlə dəyişilir.
Zürafələrin boynunda axtardığımızı tapırıq: Digər məməlilərin də çoxunda olduğu kimi, zürafələrdə də yalnız 7 ədəd fəqərə sümüyü var. Bu say insanda da eynidir. Yalnız zürafələrdəki bu onurğalar, normaldan çox daha iri və uzundur. Zürafələrin təkamülündə daha çox sayda fəqərə sümüklərinə sahib variasiyalar ümumiyyətlə tapılmadığından, var olan fərdlər arasından ən iri və ən uzun fəqərələrə sahib olanlar seçilmiş və bu sayədə hər yeni nəsildə daha uzun boyunlu zürafələr təkamülləşə bilmişdir.
Zürafələr, hər baxımdan Darwin'in irəli sürdüyü və hal-hazırda elmin ən güclü təlimlərindən biri olan təkamülü təsdiqləyən yüz minlərlə növdən yalnız biridir.
daha ətraflı...
Bu ilanbənzəri amfibiya növü torpaq altında qalmış su kanallarında yaşayır və tamamilə kordur. Orta hesabla 20-30 santimetr uzunluqdadır. Təkamül müddəti ərzində heç bir işə yaramayacaq qədər korlaşmış, asanca qırılan üzvlərə (qollara və qıçlara) malikdir. Qollarının ucunda üç ədəd, daha da korlaşmış olan qıçlarının ucunda isə iki ədəd barmaq olur. Növün həm balıqlar kimi qəlsəmə yarıqları var, həm də yer sürünənləri kimi ağciyərlərə sahibdirlər. Lakin ağciyərlər çox nadir istifadə edilir, daha çox qəlsəmə yarıqlarına müraciət edilir. Gözlərinin üstü qalın bir dəri təbəqəsi ilə örtülüdür. Bu təbəqənin altında gözlərə çatmaq mümkündür, lakin bu gözlər işləməməkdədir. Bu da, Təkamül müddəti ərzindəki korlaşmanın ən canlı nümunələrindən biridir. Bu gözlər yalnız işığın varlıq-yoxluq vəziyyətinə reaksiya verə bilir, görmə funksiyasını qətiyyən yerinə yetirmir (halbuki tam inkişaf etmiş bir göz quruluşu var). Əsasən İtaliya, Sloveniya, Bosniya və Herseqovina və Xorvatiyada yaşayırlar.
daha ətraflı...
Gözümüzün təkamülü, hər quruluş kimi hələ də davam etməkdədir. Dəyişən Dünya şərtləri, üzərimizdə müxtəlif təzyiqlər yaradır. Ozon təbəqəsinin deşilməsi, texnologiyanın inkişafı və s. vəziyyətlər, ətrafımızdakı radiasiyanın gözümüzdə daha çox təsiri olmasına səbəb olmaqdadır. Bu andakı "görülən sahə" olaraq təbir edilən və əlbəttə ki insan üçün uydurulmuş olan (başqa canlılar başqa intervalları görə bilərlər) sərhəd, bizə bu qədəri "kifayət etdiyi" üçün təkamülləşmişdir. Niyə bütün frekans aralığını görə bilmirik? Çünki ehtiyacımız yoxdur və üzərimizdə bu istiqamətdə bir təkamül təzyiqi olmamışdır. Gələcəkdə, dəyişən ehtiyaclar və ətraf şərtləri nəticəsində təkamül müxtəlif istiqamətlərə doğru irəliləyə biləcək.
Əlbəttə təkamülü idarə edən fövqəltəbii hər hansı bir qüvvə olmadığı üçün, təbiət tez-tez səhvlər edə və ya təkamül sayəsində qazanılan strukturlar, ətraf təzyiqləri altında "mükəmməl"dən olduqca uzaq şəkildə təkamülləşə bilər.
Göz, quruluşu etibarilə, əldəki materialların ən yaxşı şəkildə istifadə edilərək vizual məlumatın beynə köçürülməsini təmin etmək məqsədiylə təkamülləşmişdir. Lakin bu təkamül əsnasında, bəzi çox ciddi "qarışıqlıqlar" və "səhvlər" meydana gəlir.
Gözdə olan ən ciddi səhvlərdən biri onurğalıları gözündədir. Əslində bizlər də daxil olmaq üzrə onurğalılar, əgər ki fövqəltəbii bir şəkildə var edilsəydilər ya da təkamül müddət "mükəmməl" bir şəkildə işləsəydi, bu anda olduğundan yüz qat daha yaxşı görmə bacarığına sahib olmalıydıq. Çox təəssüf ki təkamül müddəti əsnasında gözdən beynə məlumatları çatdıran retina təbəqəsi meydana gələrkən, strukturca tərs bir əlaqə qurulmuşdur. Yəni adətən işığı qəbul edib bunu elektrokimyəvi siqnallara çevirəcək olan hüceyrələr qabaqda, bu siqnalları beyinə yönəldən sinirlər arxada olması lazım olmalıykən, tam tərs bir quruluş təkamülləşmişdir. Bu səbəblə, işığa həssas hüceyrələr, sinir şəbəkəsinin arxasında yer almaq vəziyyətində qalmışlar. Bu da, gözə gələn işığın əvvəlcə, mənasız bir şəkildə, sinirlərdən ibarət olan sıx şəbəkəsini keçməsini tələb edir və bu, işığın keyfiyyətini kifayət qədər pozur.
Səhv, bununla da məhdudlaşmır: bu sinirlər gözün ən iç hissəsində iştirak etdiyi üçün, bir nöqtədə gözün "içərisindən" keçərək beynə getmələri lazımdır və bunun reallaşdığı bölgədə də bir kor nöqtə var. Əgər gözünüzdə struktur problemi olsa (ki Dünya səviyyəsində 40 milyon insanın hal-hazırda zərər çəkmiş olduğu bir vəziyyətdir) işıq bu kor nöqtəyə düşə bilər və burada işığı qəbul edən hüceyrələr tapıla bilmədiyi üçün (çünki oradan damarlar və sinirlər keçir və beynə doğru yol alır) korluq problemi ortaya çıxa bilər.
Fotoşəkildə görüldüyü kimi, məntiqli bir "dizayn"da olması lazım olanın əksinə, işığı qəbul edən hüceyrələrin olduğu təbəqənin ("light sensors" olaraq ifadə edilən qırmızı təbəqənin) üzərində sinir şəbəkəsi ("nerves" olaraq ifadə edilən boz xətlər) var və bu şəbəkə, işıq hüceyrələrinə gələn işığın təsirini lazımsız yerə azaldır. Həmçinin boz bir çıxıntı olaraq göstərilən və beynə gedən optik sinirin olduğu nöqtədə işığa həssas hüceyrələrə yer yoxdur və buna görə işıq bura düşəcək olsa insan görə bilməyəcək.
Halbuki başıayaqlılarda (cephalopoda) retina bu şəkildə deyil, tam tərsi və olması lazım olan şəkildədir: ən üstdə sensor hüceyrələri var, bunların arxasında isə sinirlər yerləşir. Bu sayədə başıayaqlıların sinirləri, sensor hüceyrələrinin "içərisindən" keçərək beynə getmək məcburiyyətində qalmırlar və bir kor nöqtə meydana gəlmir. Beləcə bu canlılarda korluq meydana gəlmir. Demək təkamül müddətində bunu təmin etmək mümkündür və qeyri-mümkün deyil, qarşısında ekoloji bir maneə yoxdur. Onurğalılarda olan, başıayaqlılarda olmayan bu səhv yalnız Təkamül Biologiyası ilə açıqlana bilər.
Başıayaqlılarda retina beyindən ayrı olaraq təkamülləşdiyi üçün, gözün arxasında yer ala bilmişdir. 2009-cu ildə Kröger apardığı tədqiqatla Zebrabalıqları kimi kiçik gözlərə sahib olan balıqlarda tərs əlaqənin onlara kor olmaq bahasına üstünlük təmin etdiyini sübut etmişdir. Bu sayədə artıq bilirik ki, dənizlərdə yüz milyon il əvvəl yaşayan onurğalı əcdadlarımızın olduqları mühitə adaptasiya ola bilmək üçün inkişaf etdirdikləri quruluş, hal-hazırda üstünlük sağlamamasına baxmayaraq, kökdən dəyişdirmək çox çətin olduğu üçün, "mükəmməl" olmasa da iş görə bildiyi üçün və dəyişməsi üçün üzərində təkamül təzyiqi olmadığı üçün onurğalılarda hələ də qorunur. Yəni təkamül müddətində qazanılmış bir xüsusiyyət, genetik səbəblərlə yüz milyon ildir köçürülür və balıqlar üçün "uğurlu" olan göz, nəvə növlərdə artıq "qüsur" halını alır. Bu, başqa heç nə ilə açıqlana bilməz.
Hətta şərhlər burada da qurtarmır. Məməlilər, sürünənlərdən ayrıldıqdan sonra bu "səhv" göz quruluşunu demək olar ki, olduğu kimi qoruyublar. Lakin sürünənlərin bir qolu olaraq ayrılan quşlar, eyni səhv quruluşu "pekten" adlı bir zülalın çıxarıla bilməsini təmin edərək inkişaf etdiriblər və sensor hüceyrələrinin qarşısını bağlayan sinirlərin çoxunu yox ediblər.
daha ətraflı...
İtlərin əcdadlarını araşdıran elm adamları davamlı sürülər halında yaşayan və ov edən bu heyvanların qida mənbələrinin zamanla dəyişdiyi nəticəsinə gəldilər.
Kolumbiya Milli Universitetindən olan tədqiqatçıların etdiyi araşdırmaya görə itlərin əcdadları, daha böyük ovlar tuta bilmək üçün sürülər halında yaşamağa təxminən 8 milyon il əvvəl başlamışdır. Çənələrinin bu yeni həyat tərzinə uyğun olaraq təkamülləşməsi nəticəsində bu gün insanın ən yaxşı dostu olan itlərin əcdadları ''hiperətyeyən''lər olmuşdurlar.
Prof. Joao Muñoz-Doran və tədqiqatçı qrupu itlərin əcdadlarının bir "ailə ağacı"nı meydana gətirmiş və 300-dən çox it bənzəri növün bir-birləri ilə olan qohumluq əlaqələrini ortaya çıxarmışdır. Bu ailə ağacı sayəsində artıq hansı it növünün təxminən hansı dövrdə ortaya çıxdığı məlum olur və bu sayədə elm adamları bir heyvanın həyat tərzi və daxilində yaşadığı mühitin kəllə sümüyünə necə təsir etdiyini görə bilirlər.
BBC-yə açıqlama verən Prof. Munoz-Doran "Çox fərqli şəkillərdə qidalanan növləri bir-birləri ilə müqayisə etdik. Bundan sonra da hər it növünü ətyeyən, hiperətyeyən və omnivor, yəni həm ət həm də tərəvəz yeyən cinslər olaraq kateqoriyalara ayırdıq." dedi. Müasir itlərin ən yaxın qohumu olan boz canavarların da içində olduğu hiperətyeyən qrupunu araşdıran elm adamları, bu heyvanın güclü çənə sümüyünün və iti dişlərinin qrup halında ov öyrənməsinin ardından təkamülləşdiyini sübut etdilər. Munoz-Doran "Bu tip xüsusiyyətlərin ortaq bir təkamül səbəbindən gəldiyinin fərqindəyik. Səkkiz milyon il əvvəl Asiya, Avropa və Şimali Amerikada meşə sahələri azalmış, geniş çəmənlər artmışdı. Belə mühitlərdə ov edən heyvanlar gruplaşır. Bu sayədə özlərinə hücum edən ovçulara qarşı daha diqqətli ola bilərlər'' dedi.
Alim ''Belə bir vəziyyətdə ovlanan heyvanların aç qalmamaq üçün tək variantı birlikdə hərəkət etməkdir, bu da itlərin həyatındakı təkamülə böyük təsir etmişdir'' deyə sözlərinə davam etdi. Yəni bu dövrdə, dişləri daha böyük və çənə sümükləri daha güclü olan heyvanlar ov ovlayarkən müvəffəqiyyətli olmuş və həyatda qalaraq genlərini sonrakı nəsillərə köçürməyi bacarmışdırlar. Prof. Munoz-Doran ''Beləcə zamanla itlərin əcdadlarının əzələləri güclənmişdir. Xüsusilə də ağızlarının ətrafındakı əzələlər güclənmişdir. Zamanla bu dəyişiklik də bizim hiperətyeyən dediyimiz heyvanların ortaya çıxmasını təmin etmişdir'' dedi.
Tədqiqatçılar hesab edirlər ki ev itlərinin bu qədər sümük gəmirib ət yemələrinin səbəbi bu şəkildə təkamülləşmələridir. Muñoz-Doran ''İtlər mükəmməlcəsinə ət yeyə biləcək və bir şey gəmirə biləcək şəkildə təkamülləşmişdirlər. Bunları etməkdə çox qabiliyyətlidirlər və bu qabiliyyətlərini həmişə istifadə etmək istəyirlər'' deyə açıqladı.
Qaynaq: BBC Nature
daha ətraflı...
