April 29, 2013

Kimyəvi Təkamül: İlk Hüceyrənin Yaranması

Bu dəfə sizlərə Yerdə həyatın necə yarandığından bəhs edəcəyik. Bu yazımızdan sonra, düşünürük ki, bir çoxlarınızın ağlındakı suallar cavablanmış olacaq. Elə isə dərhal başlayaq.


PRİMİTİV HƏYAT ƏVVƏLİ YER

Arxaik Okean






















Üfüqdə gözlə görülə biləcək qədər uzanan su kütlələri. Dalğaları qıran nə bir torpaq parçası, nə də hər hansı bir sahil, yalnız içində karbon tüstüsü ehtiva edən vulkanlar və 4 milyard il əvvəl demək olar ki bütün yer üzünü örtən böyük bir okean.

Yer hələ dincliyə və sakit bir mühitə qovuşmuş deyil. Okeana düşən meteorit yağışları və asteroidlər bütün planetə yayılan böyük şok dalğaları meydana gətirir. Bu kosmik bombalamaların gətirib çıxardığı yüksək və qovurucu temperatur dənizləri qaynadaraq nəhəng su kütlələrini buxarlar halında atmosferə yüksəldir.

 Bu kosmik vuruşmalar arasında qalan müddətdə isə şiddətli qasırğalar əsir və yüksək gərginlikli milyonlarla şimşək və ildırım atmosferi titrədir. Bu dövrdə çox yaxın bir orbitdə Yer ətrafında dövr edən və gecələr səmada böyük həcmdə görünən Ay, planetimiz üzərində böyük bir cazibə qüvvəsi meydana gətirir və bunun meydana gətirdiyi dəniz dalğaları da bütün yer üzündə oynadılır.



















Ay isə bundan daha əvvəl, təxminən 500 milyon il əvvəl, başqa bir səma cisminin Yer ilə toqquşmasından meydana gəlmişdir və planetimizə yalnız 20.000 km uzaqlıqdakı bir orbitdə fırlanır. Lakin növbəti bir neçə milyard il ərzində kiçik addımlarla orbitindən uzaqlaşmağa başlayacaq.

Bu dövrdə atmosfer çox az nisbətdə oksigen ehtiva edir və karbondioksid və digər zəhərli qazlarla doludur. Günəş isə bu sis pərdəsinin arxasında yalnız çox zəif bir şəkildə parlasa da, yer üzünə ölümcül ultrabənövşəyi şüalarını yayır. Bu cəhənnəm bənzəri planetdə yaşayan heç bir canlı tapıla bilməz.

Yer bu dövrdə yalnız enerji və metallar, duzlar, minerallar kimi cansız maddələrin təyin və idarə etdiyi bir planetdən başqa bir şey deyil. Buna baxmayaraq, bu planeti digər planetlərdə olmadığı qədər dəyişdirəcək bir müddət meydana gəlməyə başlayır. Bu müddət ərzində Cansız maddələrdən Canlılıq meydana gəlir.






















Dəniz Bacaları və Qara tüstülər (Black Smoker)

Meydana gəlmə mərhələsi okeanların dərinliklərində bir yerdə başladı. Atomlar birləşib zəncirlər meydana gətirmiş, molekullar bir-birləriylə işə başlamış, nəticədə ilk canlı və ilk hüceyrəni meydana gətirmişdir. İbtidai bir orqanizm, arxaik bir bakteriya, mikroskopik, zəif və incə olmasına baxmayaraq bu ilk canlı olur.

Bir membrana ilə ətrafdan aləmdən qorunmuş bədənə sahib olan bu orqanizm biokimyəvi reaksiyaya başlamaq üçün enerjidən istifadə edərək bu reaksiyalar sayəsində maddələr mübadiləsinə sahib olur. Sonunda öz quruluş planını genetik şifrələr şəklində içində saxlayır, öz kopyalarını meydana gətirmə qabiliyyətinə sahib olaraq arta bilən bir orqanizm meydana gəlir.

Həyatın əsas vəsaitləri olan ən sadə hüceyrələr də olduqca qəliz quruluşdadırlar. Tək bir bakteriya hüceyrəsi zülallar kimi 26 milyon molekuldan və bu molekullardan hər biri yüz mindən çox atomdan ibarətdir. Bu maddələr öz içində işləyir və böyüyüb çoxalmaq üçün hər saniyə 200 min yeni molekul meydana gətirir.

4 milyard il əvvəl planetimizin həyata əlverişli olmayan bu şərtləri altında belə zərif molekulların tamamlanmış və yetkin strukturları harada meydana gəlmiş ola bilərdi?

O dövrdə qaynaşan planetdə qorunmaq üçün ən əlverişli mühit dənizlərin dibi ola bilərdi. On kilometrlik dərinliyə sahib olan arxaik okean, burada böyük su layları qoruma qalxanı vəzifəsini yerinə yetirir. Ultrabənövşəyi şüaları əmib qarşısını aldığı kimi asteroid toqquşmaları nəticəsində yaranan şok dalğalarını da zəiflədərək təsirsizləşdirir. Gün işığından uzaq qalan bu qaranlıq mühitdə bəzi bölgələrdə olan yer altı qaynaqlardan isti sular okeana qarışır. Bu hidrotermal mənbələrdən bəziləri ərimiş qayalıqların üzərində yerləşir. Dəniz suları aşağılarda qaynar maqma otaqlarının olduğu yerə enib çökdükdən sonra, orada yenə yüksək istiliklərə çataraq təkrar yuxarılara çıxır və dənizə qarışır.


















Dəniz döşəmələrindən fışqıran yeraltı suların temperaturu 400 C istiliyə qədər qalxır. Bu yüksək temperaturda həyatın meydana gəlməsi üçün ehtiyac duyulan həssas molekullar nə meydana gələ, nə də bir yerdə qala bilərlər. Buna baxmayaraq vulkanların aktiv olduğu bölgədən bir az daha uzaq yerlərdə daha sakit su qaynaqları var. Buralarda dəniz suları çatlaqlardan və yarıqlardan keçərək yer altında 8 km qədər dərinliklərə enə bilir. Orada da qayalıqlarla reaksiyaya girərək mineralları həll edir, digər tərəfdən bu reaksiyalar nəticəsində də isinir. Bu istiləşməyə baxmayaraq dəniz bazasından təkrar yer üzünə çıxdığında isə yalnız 40-90 C arasında temperatura sahib olur və yapışqan mayeyə çevrilir. Bu yapışqan mayenin ətrafındakı okeandan tamamilə fərqli bir quruluşa sahib olması da onu kimyəvi olaraq ətrafından ayıran başqa bir xüsusiyyətidir. Atmosfer çox yüksək nisbətlərdə karbon ehtiva etdiyindən bu qaz kütlələri dənizlərə qarışaraq həll olunur və bütün okeanı turş bir şorbaya çevirir.

Bir-birindən fərqli bu iki məhlulların qarşılaşdıqları yerlərdə isə kimyəvi reaksiyalar meydana gəlir. Bunun nəticəsi olaraq minerallar dəniz diblərinə çökərək orada depozit meydana gətirir və bu layların üstündə də minlərlə il ərzində formalaşan və boyu bir neçə metrə çatan Bacalar yüksəlir. Bu Bacalar da içlərində məsamə və kanallardan ibarət olan bir şəbəkə ehtiva edir.

Bu dənizaltı kaminlərin xarici dəmir sulfiddən ibarət olan (Fe S və Fe S2) bir köpüklə örtülür. Dəmir sulfid, hal-hazırda dəniz suyunda həll olan dəmir və kükürdün bir-birləriylə reaksiyasından meydana gəlir. İsti qələvi təzyiqi altında da millimetrin mində biri qədər kiçik köpüklər şəklində çölə atılırlar. Bu köpüklər cansız və içi boş olan sahələrdən meydana gəlirlər. Buna baxmayaraq bu günki hüceyrələrin əcdadları hesab olunurlar.


Bu kiçik köpüklər başlanğıcda yalnız dərinliklərdəki reaksiyaların meydana gətirdiyi maddələri ehtiva edən isti qaynaq sularından başqa bir şey ehtiva etmirlərdi. Belə olduğu halda bu vəziyyətiylə belə həyatın maraqlı xüsusiyyətlərindən biri olan qoruyucu membranaya sahib idilər.

Bu şəkildə öz içlərində bağlı və kiçik bir sahə meydana gətirərək dəmir sulfid təbəqəsindən ibarət olan qabıq bir kapsula içində xarici aləmdən izolyasiya olunmuşlardı. Bu mineral qabıq, köpük içində bağlı qalan molekulları okeandakı xaosdan kifayət qədər qoruya biləcək sərtliyə də sahib idi. Eyni zamanda ətrafındakı bəzi maddələri əmə və içinə ala biləcək xüsusiyyətləri var idi.

Bu kiçik mikrokameraların içində isə tamamilə özünə xas kimyəvi bir mühit yaranacaqdı. Bu köpüklər gələcək həyatın təməlini meydana gətirəcək olan bir toz ilə yuyunub təmizlənəcəklərdi.


























Heç bir element karbonu və bütün mümkün molekulları meydana gətirməyə və bir yerdə tutmağa əlverişli deyil. Çünki karbon kimyəvi olaraq reaksiyaları olduqca sevən və birləşən elementdir. Karbon atomu bir-biriylə düzülə, bu şəkildə müxtəlif formada halqalar, zəncirlər qura bilər.

Bu quruluşa da yenə hidrogen, oksigen, azot və ya kükürd kimi başqa elementlər də əlavə olunub inşa edilə bilər. Hər karbon atomu eyni anda dörd başqa atomla birdən bağlana bilər.

Hərçənd bu proseslərdə ortaya çıxan kombinasiyalar "ölü" kombinasiyalar da olsa, bəzi molekulyar strukturlar hazırda mikroskopik kiçiklikdəki maşınlara oxşayır. Məsələn, başqa molekulları daşıyaraq transport edə bilir, atom əlaqələrini kəsə bilir və ya bu şəkildə bir-biriylə birləşərək başqa xüsusiyyətlərə sahib olan yeni və mikroskopik kiçik maşınlar meydana gətirə bilir. Bu kiçik maşınlar nə edə bilirlərsə, bunu yalnız karbon atomlarının inşa etdiyi strukturlar sayəsində edirlər.

Belə molekulların meydana gələ bilməsi və CO2-dən asılı olan karbonun ortaya çıxa bilməsi üçün yenə enerji lazım idi. Enerji isə dərinliklərdən yüksələn qaynaq suları ilə birlikdə planetə yayılırdı. Dərinlərdə kimyəvi köpüklər və mikrokameraların içindən axaraq yayılan qaynaq suları bolca hidrogen ehtiva edirdi, hidrogen də karbon içində olan karbonla birləşirdi.

Hərçənd bu reaksiyalar çox yavaş baş versə də, mikrokameraların ətrafını saran dəmir sulfid qabığı bu iki elementin birləşməsində katalizator təsiri yaradaraq kimyəvi reaksiyaları sürətləndirmə işini görür. İlk karbon-hidrogen birləşmələri də bu şəkildə meydana gəlməyə başlayır.

Bunun yanında ilk hüceyrənin prototipi və əcdadı sayıla biləcək bu hüceyrə-əvvəli quruluşa, kimyəvi balanssızlıq vəziyyəti, ehtiyacı olduğu daha çox enerjiyə qovuşma prosesində xidmət edəcəkdi. O dövrdə daha çox turş olan dəniz suyu bu kimyəvi köpüklər və mikrokameraların ətrafını saracaq, buna qarşı otaqcıq yaradıb köpüklər içindəki qələvi maddələrlə dolu qalacaqdı. Bir-birindən fərqli bu iki məhlul arasında isə enerji fərqliliyi və balanssızlığı meydana gəlmişdi. Turşu içindəki elektrik yüklü hissəciklər aşağı axan su kimi alkalik məhlula doğru axmağa başlayacaqdı. Bu şəkildə dənizlərdəki bu kiçik elektrik yükləri də mineral qabığın içindən keçərək kameralara soxula biləcəkdi. Bu hissəcik enerjisi də kimyəvi reaksiyaların baş verməsində böyük əhəmiyyət daşıyacaqdı.

Hərçənd hidrogen və su içində həll olunan karbondioksid başlanğıcda formeldehyd kimi yalnız dörd atomdan ibarət olan sadə maddələr yaratsa da, bir müddət sonra karbonun yanında hidrogen və oksigen kimi başqa elementlər də bağlanaraq daha kompleks strukturlar və maddələr meydana gətirəcəkdi.

"Tikinti materialları" isə bu otaqcıqların içində artıq mövcud idi. Çünki dərinlərdəki qaynaq suları keçdikləri yerlərdə müxtəlif maddələrlə qarşılaşır və bu maddələri də tərkibinə alırdılar. Məsələn, azotdan ibarət olan kəskin qoxulu ammiak kimi.



















Mikrokameralar

Okean döşəməsindəki bu termal bacalar kimyanın biologiyaya çevrilməsində və Canlılıq dediyimiz həyat dövrünün başlamasında dəstəkləyici xüsusiyyətlər daşıyırdı. Okean döşəməsindəki termal bacalar hər baxımdan həyatın ortaya çıxmasını dəstəkləyəcək xarakterli olub isti yeraltı sulardakı metan, ammiak, fosfor-kükürd-hidrogen kimi müxtəlif birləşmələri tərkibində toplaya bilirdi. Bu xüsusiyyətləri sayəsində həm vulkanik bölgələrdən gələn xam maddələrlə zəngin idi, həm də kristal səthlərin və mikroskopik kameraların olduğu məsaməli strukturları ilə ilk kimyəvi reaksiyaların baş verdiyi və mobil komponentlərin qorunduğu bölgələr idi. Bu sadə komponentlər təbiətin laboratuar sistemində daha sonra şəkər, amin turşusu və nuklidlər kimi daha müxtəlif kompleks üzvi komponentləri meydana gətirəcəkdi.

Bu kiçik kameralardan hər biri sınaqlar edilən bir laboratoriyanı xatırladır. Bunların içində isə hidrogenin daşıdığı enerji və hüceyrənin daxili ilə xarici arasındakı elektrik yüklərin fərqliliyinin yaratdığı təsir, bir çox kimyəvi maddələrin bir-biriylə reaksiyaya girmə imkanı tapmasına və bir-birləriylə qarışmasına kömək edir.

Baca divarlarında bu şəkildə saysız laboratoriyalar bir-birinin ardınca düzülürdü, hər birinin ehtiva etdiyi kimyəvi məhlul digərləri ilə fərqlilik göstərirdi və yenə hər birində fərqli kimyəvi mühitlər və buna bağlı olaraq da fərqli şərtlər və şəraitlər meydana gəlirdi. Necə ki isti mənbələrdən olan məsafədən asılı əsas məhlullar ya isti ya da daha soyuq olurdusa, eyni zamanda kameradan kameraya da molekulların sıxlıqları və konsentrasiya nisbətləri də fərqliliklər göstərirdi.

Boş kameralarda meydana gələn bu labirint quruluş sanki müxtəlif təcrübələrin parallel edilə bildiyi bir laboratoriya kompleksinə oxşayırdı, daim yeni reaksiyaların test edildiyi sınaq mühitini xatırladırdı.

Bu reaksiyalardan bəziləri sürətli, amma nəticəsiz bir şəkildə sona çatarkən, digərləri də çıxışsız bir yola girərək nəticəsiz qalırdı. Bəzi mikrokameralarda isə boş otağı tıxayıb dolduran, yapışqan qətrana oxşayan maddələrdən başqa bir şey meydana gəlmirdi.

Digər mikro reaktorlarda isə daha kompleks kimyəvi proseslər yavaş-yavaş yetkinləşirdi. Çünki ilk və hələ çox sadə olan reaksiyalarda meydana gələn maddələr yalnız gələcəkdə reallaşacaq reaksiyalar zəncirinin başlanğıcına xidmət edəcəkdi. Bu şəkildə yavaş-yavaş davamlı olaraq ara produkt maddələri meydana gətirəcək olan kimyəvi reaksiyalar zənciri və prosesləri meydana gələcəkdi.




























Bu köpük bənzəri kameralarda ən çox hidrogen istifadə edən və bu şəkildə ən çox enerji ortaya çıxara bilən reaksiya növləri də prioritet qazanmağa başlayacaqdı. Əgər daha çox enerji qazanımı olsa daha əvvəl meydana gəlmiş olan bu ara maddələr bir-biri ilə daha çox reaksiyaya girə biləcəklərdi. Bunun yanında hər hansı bir enerji çoxluğu olmadan bir-birləriylə reaksiyaya girə bilməyəcək kombinasiyalar da olmayacaqdı. Bu şəkildə ana reaksiyadan ayrılan yan reaksiyalar da qüvvəyə girib molekulyar müxtəlifliyi artıracaq və zenginləşdirəcəklərdi.

Sonunda bəzi kameralarda təkrar yeni başlanğıclar edə bilən stabil quruluşdakı kimyəvi dövr meydana gələcəkdi. Kiçik ölçülü nano fabriklər kimi davamlı molekullar düzülüşü və birləşmələri ortaya çıxacaqdı. Bu molekullar da getdikcə sıxlaşaraq boş olan kameraların içini dolacaqlardı. Bu molekullar şorbasının bir qismi digər qonşu kameralara axıb qarışdığında isə orada da bənzər reaksiyaya gətirib çıxaracaqdı. Bu yolla müvəffəqiyyətli bir kimyəvi reaksiyalar zənciri ətrafındakı saysız qonşu kameralara da keçərək yayılacaqdı.

Cansız köpüklərdə bu şəkildə, xüsusilə daha stabil və daha çox enerji ortaya çıxara bilən reaksiyaların həyatda qala bildiyi, bir növ
kimyəvi təkamül adıyla xarakterizə edilə biləcək bir mübarizə başlamış oldu.

























İlk Amin Turşuları və Peptidlərin Yaranması

Yavaş-yavaş bu proseslərlə daha kompleks molekullar yetkinləşməyə və tamamlanmaya başlayır. Köpüklər arasında süründürülən bu ilk böyük və çox atomlu konstruktiv strukturlar içində amin turşuları ilk sırada gəlir. Bu gün belə hər hüceyrədə milyonlarlasına rast gəlinən amin turşuları həyatın kimyəvi təməl daşlarıdır. Necə ki amin turşuları bir boyunbağının muncuqları kimi bir-birlərinin ardına düzülür və bu şəkildə bildiyimiz zülalları meydana gətirir.

Həyatın quruluş daşları olaraq adlandırılan Karbon, Hidrogen, Oksigen və Azot öz aralarında birləşərək su, metan, ammiak, hidrogen sianid və karbondioksid kimi daha böyük molekullar meydana gətirəcək, bunlar da sonra amin turşuları, lipidlər, şəkərlər, pirimidinlər və nukleik turşuları və sonunda bu molekullar da içlərində enerji qaynaqları daşıyan mikrokameralarda birləşərək adına zülal və DNT dediyimiz daha böyük molekulların meydana gəlməsini təmin edəcəkdi.

Kameralarda qısa bir müddət içində get-gedə daha uzun ipliklər meydana gətirməyə başlayan amin turşuları, uzandıqca bir-birləri ətrafında dolanaraq yumaqlaşmağa və bu gün bildiyimiz o xüsusi sarmal şəkillərini almağa başlayırlar. İrəlidə bir hüceyrənin bütün həyati vəzifəsini boynuna götürəcək olan ilk zülal molekulları bu şəkildə meydana gəlməyə başlayır.

Bəzi zülallar bir hüceyrənin forma və şəklini stabilizə edərkən, digərləri iki müxtəlif maddə arasındakı reaksiyaları tətikləyir, bir başqası isə hüceyrə membranında özünə bir yer taparaq qalıcı olaraq oraya yerləşir.



















İlk Nukleotidlər və Nukleik Turşuların Yaranması

Bunların yanında parallel olaraq həyat üçün əhəmiyyətlilik daşıyan başqa bir maddə qrupu da erkən meydana gəlməyə başlayır. Bu maddə qrupu da irəlidə genlərin təməl daşı olacaq olan nukleotidlər olacaq. Tam mənasıyla bu dövrdə 5 növ fərqli nukleotidlər meydana gəlirdi. Bunlardan hər biri fərqli şəkər molekullarından, zəngin enerjili fosfat birləşmələrindən və də 5 müxtəlif variasiyaları olan nukleik turşu bazalarından birindən meydana gəlir, necə ki sırayla adenin, sitozin, guanin və urasil meydana gəlib.






















Əvvəllər həyati əhəmiyyət daşıyan bu maddələr əsas məhlul içində yalnız seyrək olaraq üzürdü. Bacalardaki istilik fərqləri isə onları bu dar kameralarda get-gedə daha çox toplaşmağa və bir araya gətirməyə məcbur edirdi.

Çünki bu bacaların isti qaynaqlara baxan üzündə divar məsamələri daha isti, amma okeana baxan tərəfdəki divarların məsamələri isə daha soyuq idi. Bu istilik fərqlilikləri də bir-biri ilə əlaqəli olan kameralar arasındakı sular və mayelər ilə gəzməyə və yayılmağa başlayır. Bir qismi su axımlarıyla qoparılan, digər bir qismi isə istilik enerjisinin verdiyi güclə hərəkət edən Nukleotidlər də bu məsamələr sisteminin alt qismlərində milyonlarla dəfə sıxlaşmağa başlayır.

Bu şəkildə sıxlaşaraq bir araya toplanan nukleotidlər amin turşularında olduğu kimi daha uzun zəncirlər qurmağa başlayaraq ribonukleik turşuları (RNT) meydana gətirirlər.



















İlk RNT-nin Yaranması

Müxtəlif formalardakı nukleotidlər hansı sıraya görə bir-birləriylə düzülmüşlərsə, hər bir RNT molekulu da müəyyən və özünə xas bir formaya görə şəkillənərək yumaqlaşmış ipliklərə bənzəməyə başlayır. Ehtimalla RNT molekulları ilk əvvəllər kameralarda yalnız enerji anbarları olaraq enerji daşıma vəzifəsi görürdülər. Enerji saxlayaraq ehtiyac olduğunda başqa bir reaksiyanı bəsləyərək aldıqları bu enerjini geri verirdilər.

RNT molekulları bəlkə də amin turşularının uzun zəncirlər qura bilməsini sürətləndirirdi; RNT sayəsində amin turşuları daha tez və sürətli bir şəkildə zülallar formalaşdırırdı. Müasir hüceyrələrdə RNT molekullarının düzülüş şəkli amin turşularının da düzülüş şəklini təyin edir və zülal molekulunun düzülüş quruluşunu da əvvəldən bildirir.

lk hüceyrədə bu addıma necə çatıldığı hələ tam olaraq bilinmir. Araşdırmaçıların dediklərinə görə ehtimalla RNT molekullarının müxtəlif şəkilləri və RNT-nin hər birinin sahib olduğu enerji ilə amin turşularının enerjilərinin bir-birləriylə təsiri kobud bir seleksiyanın meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.

Lakin bilinən və sabit olan bir şey var, o da həyat əvvəli hər hansı bir dövrdə bəzi kameralarda kimyanı biologiyanın eşiyinə daşımış olan bir addımın atılmış olduğu. Zülallar və RNT-nin bir-birlərini dəstəklədikləri, RNT molekullarının bu tip zülalların meydana gəlməsini artırdıqları, buna qarşılıq olaraq zülalların da RNT molekullarının özlərini sintezləyərək çoxalmalarını dəstəkləyərək kömək etmiş olduqları.

RNT molekullarının quruluşu və şəkli yalnız hansı zülalların yaradılacağını təyin edir, eyni zamanda bu molekullar eyni məlumatla özlərini də artırmağa nail olur. Bu mənada RNT molekulları öz içlərində bir quruluş planı da daşıyır. Beləliklə kameralarda ilk genetik molekulları təşkil edən və kimyəvi proseslərə təsir edən, eyni zamanda özlərini sintezləyəcək şəkildə məlumat toplayıcıları vəzifəsinə də yiyələnirlər.

Molekulyar quruluş daşları nukleotidlərdə yaranan və özlərini çoxaldaraq nəsillərini gələcəyə daşıya bilən bu kompleks düzülmələr ilə primitiv bir genetik şifrə də ilk dəfə doğulmuş olurdu. Bu müddət də bir quruluşun canlı olaraq təyin edilə bilməsində əhəmiyyətli bir meyar olacaqdı.
























İlk DNT-nin Yaranması

RNT molekulları çox möhkəm və stabil olmadıqlarından məlumat daşıyıcıları olaraq dezavantaja sahib idilər. Davamlı qırılıb parçalanaraq forma və funksiyalarını itirirdilər.

Neçə milyon və ya min il sürdüyünü hələlik kimsə tam olaraq bilməsə də gələcək bir zamanda hələ hüceyrə içindəki prosesləri idarə edən RNT molekulunun yerini daha yeni, sabit və çox daha möhkəm quruluşlu başqa bir genetik molekul alacaqdı. Bu yeni genetik molekul isə bir-birlərinə spirallarvari şəkildə sarılmış ipliklərdən ibarət olan DNT (Deoksiribonukleik turşu) olacaqdı.

Bioloqların tərifinə görə demək olar ki, orqanizm sayıla biləcək bir proto-hüceyrə beləcə molekulyar şorbadan doğulmuş oldu. Bu proto-hüceyrənin ətrafını qucaqlayan bir membrana var idi və eyni zamanda maddələr mübadiləsi də edə bilirdi. Bunun yanında öz genetik şifrəsinin kopyasını edərək arta bilirdi və yan kameralara gələcək nəsilləri ötürə bilirdi.

Ön hüceyrə hesab edilə biləcək bu quruluş, DNT-lərinin dəyişikliyə uğramasıyla birlikdə özünü də dəyişdirə bilirdi. Çünki hansı düzülüşə görə sıralanıbsa, o şəkildə də müxtəlif zülal molekulları meydana gətirə bilirdi, bunlar da yeni kimyəvi reaksiyaları tətikləyirdi.

Həyatın qabaqcılları olan bu strukturların edə bilmədikləri yeganə şey öz başlarına hərəkət edərək irəliləyə bilməmələri idi. Çünki bir mineral pərdənin içində bağlı idilər. Bir yarısı canlı olan maddələrdən, yəni genetik maddələr və biomolekullardan, digər yarısı da özünü bir qabıq kimi örtən ölü maddələr və minerallardan meydana gəlirdi.

Bu qəribə, yarı canlı-yarı ölü, hermafrodit quruluş həyat əməliyyatlarını və həyati prosesləri
reallaşdıra bilmək üçün hələ özünə forma verən bu minerallara ehtiyac duyurdu. Dənizaltı buxarların quruluşu xarici faktorlar tərəfindən qırılıb parçalandığında ehtiva etdiyi həyat eliksiri də köpükcüklərlə birlikdə dənizə qarışıb qeyb olurdu.























Yağ Turşuları və Lipidlərin Yaranması

Sağlam qalan və işləyə biləcək haldakı bacalarda isə biokimyəvi reaksiyalar yaxında, su keçirməyən lipid yağlar kimi daha başqa birləşmələrin meydana gəlməsinə səbəb olacaqdı. Bu lipidlər başlanğıcda hüceyrə pərdəsinin minerallarından ibarət olan Panzer divarı daxili üzündə toplanır və oralarda kiçik ləkələr meydana gətirirdi. Daha sonralar isə bu ləkələr bir-birləriylə qarışıb əriyərək kiçik kameraların bütün divarlarını əhatə etməyə başlayacaqdı. Bu yağ-lipid təbəqəsi zaman içində orqanizmin hüceyrə pərdəsinin tamını meydana gətirəcək və gen molekullarına öz quruluş planını da əlavə edəcəkdi.

Nəhayət bu arxaik hüceyrələrdən bəziləri, turşulu dəniz duyğusu ilə dərinliklərdən gələn baza məhlulları arasında var olan və həyati əhəmiyyət daşıyan bu balanssızlığı öz başlarına meydana gətirməyə başlayacaqdı. Ehtimalla bu müddət ilk olaraq isti mənbələrdən daha uzaqda qalan kameralarda reallaşmışdır. Bu mənbələrdən daha uzaqda qalan kameralarda baza məhlulları dəniz suları ilə daha çox qarışdığına görə azalmış olacaqdı və özünü saran turş dənizlə olan dəyər fərqi də azalacaqdı.

Bu bölgədə, elm adamlarının təxmin etdiklərinə görə - davamlı olaraq təkrarlanan forma dəyişiklikləri üzündən hüceyrə pərdəsi xaricindəki elektrik yüklü parçacıqları bir nasos kimi hüceyrənin içinə çəkən zülal molekulları meydana gələcəkdi. Bu şəkildə xarici və daxili dünya arasındakı kimyəvi prosesləri dövrəyə soxmağa yarayan, davamlı və zəngin gərginlikli bir elektrik gərginliyi meydana gətirə biləcəkdi.

Beləliklə dənizaltı bacasının ola biləcək bir parçalanması və ya öz içinə çökməsi bu strukturlar üçün artıq ölüm fərmanı mənasına gəlməyəcəkdi, bu şəkildə ön hüceyrələr yetkinləşmiş və xarici dünyaya açılmağa hazır hala gəlmişdilər. Əksinə bu onlar üçün artıq bir qurtuluş olacaqdı. İlk tamamlanmış hüceyrələr artıq yatdıqları kürtdən çıxmağa hazır idilər.



daha ətraflı...

Ziqot-əvvəli və Ziqot-sonrası Baryerlər

Yazı silsiləmizin bu yazısında, bir əvvəlki yazılarımızda açıqladığımız növləşmə hadisələrinin meydana gəlməsi nəticəsində yaranan yeni növlərin, cütləşdirilməyə çalışılmaları nəticəsində nələr ola biləcəyini öyrənəcəyik və səbəb Bioloji Növ Tərifi ilə Filogenetik Növ Tərifinin ürəyində "məhsuldar döl verə bilən fərdlər" sözlərinin iştirak etdiyini görəcəyik.

Dünya səviyyəsində elm dünyasınca ən çox qəbul edilən növ xarakterinin artım üzərinə olmasının çox əhəmiyyətli səbəbləri var. Bunların başında da, təbiətdə görülən artım baryeri gəlir. Artım baryeri, iki canlının cütləşməsinə mane olan mexanizm, vəziyyət, səbəb deməkdir.

Artımın ən əhəmiyyətli nöqtələri, cinsi birləşmədən sonra spermaların (və ya bitkilərdə tozcuqların), dişi yumurtasını tapması və qaynaşa bilməsi nəticəsində meydana gələn döllənmə və bunun nəticəsində yaranan ilk hüceyrə olan ziqotun formalaşmasıdır. Bu səbəblə, artım baryerlərini iki əhəmiyyətli qismdə araşdırmaq lazımdır:


1) Ziqot-əvvəli maneələr






Ziqot-əvvəli maneələr, adından da aydın ola biləcəyi kimi, canlıların cütləşməsində hələ ziqotun meydana gəlməsindən əvvəl maneə törədən baryerlərdir. Yəni bu tip baryer peyda olarsa, canlılar onsuz da cinsi birləşmə yaşaya bilməzlər və bunun nəticəsində də ziqot meydana gələ bilməz. Bu baryeri tək-tək araşdıraq:


a) Habitat izolyasiyası:

Bu tip maneələr, populyasiyaların ya da növlərin, növləşmə əvvəli, zamanı və ya sonra, yaşadıqları mühiti və ümumi olaraq mühit vərdişlərini dəyişdirmələri nəticəsində meydana gəlir. Növləşmə ilə əlaqədar yazımızdaki Rhigoletis cinsindən olan ağcaqanadları xatırlayın: Fərqli meyvələr üzərində yaşamağa və törəməyə öyrəşən növlər, seçimlərini təşkil edən meyvələrin fərqli mövsümlər və aylarda yetkinləşməsi səbəbiylə, habitat olaraq təcrid olurlar və bir-birləriylə törəyə bilməz hala gəlirlər. Bu tip izolyasiya, ziqotun meydana gəlməsinə mane olduğu üçün (fərqli habitatlarda yaşayan canlılar cütləşmə fürsəti tapa bilmirlər) ziqot-əvvəli baryerlərdən biri sayılır.


b) Zaman izolyasiyası:

Bir çox canlının nəsil artırmaq üçün seçim etdiyi müxtəlif zamanlar mövcuddur. Bir başqa deyimlə, hər canlı, hər mövsümdə və ya dövrdə cütləşmir. Bir-birinə yaxın olan növlər və ya bir növün alt növlərinin cinsi artım dövrləri bir-birindən zaman baxımından fərqlənirsə, bir-birləriylə cütləşə bilmirlər və bunun nəticəsində yenə növləşmə meydana gəlir. Bu da, ziqot meydana gəlməsindən əvvəl çoxalmağa mane olduğu üçün, ziqot-əvvəli baryer olaraq tanınır. Bunun tipik nümunəsi Cənubi Amerikada yaşayan 3 yaxın növ leopard qurbağalarıdır. Bu 3 növün cütləşmə zamanları bir-birindən tamamilə olmasa da, fərqlidir. Az miqdarda olan zaman toqquşmasında da ümumiyyətlə növlər arası cütləşmə meydana gəlmir. Bu da növlərin təkamülünü ön plana çəkir.

c) Mexaniki izolyasiya:

Fərqli növ fərdlərdə, uzun nəsillər boyunca fərqliləşməkdən ötəri cinsi orqanların boyu və şəkli dəyişə bilir. Bu, erkəklərin orqanları ilə dişilərin orqanlarının bir-birinə uyğun gəlməməsi vəziyyətini ortaya çıxarır. Buna mexaniki izolyasiya deyilir. Məsələn bir at ilə pişiyin cütləşə bilməməsi (bəzi başqa əhəmiyyətli genetik səbəblər xaricində) bu səbəbdəndir. Bitkilərdəki mexaniki izolyasiya isə, ümumiyyətlə tozlaşdırıcı canlının (pollinator) quruluşunun uyğunsuzluğundan qaynaqlanır. Məsələn Cryptostylis adlı bir orxideya növü, çöl arıları dişilərinə görünüş və qoxu baxımından bənzəyir. Erkək çöl arısı, orxideyanı dişi bir çöl arısı sanır və cütləşməyə çalışır. Ancaq artım reallaşmır. Bu sırada orxideya tozcuqlarını erkək çol arısına yapışdırmağı bacarır.

d) Davranış izolyasiyası:

Bir-birindən fərqliləşən növlər, bir-birləriylə cütləşmək istəməyə bilirlər və ya cütləşmə çağırışlarına uyğun gəlməyə bilirlər. Bu davranış bir izolyasiyanı özü ilə gətirir. Məsələn, bir növə aid erkək qurbağanın artım çağırışı, eyni növün dişiləri tərəfindən asanlıqla qəbul edilir. Eyni növdən olan dişilər erkəyi tapır və cütləşirlər. Amma fərqli ya da fərqli növlərdən olan qurbağalar bu çağırışa cavab vermirlər. Richard Dawkins, "Əcdadın Hekayəsi" adlı kitabında bundan ətraflı bəhs edir. Bitkilərdə isə, tozlaşdan heyvanın davranış və qidalanma üsulu bu izolyasiyaya səbəb ola bilər. Məsələn Kaliforniya dağlarında yaşayan bir bitki cinsi olan Aquilegia'ya aid iki növdə fərqli rəng, görünüş və duruş müşahidə olunur. Aquilegia "formosa" asqı şəklindədir və qısa bir çiçəyə malikdir və arıquşu tərəfindən tozlaşdırılır. Digər tərəfdən Aquilegia "pubescens" növünün uzun, açıq rəngli və yuxarıya baxan çiçəkləri var. Bu bitki, aşağıya doğru baxaraq qidalanan və uzun qidalanma orqanı olan şahin güvələr tərəfindən tozlaşdırılır. Güvənin quruluşu və qidalanma forması, çiçəyin duruşu və boyu ilə uyğundur. Nümunələri sayca və formal baxımdan çoxalda da bilərik.

e) Qametik izolyasiya:

Bəlkə də ziqot-əvvəli baryerlərdən ən əhəmiyyətlisi qametik izolyasiyadır. Daha əvvəldən, növləşmə nəticəsində yalnız müəyyən görünən orqanların deyil, artım sisteminin də, uzun müddət əcdad fərdlərlə cütləşməmə səbəbindən fərqliləşə biləcəyindən bəhs etmişdik. Bu fərqliləşmə nəticəsində, çox vaxt, sperma və yumurtaya aid biokimyəvi quruluş da dəyişir. Bu fərqliləşmə nəticəsində, bir nöqtədən sonra köhnədən tək bir növ və populyasiya olan canlılar bir araya gətirilsə və cinsi birləşmə meydana gəlsə belə, sperma ilə yumurtanın biokimyəvi və genetik strukturları uyğun olmayacağı üçün ziqot meydana gələ bilmir. Bunun başlıca səbəbləri, spermanın, yumurtanın ifraz etdiyi və spermaların onu tapmasını təmin edən kimyəvi qarışığı tanımaması və ya yumurtanı tapmalarına baxmayaraq yumurtaya qaynaması üçün istifadə etdikləri kimyəvi maddələrin artıq bir-biriylə uyğun olmamasıdır. Bu və bənzəri səbəblərdən ötəri sperma və yumurta bir-birinə qarışmır və ziqot meydana gəlmir.


İndi isə ziqot-sonrasını araşdıraq:


2) Ziqot-sonrası maneələr

Beləliklə, ziqot-əvvəli ortaya çıxan maneələri tək-tək araşdırdıq, indi isə zigot-sonrası artım baryeri mövzusuna keçək.

Bu yerdə, mövzuya girmədən əvvəl çox əhəmiyyətli bir məsələyə toxunmaqda fayda görürük: Bir-birindən bir qədər və ya tamamilə fərqli növlərin bir araya gətirildiklərində törəmələrinə hibridizasiya, bu artım nəticəsində ortaya çıxan fərdlərə isə hibrid deyilir. Yəni, hər nə qədər Bioloji Növ Tərifi daxilində fərqli növlər bir-biriylə cütləşə bilməyən fərdlər olaraq təyin olunmuş olsa da, filogenetik Növ Tərifi, morfoloji, davranış kimi çox daha əhatəli sahələri də növ tərifinə qatdığı üçün, fərqli növ olaraq təriflənmələrinə baxmayaraq (çünki davranışları, morfoloji, genetik xüsusiyyətləri bir-birindən çox fərqli ola bilər) bəzi növlər bir-biriylə cütləşə bilirlər. Bu hadisəyə hibridləşmə deyilir. İndi, bu hibridləşmənin nəticəsi olaraq ortaya çıxan vəziyyətlərə və ziqot-sonrası baryerlərə baxaq:







Növləşmənin tamamilə reallaşması və növlərin artıq yuxarıda sayılan izolyasiyalardan biri ya da birdən çoxu daxilində fərqliləşmələri nəticəsində ümumiyyətlə fərdlər artıq bir-birləriylə cütləşə bilmirlər. Amma bəzən də növləşmə üçün kifayət qədər vaxt və nəsil keçməmiş ola bilər və fərqliləşən növlər, bir-birlərindən tamamilə ayrılmamış ola bilərlər. Bu vəziyyətdə, bir araya gətirilən növlər qismən də olsa cütləşə bilirlər. Buna yuxarıda açıqladığımız kimi, hibridləşmə deyilir. Lakin bu artımın reallaşmasına baxmayaraq, əsasən, növləşmənin başlamasından ötəri ziqot-sonrası baryerlər olaraq adlandırılan maneələr dövrəyə girir və balalar ya qalıcı olmurlar, ya da törəyə bilmirlər. Yəni, bu vəziyyətdə cütləşmə nəticəsində ziqot meydana gəlir, ancaq ya bu ziqotda ya da ziqot nəticəsində doğulan fərddə, normal fərdlərdə müşahidə edilməyən hallar meydana gəlir. Bunlara az sonra toxunacağıq.

Ziqot-sonrası maneələr, ziqot-əvvəli maneələr kimi təyin olunmaqdan çox, hibrid (fərqli növlərin cütləşməsi nəticəsində yaranan fərdlərin) həyat keyfiyyətinə və yaşaya biləcəklərinə, törəyə biləcəklərinə görə təyin olunur. Bunlara baxacaq olsaq:



a) Hibrid Ziqotların Aşağı Həyat Səviyyəsi:

Ümumiyyətlə, hibridizasiya nəticəsində meydana gələn ziqotların yaşamaq ehtimalı çox aşağıdır. Növləşmənin xüsusilə irəli mərhələlərində müşahidə edilən bu vəziyyət, spermanın yumurtaya qaynaması və ziqotu meydana gətirməsi, lakin ziqotun bütövlüyünü və canlılığını qoruya bilməməsi nəticəsində ölməsiylə ortaya çıxır. Bu tip baryerə ilişən ziqotlar, ya ziqot meydana gəlməsindən dərhal sonra, ya da embrionun inkişafı əsnasında bir mərhələdə ölürlər. Bəzi hallarda bu baryer aşılır və bala doğulur, amma bu kimi halların hər birində, balanın yetkin hala gəlmədən öldüyü və ya gəlsə belə cütləşə bilməyəcək qədər ciddi anormallıqlara sahib olduğu müşahidə edilir.

b) Hibrid Yetkinlərin Aşağı Həyat Səviyyəsi:

Bu vəziyyət, sadəcə belə təyin oluna bilər: İki növün hibridləşməsi nəticəsində, yuxarıda və əvvəlki yazımızdaki baryeri aşaraq doğula bilən və yetkin hala gələ bilən fərdlərin, bu iki ayrı növün öz içərisində cütləşmənin nəticəsində meydana gətirəcəkləri fərdlərdən çox daha aşağı həyat nisbətinə sahib olmalarıdır. Qısaca, hibridlər təbii seçmə ilə ümumiyyətlə dəstəklənmir və məğlub olurlar. Bunun səbəbi, fərqli növlərin genetik strukturlarından qaynaqlanan dəyişikliklərin bir fərddə toplanması nəticəsində anormallıqların ortaya çıxmasıdır. Əlbəttə bəzi hallarda mühit şərtlərinə görə üstünlük hibridlərə keçə bilər, lakin bunun məşhur bir nümunəsini tapmaq çətindir.

c) Hibrid sonsuzluğu:

Bəzi hallarda isə bu anormallıqlar görülmədən fərd həyatını davam etdirə bilər. Amma bu fərd sonsuz olacaq. Bu səbəbdən nəsil artıra bilməyəcək və yeni bir populyasiya meydana gətirməyəcək. Bunun ən məşhur nümunəsi, at ilə eşşəyin cütləşməsi nəticəsində meydana gələn və
"qatır" olaraq adlandırılan növdür. Qatırlar sağlam olaraq həyatlarını davam etdirirlər, ancaq hamısı sonsuzdur. Bu səbəblə törəyə bilmirlər və saylarını artıra bilmirlər. Bir digər nümunə, ağac sərçəsi və yer sərçəsi olaraq adlandırılan iki növün cütləşməsidir, ancaq balaları yenə də sonsuz olur.

Göründüyü kimi, hər üç vəziyyətdə da, ayrı-ayrı fərdlər Təbii və cinsi Seçmə qarşısında məğlub olurlar. Çünki hər vəziyyətdə həyatda qalmağı və törəməyi bacarmırlar. Bu səbəblə, Təkamül Nəzəriyyəsinin möhtəşəm bir xüsusiyyəti olaraq, Təbii Seçmə, ziqot-əvvəli baryeri ziqot-sonrası baryerlərə qarşı dəstəkləyir. Yəni, ziqot-sonrası baryerlərə sahib olan (ilişən) fərdlərdənsə, ziqot-əvvəli baryeri dəstəkləyir. Beləcə, bir canlı "lazımsız" (unutmayın, təbiət qarşısında həyatda qala bilmir və nəsil artıra bilmirsinizsə lazımsızsınız) doğulub, həm ana-ata olan fərdlərə zaman və enerji itkisi olmayıb, həm də gərəksiz yerə vəsait xərcləməmiş olur. Bu vəziyyətə “reinforcement” deyilir. Bunun nümunələri Phlox cinsi bitkilərdə və qurbağa populyasiyalarında görülə bilər.

Bəzən, fərqliləşməyə və növləşməyə başlamış ya da növləşməni tamamlamış canlıların həyat sahələri bir-biri ilə üst-üstə düşə bilər. Əgər ki bu fərqli növlər, yuxarıda açıqlanan səbəb və formalarla bir-birləriylə cütləşə və törəyə bilirlərsə, bu iki habitat arasında, fərqli növlərin qarşılaşmaları və cütləşmələrinə görə “hibrid bölgəsi” deyilən sahələr meydana gəlir. Bu sahələrdə əsasən hibrit fərdlər olur, ancaq bunlar öz aralarında cütləşmədikləri üçün dəyişilərək yeni bir növ əmələ gətirə bilmirlər. Bu hibrid sahələrinin ən məşhurlarından biri, bütün Avropanı əhatə edən ərazidə meydana gəlir. Atəş-qarınlı qurbağa (Bombina bombina) Şərqi Avropanın demək olar ki hər bölgəsində yaşayır. Onunla yaxın qohum, ancaq fərqli bir növ olan sarı-qarınlı qurbağa (Bombina variegata) isə Qərbi və Cənubi Avropada yaşayır. Bu iki növün həyat sahələri, Almaniyadan Qara dənizə qədər uzanan 4800 kilometrlik bir xəttdə kəsişir və bu sahədə bu iki növün hibridi yaşayır. Bu hibridlərin çoxunda ciddi və ölümcül səhvlər olur və çox yaşamadan və nəsil artıra bilmədən ölürlər. Bu səhvlər arasında skelet pozğunluğu, onurğalardan bir qisminin bir-birinə qaynaması, səhv ağız strukturları, qaynamış qabırğa sümükləri və s. olur. Bu hibrid sahələri ümumiyyətlə dardır, çünki fərdlər üzərində çox ciddi bir Təbii seçmə mexanizmi var. Amma bu hibrid sahələri bəzən qalıcı ola bilər, çünki əks iki növ davamlı olaraq qarşılaşa (həyat sahələri üst-üstə düşdükdə) və nəsil artıra bilərlər. Beləcə ölən hibrid fərdlərin yerinə davamlı olaraq yeniləri gələ bilər.

Bu əhəmiyyətli baryerləri və vəziyyətləri anlamaq, Təkamül təlimini anlamaq baxımından olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Oxucularımız, ümid edirik ki bütün silsiləni addım-addım oxuyaraq, Təkamüllə əlaqədar biliklərinin artıracaqlar. Təkamül sıravi və sadə bir mövzu deyil, üzərində yüz minlərlə alimin və araşdırmaçının hələ də işlədiyi bir elm sahəsidir. Bunu öyrənmək və haqqında fikir icra etmək istəyən şəxslərin daim həqiqi elmi tədqiqatlardan və məlumatlardan xəbərdar olmaları lazımdır.

daha ətraflı...

Növyaranma mexanizmləri

Bu yazımızda əhəmiyyətli bir anlayış olan növyaranma (növləşmə) anlayışından və növlərin inkişaf formalarından bəhs edəcəyik. Beləliklə bir növün digərinə necə çevrildiyini çox dəqiq bir şəkildə anlaya biləcəyinizi düşünürük. Dərhal başlayaq.

İlk olaraq, ümumi anlayışı ağıldan silərək başlamaqda fayda görürük: Növyaranma bir siçanın bir filə bir neçə nəsil ərzində və ya qısa müddətdə və ya bir anda dəyişməsi DEYİL! Daha yaxın bir nümunə verəcək olsaq, növlərin təkümülü bir meymunun bir neçə nəsil keçirərək bir insana çevrilməsi deyil. Və ya dənizdə yaşayan canlının bir anda quruya çıxıb qaçmağa başlaması deyil. Çox təəssüf ki elmi olmayan bəzi qaynaqlar insanların ağılında bu şəkildə bir obraz yaratmağa çalışaraq, dərhal sonra söyləyəcəkləri "Nə qədər də axmaqcadır deyil mi?" kimi sözlərinə zəmin hazırlamağı hədəfləyirlər. Təbii ki elmdə bu tip əsassız iddiaların yeri yoxdur.

 Elmi olaraq növləşmə (və ya növyaranma) nədir?

Növləşmə, Bioloji Növ Tərifi daxilində, sonradan "ortaq əcdad" olaraq xatırlanacaq olan bir qrup canlının, müxtəlif mexanizmlər daxilində bir-birləriylə cütləşə bilməyəcək qədər dəyişmələri nəticəsində, öz içlərində cütləşə bilən ancaq digər canlı qruplarıyla məhsuldar döllər verə bilməyən, iki və ya daha çox yeni canlı qrupunun meydana gəlməsi deməkdir.

Növləşmə mexanizmləri hansılardır?


1) Allopatrik Növləşmə:





Daha əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, növlərin bir-biriylə cütləşə bilməyəcək qədər və ya məhsuldar döllər verə bilməyəcək qədər dəyişmələrinin ən əsas yolu, aralarına girəcək və ya xarici faktorlarca soxulacaq olan fiziki maneələrdir (baryerlərdir). Bunu bir az açıqlayaq:

Təbiət, davamlı olaraq dəyişir. Qitələr hərəkət edər, mövsümlər dəyişir, külək və axıntılar istiqamət dəyişdirir, quraqlıq müşahidə olunur və daha minlərlə bu cür dəyişən təbii hadisələr baş verir. Bu dəyişmələr əsnasında, müəyyən bölgələrdə yaşayan canlılar bir-birlərindən ayrı düşə bilərlər və ya bir növ içərisindəki canlılardan bəziləri başqa bölgələrə köç etmək məcburiyyətində qalarkən, bir qismi hal-hazırda var olduqları bölgədə qala bilərlər. Ssenariləri sonsuz sayda diversifikasiya edə bilərik. Bir dənəsini ələ alaq:

A növündən bir siçan populyasiyasıni düşünək. Bu siçanlar, normalda bol ağaclıq və seyrək günəş alan, ovçularından asanca gizlənə biləcəkləri kolların olduğu, torpağın yumşaq olduğu və bu səbəbdən torpağı deşərək çuxur açmanın sadə olduğu, ortalama olaraq 15 dərəcə istiliyə sahib olan, asanlıqla qida tapılan bir bölgədə yaşayır olsunlar. Yaşadıqları bölgədə bir də çay olsun. Bu çayın digər yaxası isə, tam tərs xüsusiyyətlər göstərsin: nisbi olaraq qısa boylu və az ağacların olduğu, çox günəş alan və bu səbəbdən ortalama istiliyi 23 dərəcə ətrafında olan, torpağın quraq və sərt olduğu səbəbindən da deşmənin çətin olduğu, qida tapmanın nisbi olaraq çətin olduğu və ovçuların çox daha aktiv olaraq olduğu bir sahə olsun. Burada yaşamaq çətin olduğundan A növünə aid fərdlərin o yaxada yaşamadığını düşünək.

Bu vəziyyətdə yüzlərlə ildir yaşayarkən, bölgədə çox şiddətli, məsələn 9.0 şiddətində bir zəlzələ meydana gəldiyini fərz edək. Bu zəlzələnin, çayın axışını azdırdığını və əvvəllər A növündən siçanların olduğu bölgənin tam ortasından keçməyə başladığını və siçan populyasiyasının tam ortadan ikiyə ayırdığını, siçanların bir qismini (yarısı deyək) quraq tərəfə atdığını fərz edək. İndi, siçanlar tamamilə fərqli bir mühitdədirlər və burada həyatda qalma mübarizəsi aparacaqlar. Quru torpağa daha yaxşı adaptasiya olanların, daha güclü qazıcı üzvlərə sahib olanların, ovçulardan daha aktiv olaraq qaça bilənlərin, yüksək istiliklərə və şiddətli günəş şüalarına daha çox dözə bilənlərin həyatda qalacağını görmək çətin deyil.

Bu şəkildə, əvvəllər bir-biri ilə rahatca çütləşə bilən siçanlar, artıq çay səbəbindən bir-birləriylə cütləşməyəcəklər. Çayın araya girməsiylə populyasiyanın fərdlərini bir-birindən ayırmasına coğrafi izolyasiya; növlərin bir-biriylə cütləşmələrinə mane olacaq şəkildə olan coğrafi izolyasiyaya isə cinsi izolyasiya deyilir (məsələn bu çay, bir quş populyasiyasını coğrafi olaraq bölə bilər, ancaq cinsi olaraq bölə bilməz, çünki quşlar çayın üzərindən uça bilirlər).

Bir-birindən ayrılan bu populyasiyalar fərqli seçmə təzyiqləri təsirində, nəsillər boyu öz içlərində, amma bir-birləriylə cütləşməyəcək şəkildə törəyirlər və həyatlarını davam etdirirlər. İlk mühitdən, yeni və quraq mühitə keçən canlılar üzərində yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi sıx bir seçmə təzyiqi meydana gəlir və davamlı olaraq populyasiyada müəyyən fərdlər üstünlüklü mövqedə olur və seçilir. Digərləri isə məğlub olur. Nəsillər boyu bu seçmə davam edir və yeni mühitdəki siçanlar, yavaş-yavaş o mühitə daha çox adaptasiya olacaq şəkildə (daha doğrusu daha çox adaptasiya olanların seçilməsi nəticəsində) fərqlənirlər. Bu Təkamüldür.


Növləşmə deyə bir prosesin olduğuna əmin olduq. Yaxşı bəs növləşmə hansı məqamda dövrəyə girir?


Yeni mühitə keçən populyasiya yalnız morfoloji xüsusiyyətlər baxımından dəyişilmir. Bir digər səhv qəbul edilən məsələ də budur. Bir ayının daha güclü pəncələr inkişaf etdirməsi (daha doğrusu daha güclü pencəli olan ayıların seçilərək həyatda qalması) yalnız pəncə quruluşunu morfoloji olaraq maraqlandıran bir dəyişiklik deyil. Bu dəyişmə daxilində, sümüklər, əzələlər və tendonların yenidən təşkil edilməsi lazımdır (daha doğrusu ən uyğun olaraq təşkil edilənlər üstünlüklü olurlar və seçilirlər), bu pəncəni bəsləyən damarlar və sinirlər dəyişir və inkişaf edir, hətta lazım olsa beyin bu yeni pəncəni idarə edə bilmək üçün daha da inkişaf edir. Hətta bu inkişaf daxilində (başqa orqanları ələ alsaq) bəzi orqanların yerlərinin dəyişməsi və ya daha fərqli formalara bürünməsi lazım ola bilər. Yəni bir dəyişiklik zəncirvari olaraq bir çox dəyişikliyi özü ilə gətirr. Bu da Təkamüldür.

Bu dəyişikliklər ümumiyyətlə çox kiçik addımlar halında olur və əsla tək bir fərddə meydana gəlmirlər! Bu da səhv anlaşılan digər bir nöqtədir: Təkamül, heç vaxt fərdlər üzərində reallaşmır! Yəni bir insan heç vaxt təkamülləşmir. Təkamülləşən populyasiyalardır! Çünki təkamülləşmək üçün həyatda qalmaq və nəsil artırmaq lazımdır. Artım olmasa təkamül də baş verməz. Artım nəticəsində yaranan fərqli çeşidlikdəki fərdlər təbiət qarşısında testə tabe tutulurlar. Ən müvəffəqiyyətli olanlar həyatda qalır və törəyirlər, bunun nəticəsində də özlərini nisbi olaraq üstün edən genləri balalarına ötürürlər. Beləcə nəsillər boyunca təkamül baş verir, heç bir zaman tək fərdlər təkamülləşmir.

Bir öncəki siçan misalına qayıdacaq olsaq; yeni mühitə zorla keçirilən fərdlər nəsillər boyunca fərqlənirlər və yaşadıqları tamamilə zidd mühitə adaptasiya olacaq şəkildə təkamülləşirlər. Yuxarıdakı ayı nümunəsində də açıqladığımız kimi, tək bir dəyişiklik belə onlarla müxtəlif dəyişikliyi özü ilə gətirəcək. Bunun nəticəsində zəncirvari olaraq bir çox xüsusiyyət dəyişəcək: Əzələ strukturları, tük rəngi, ölçülər, ayaq tipləri və s. kökdən dəyişəcək. Bu sinir sisteminə, skelet sisteminə, dövran sisteminə və digər bir çox sistemə və orqanə təsir edəcək. Və ən nəhayət, artım sistemi də bundan təsirlənəcək. Ümumiyyətlə artım sisteminin təsirlənməsi bilavasitə yollarla olar. Digər sistemlər, orqanlar və strukturlar dəyişərkən dəyişən əslində fizioloji görünüşləri deyil. Dəyişən genlərdir. Daha doğru bir ifadə ilə, davamlı olaraq daha üstün xüsusiyyətlərə sahib quruluş, orqan və sistemləri kodlaşdıran gen strukturları, populyasiya içi müxtəliflik daxilində seçilir. Bu seçmə nəticəsində növlər fərqliləşirlər və fərqli canlılar təbiət şərtlərinə tabe tutularlar. Ən müvəffəqiyyətlilər həyatda qalır və nəsil artırır. Bunun nəticəsində yenə genlər seçilir. Bu belə davam edir. Bu genetik təcrübə və dəyişmə axır-əvvəl artım mexanizmlərini və artım əsnasında istifadə edilən sperma və yumurtanın genetik quruluşunu dəyişdirir. Bunun nəticəsində, saysız nəsil sonra, yeni mühitə getməyə məcbur edilən fərdlər o qədər fərqlənirlər ki, köhnə mühitlərində qalmış olan fərdlərlə cütləşə bilmirlər. Buna "Allopatrik növləşmə" deyilir. Yəni fiziki maneələr səbəbiylə meydana gələn coğrafi və cinsi izolyasiya nəticəsində yaranan növləşmə.


Yaxşı bəs iki növ arasındakı fərqlilik nə qədərdir?


Bu çox əhəmiyyətli bir nöqtədir. Sizin həyata baxış bucağınız və biologiyadan nə qədər anladığınız çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Siz bütün siçanlara "siçandı də" deyib keçən birisiniz? Yoxsa həqiqi bir elm insanı gözüylə, aradakı ən kiçik fərqi belə görəcək şəkildə ixtisaslaşmış birisinizmi? Bu məsələ sualın cavabını verəcək.

Əsasında - çox vaxt təkamül əleyhdarlarının israrla iddia etdiyi və praktiki olaraq haqlı, texniki olaraq haqsız olduqları kimi - "siçan hələ də siçandır". Yəni dəyişmə elə gözlənilildiyi kimi bir siçanın bir filə çevrilməsi kimi deyil. Rəng dəyişir, quruluş dəyişir, xüsusiyyətlər dəyişir amma "siçan - siçandır". Təbii ki biologiyadan anlayışı olmayan biri üçün siçan bəlkə hələ də siçan kimi görünür, ancaq artıq köhnə siçan deyil! Və bu anda, yalnız bir neçə on və ya yüz nəsil içərisində meydana gələn dəyişmələrdən bəhs etmişik. Daha fərqli ssenarilər daxilində, daha fərqli təkamülü işin içinə qata bilərdik: Məsələn, yeni mühitdə böyüklük inanılmaz üstünlük təmin etsəydi nə baş verəcəkdi? Bizim əvvəllər o "siçan" dediyimiz şey, günümüzün nisbi olaraq kiçik pişikləri ölçüsünə qədər büyüsələrdi (təbii strukturlarında və görünüşlərində yüzlərlə, minlərlə dəyişiklik meydana gələrək, və diqqət! "Siçan pişiyə çevrilsəydi demirəm, yalnız ölçü verirəm) ? O zaman da onlara "siçan" deyəcəkmiydik?

Hər nəysə, bu məsələni artıq keçirəm. Qısaca bəli, ortada ciddi bir dəyişmə var və bu yalnız bir neçə on və ya yüz nəsil içərisində ortaya çıxır. Artıq bu yeni "siçanlar" tamamilə ayrı bir təkamül cığırına girirlər. Elmi adları bəlkə yenə Mus cinsi içərisindədir, ancaq köhnə mühitdə qalan siçanların adı Mus Carol idisə, yeni mühitdəki siçanların adı Mus cervicolor ola bilər. Yəni, fərqli bir növ meydana gəlmişdir.

Əgər ki növlər arasında fərqliləşmə meydana gəlsəydi, ancaq hələ bir-birləriylə cütləşmiş olsaydılar, o zaman yeni mühitdə təkamülləşən qrupa bir alt növ deyəcəkdik və köhnə mühitdə qalmış qrupun adı Mus Carol carol olacaqkən, yeni növün adı Mus Carol cervicolor olacaqdı.

Bu fərqliləşmə çox uzun müddət sürərsə və fərqli dəyişikliklər işin içinə girərsə, bir müddət sonra dallanmalar və izolyasiyalar o qədər artar ki, yeni cinslər (növ birlikləri) meydana gələr. Təkamül Ağacı bu şəkildə yeni budaqların yaranması nəticəsində qurulur.


2) Simpatrik Növləşmə:




Növləşmə yalnız fiziki maneələr nəticəsində meydana gəlmir. Bəzən, bir populyasiyanın fərdləri (məsələn bir əvvəlki siçan populyasiyası) bir-birlərindən coğrafi bir baryerlə (məsələn zəlzələ nəticəsində istiqaməti dəyişən çayla) ayrılmadan da, eyni populyasiya içərisində növləşə bilərlər. İndi isə buna toxunacağıq.

Simpatrik növləşmə, fiziki baryerlərlə bir-birlərindən ayrılmayan populyasiyalar içərisində meydana gələn növləşməyə verilən addır. Bunu dərhal bir nümunə ilə açıqlamaq istəyirəm, sonra bəzi şərhlərə girəcəyəm:

1800-cü illərin ortasında Rhagoletis pomonella adlı bir ağcaqanad, yalnız Şimali Amerikada olan yemişan (hawthorn) üzərində yaşayır, cütləşir və yumurtalarını qoyurdu. Ancaq bundan 150 il əvvəl, Avropalıların bir qismi Şimali Amerikaya alma ağaclarını gətirmişdi və ekməyə başlamışdı. Bundan sonra, Rhagoletis'lərin bir qismi, digərləri ilə eyni mühitdə olan alma ağacları üzərində yaşamağa başladı. Bunun səbəbi, alma ağaclarının yemişan bitkisi ilə olduqca yaxın qohum olmasıdır. Bu nöqtədə əhəmiyyətli bir fərq var: Alma, yemişana görə fərqli qoxu verirdi və mövsümi yetkinləşmə zamanı yemişandan daha əvvəl idi.

Alma ağacları yeni bir həyat sahəsi olduğu və hələ ələ keçirilmədiyi üçün, ağaclar üzərinə yerləşən Rhagoletis'lər qısa müddətdə azadlıq üstünlüklərini istifadə edərək saylarını artırdılar və alma ağacının qoxusunu seçim edəcək və almanın meydana gəldiyi dövrdə yumurtalarını buraxacaq şəkildə ferqliləşməyə başladılar. Digər tərəfdə, yemişan üzərində yaşayanlar isə həyatlarını əvvəllər də olduğu davam etdirirdilər.

Hal-hazırda, Şimali Amerikada iki qrup Rhagoletis pomonella yaşamaqdadır. Bir qrup, yumurtalarını yalnız yemişan üzərindəki meyvələrə buraxır, bir digər qrup isə yalnız alma ağacları üzərinə. Bundan başqa, bu iki bitkinin yetkinləşmə dövrləri bir-birindən fərqli olduğuna görə aralarında, coğrafi izolyasiyaya bağlı olmadan ibarət olan cinsi izolyasiya meydana gəlmişdir; yəni iki qrup (varyete, növ) bir-biri ilə çox uzun illərdir cütləşmir və həmişə öz aralarında cütləşirlər. Halbuki ağaclar çox vaxt bənzər bölgələrdə olur.

Araşdırmaçılar bu iki qrupun bir-birindən hər keçən il daha da uzaqlaşdığını və növləşmə yolunda getdiklərini düşünürlər. Hətta artıq bunlara iki fərqli alt növ olaraq baxan araşdırmaçılar belə var. Çünki bu iki qrupun sürfəyə çevrilmə zamanı, böyümə sürətləri, və s. xüsusiyyətləri olduqca fərqliləşirlər. Belə ki, bir parazit növü yalnız alma üzərindəki qrupu təsirləyərkən, digər qrupa təsir edə bilmir; bu da genetik fərqliləşməyə gətirib çıxarır. Bu, simpatrik növləşmədir.

Simpatrik növləşmə həşəratlar sinfində olduqca tez görülməklə birlikdə, əksəriyyətlə bitkilər aləmiylə birlikdə xatırlanır. Çünki simpatrik növləşmənin ən əhəmiyyətli qıcıqlandırıcısı çox xromosomluluq (polyploidy) deyilən genetik bir faktdır. Çox xromosomlu canlılarda, genetik bir səhvdən ötəri genetik materialın çoxalması nəticəsində ayrılma meydana gəlir və bir fərddə, olması lazım olandan çox xromosom dəsti tapılır. Çox xromosomluluq, tək bir növ içərisində meydana gələ biləcəyi kimi (autopolyploidy), birdən
ələ bilər. Bunları bir şəkildə görəcək olsaq:



Yuxarıda şəkildə görə biləcəyiniz kimi, ən soldakı hüceyrə mbölünmə keçirir və normalda bir cüt xromosom setinə (2n) sahib olan ana hüceyrənin, DNT nüsxəsinin nəticəsində bir xromosom setinə sahib (n) 4 ədəd hüceyrə meydana gətirməsi gözlənilir. Ancaq təbiət mükəmməl olaraq çalışamadığı üçün, meyozda səhv meydana gəlir və bu (2n) hüceyrədən, yenə (2n) olan iki ədəd gamet hüceyrəsi (sperma və ya yumurta) meydana gəlir. Daha sonra, bunların bir-biri ilə birləşməsi nəticəsində iki cüt xromosom setinə (4n) sahib bir hüceyrə meydana gələr. Bu, çox-xromosomluluqdur (polyploidy).

Bu hadisə heyvanlarda çox tez baş vermir, çünki çox az heyvan həm sperma həm yumurta çıxarır; çox heyvanlarda cinsi iki-formalılıq (sexual dimorphism) var və erkəklə dişi fərqlidir. Ancaq bəzi heyvanlar və bitkilərin böyük bir qisimi, öz-özünü dölləyə bildiyindən (self-fertilization) bu hadisə görülür.

Bu genetik fərqliliyin meydana gəlməsi, bu yeni canlıların, köhnə və orijinal fərdlərlə cütləşə bilməməsinə, bu səbəbdən də cinsi izolyasiyaya səbəb olur. Bu, nəsillər boyunca sürdüyündə, fərqliliklər meydana gəlir və yığılır. Ən nəhayət, bir növdən iki və ya daha çox növ yaranır.

Botanikaçılar çiçəkli bitkilərin % 70-nın, ayıdöşəyi növlərinin % 95-nın çox xromosomluluq nəticəsində meydana gələn simpatrik növləşmə nəticəsində təkamülləşdiyini deyirlər. Bəzilərinin növləşməyi olduqca yaxın zamanlarda meydana gəlmişdir.

Növləşmənin baş verməsinin bir çox yolu var. Simpatrik növləşmə, xüsusilə bitkilər və özünü dölləyə bilən hermafrodit canlıların təkamüllərində olduqca əhəmiyyətli bir faktdır.


3) Peripatrik Növləşmə:

Peripatrik növləşmə, allopatrik növləşmənin bir alt qolu hesab olunur. Bu növləşmə tipində, bir populyasiya daxilindəki fərdlərin kiçik bir qismi, ana populyasiyadan ayrılır (köç edir) və yeni bir mühitdə həyatlarına davam edərlər. Allopatrik növləşmə ilə aralarındakı tək fərq, allopatrik növləşmədə fiziki bir baryer zorla bir populyasiyani ikiyə ayırması vəziyyəti mövcudkən, peripatrik növləşmədə bunun ümumiyyətlə bir fiziki baryer yerinə köç yolu ilə və nisbi olaraq daha az zərurətdən meydana gəlməsidir (köçlərin də altında ümumiyyətlə zəruri səbəblər yatdığını unutmayın).

Hər nə qədər allopatrik növləşmə ilə xüsusiyyətlər baxımından olduqca oxşarlıq olsa da, peripatrik növləşmə, Təkamül mövzusundakı ən əhəmiyyətli bir neçə şərhi edə bilmək üçün ən yaxşı növləşmə tipidir. Bu əhəmiyyətli anlayışlardan birincisi kəşfçi təsiri (founder effect), ikincisi dar boğaz (bottleneck), üçüncüsü isə bu yazımızda haqqında bəhs etməyəcəyimiz genetik sürünmədir.

Yenə xəyali bir populyasiyanı ələ alaq, bu səfər, bir Pan troglodytes (şimpanze) populyasiyası olsun. Bu populyasiya, yüzlərlə ildir bir meşədə yaşamaqda olsun. Ancaq talehsizlik nəticəsində meydana gələn bir yanğında, meşənin bir qismi yansın və 350 qədər fərddən ibarət olan populyasiyanın böyük hissəsi olduqları bölgə ətrafında həyatda qalmağı bacararkən, nisbi olaraq qorxaq olan 30 fərdilik bir qrupun, ana populyasyadan yüzlərlə kilometr kənara qaçdığını düşünək. Bu populyasiya, köhnə bölgədə qalan Pan troglodytes üzvlərinin heç bir zaman gəlmədiyi, yeni bir sahəyə çatmış olsun. Təbii ki, meşənin heç bir yeri eyni xüsusiyyətlərdə deyil; daha əvvəlki yazılarımızdaki siçan nümunəsində verdiyimiz kimi, tamamilə fərqli şərtlər (qida, istilik, nəm, sığınacaq, ovçu, ov, və s.) ola bilər. Bu vəziyyətdə də, bu şəkildə, olduqca fərqli bir mühitə keçilmiş olsun.





Bu nöqtədə, allopatrik növləşmədən fərqləri bu şəkildə saya bilərik: İlk olaraq, zəruri kimi görünsə də, populyasiyanın böyük hissəsinin köhnə bölgədə qalmasından ötəri bu qədər uzağa qaçmanın kritik bir hadisə olmadığını görməyimiz lazımdır. İkinci olaraq, allopatrik növləşmədə, populyasiya ümumiyyətlə bərabər nisbətlərdə və məcburi olaraq bölünərkən, peripatrik növləşmədə bir tərəfdə böyük bir qrup, digər tərəfdə isə nisbi olaraq kiçik bir qrup var.İndi, bu 30 fərdlik kiçik qrupumuzun, köhnə və 350 fərdlik qrupa görə çox daha az genetik müxtəlifliyi var. Bunu belə düşünə bilərsiniz: Azərbaycana ümumi olaraq baxdığımızda, minlərlə fərqli insan görə biləcəkkən, tək bir bölgədəki, tək bir mənzilin tək bir qatındakı insanları hesaba qatsanız, müxtəliflik və fərqlilik miqdarı olduqca azalacaq.

Bu kiçik qrup, yeni mühitlərində yaşamağa davam edəcək və bir-birləriylə cütləşərək getdikcə böyüyəcək. Ancaq bunlardan meydana gələcək olan yeni populyasiya, açıq bir şəkildə, bu 30 fərdin genetik xüsusiyyətləriylə qarışacaqdır, çünki müxtəliflik azdır. Yəni bir insan populyasiyası üçün düşünsək, mutasiyalar göz ardı edilsə, tamamilə qəhvəyi gözlü olan bir populyasiyada durduq yerdə bir mavi gözlü fərdin çıxması mümkün olmayacaq, o populyasiya, mavi gözlü fərdlərə sahib bir digər populyasiyayla qarışmadığı müddətcə. Bu vəziyyətdə də, eynisi etibarlıdır. Xüsusiyyətlər, 350 populyasiyalıq və geniş müxtəlifliyə malik bir qrupdan deyil, 30 şəxsiyyət və məhdud müxtəlifliyə malik bir qrupdan alınacaq. Bu şəkildə, genetik materialın daha böyük bir qrupdan ayrılan kiçik bir qrupa aid olmasına və onlardan meydana gələcək populyasiyanın, bu ana fərdlərə aid xüsusiyyətləri daşımasına kəşfçi təsiri (founder effect) deyilir. Adından da aydın olduğu kimi, bu 30 fərd, yeni bir bölgə "kəşf etmiş" və ora, öz xüsusiyyətlərini daşımışdır.

Əgər ki geridə və köhnə bölgədə qalan fərdlər ölsəydi və ya törəməyəcəyi hala gəlsəydi və qorxaq / qaçaq olanlar üstünlüklü mövqedə olub törəyə bilsəydi, populyasiya üzərindəki bu təsirə, dar boğaz (bottleneck) deyiləcəkdi. Məsələn, 100 nəfərlik bir populyasiyada meydana gələn bir virus xəstəliyi nəticəsində populyasiyanın çoxu (məsələn 80 adam) ölsə və 20 adam həyatda qalıb, yeni bir populyasiya çıxarmaq üzrə bir-biri ilə cütləşsələr; populyasiyanı bu qədər azaldan bu virus xəstəliyinin təsirinə dar boğaz təsiri deyəcəkdik.

Uzun sözün qısası, Peripatrik növləşmə, fiziki baryerlərin zəruri ayrı-seçkiliyi təsiri olmadan, kiçik bir populyasiyanın, böyük populyasiyadan ayrılması və onlardan fərqliləşmələri nəticəsində meydana gələn növləşmədir. Hekayə, demək olar ki allopatrik növləşməylə eynidir. Yeni mühitə gedən canlılar, yeni mühitə adaptasiya olmağa başladıqca (daha doğrusu Təbii Seçmə, genetik variasiya daxilində ən çox adaptasiya olanları seçdikcə), fərqliləşəcəkdirlər. Bu kiçik fərqliləşmələr, yığılacaq və axır-əvvəl növü nəsillər sonunda tamam ayrı bir nöqtəyə daşıyacaq. Bunun nəticəsində, ana növlə cütləşməyəcək hala gələn populyasiyalar yeni növlər olacaq.


4) Parapatrik Növləşmə:

Beləliklə, allopatrik, simpatrik və peripatrik növləşmənin izahını verdik. İndi isə son növləşmə tipi olan - Parapatrik növləşmədən bəhs edək. Verdiyimiz məlumatlar daxilində, bu tipi anlamaq çox daha asan olacaq. Parapatrik növləşmə, əsas olaraq, allopatrik növləşmə ilə simpatrik növləşmə arasında bir "keçid növləşmə tipidir". Bir az açıqlayaq:

Allopatrik növləşmədə ciddi bir fiziki baryer var. Simpatrik növləşmədə isə, bu baryer tapılmır və fərdlər, bir yerdə olmalarına baxmayaraq daha əvvəlki yazılarımızda açıqladığımız kimi müxtəlif üsullarla bir-birlərindən fərqliləşir və növləşirlər. Parapatrik növləşmə hadisəsində isə, canlı fərdləri arasında tam bir baryer yoxdur və zaman zaman bir-birləriylə qarışırlar. Ancaq, yenə allopatrik növləşmədə olduğu kimi, bəzi mexanizmlər nəticəsində fərdlər bir müddət sonra bir-birləriylə cütləşməməyə başlayırlar və beləcə növləşmə meydana gəlir.





Bunu da, yenə şimpanze populyasiyası ilə izah edə bilərik: Meşə, çox böyük və çox müxtəlif bir həyat sahəsidir. Tək bir meşə daxilində ağla sığmaz sayda növ yaşaya bilər. Növlər bir yana, populyasiyalar bir-birləriylə qonşu və ya iç-içə olaraq yaşayırlar. Ümumiyyətlə, bənzər növlərin fərqli populyasiyaları arasında bir sərhəd çəkilir və bir-birlərinə çox bulaşmırlar (ağaclara və daşlara törə buraxaraq sahələrini işarələyən itləri düşünün). Ancaq yenə də, təbiət şərtləri daxilində, kimi zamanlar qarışmaları ola bilər. Bu qarışmaların azalması və genetik bəzi hadisələr daxilində (azalan heterozigot fitness'i kimi) növləşmə meydana gələ bilər.

Gördüyümüz kimi, növləşmənin ən əsas tipləri allopatrik və simpatrik növləşmələr olmaqla birlikdə, bunların arasında qalan və ya alt qolları olan növləşmə tipləri də elm insanları tərəfindən təyin edilmişdir. Bunlar, təbiətdə, insanın təxmin edə biləcəyindən daha tez meydana gəlir.

Bu da, "Təkamül müşahidə edilə bilərmi?" sualına açıq bir cavab verir: Bəli, Təkamül hər an, hər yerdə müşahidə edilə bilər, müşahidə edilir və müşahidə ediləcək. Tək edilməsi lazım olan, bu işin təhsilini almaq və təbiətə elm insanlarının tərəfsiz gözləriylə baxmağı öyrənməkdir.

Unutmayın: Növləşmə, əsla bir növün bir anda özündən çox fərqli və tamamilə ayrı xüsusiyyətlərə sahib bir digər növə çevrilməsi deyil! Növləşmə, bu qeydlərdə açıqladığımız səbəblərlə meydana gələn kiçik dəyişikliklərin nəsillər boyu və insan ömrünün çatmayacağı illər boyunca yığılması nəticəsində, canlıların çox yavaş, çox narın bir şəkildə fərqliləşməsi, yəni Təkamül keçirməsidir. Bu şəkildə, Kambriyen dövründə yaşamış bir dəniz canlısının günümüzdəki ata qədər davam edən təkamülü 450 milyon il davam edərkən; siçanabənzər (hal-hazırda var olan siçanlar ÇOX fərqli, lakin tipik olaraq və görünüş baxımından ona bənzəyən) bir növün günümüzdəki müasir bir filə çevrilməsi 80 milyon il qədər, insanabənzər-meymunabənzər (günümüzdəki müasir meymunlar deyil!) bir növün şimpanzeyə (Pan troglydytes) çevrilməsi 6 milyon il, insanabənzər bir növün insana çevrilməsi 2 milyon il qədər zaman ala bilər. Və hər şeydən əvvəl milyon il təbirinin nə olduğunu dərk etmək lazımdır. Bu mövzuya da zamanı gəldikcə toxunacağıq.

daha ətraflı...
 
Copyright © 2014 Həyatın Təkamülü • All Rights Reserved.
Distributed By MyBloggerThemes | Design By Templateure
back to top