Elmin gəldiyi son razılıq: "Heyvanlar da şüurludur"

Heyvanların şüurlu olub-olmadığı sualı 100 ildən çoxdur ki ətraflı şəkildə araşdırılırdı və elm bu mövzuda bir neçə on il əvvəlinə qədər ikiyə bölünmüş vəziyyətdə idi: bir qrup alim heyvanların insanınkıyla müqayisə edilə biləcək şüurlarının olduğunu və ya eyni dərəcədə şüurları olmadığını, ya da ümumiyyətlə şüurları olmadığını müdafiə edərkən, digər bir qrup alim isə bizdən başqa heyvanların da şüuru olduğunu iddia edirdi. Hər nə qədər aparılan yeni tədqiqatlarla ikinci qrupun arqumenti, yəni insandan başqa heyvanların da şüuru olduğu arqumenti güc qazansa da, elm ictimaiyyətinin gəldiyi ortaq razılaşma yox idi.

"Həyatın Təkamülü" olaraq, biz də fəaliyyətə başladıqdan bəri, artıq təxminən bir ildir ki davamlı olaraq insandan başqa heyvanların da şüurunun olduğunu, yalnız beyin təkamülünün müxtəlif istiqamətlərdə getmiş olması səbəbindən insanın ən yüksək zəkaya və şüura sahib sosial növ olduğunu, bunun insanı "insan" edən əsas xüsusiyyət olduğunu, hər növün özünə xas üstün xüsusiyyətləri olduğunu və bu xüsusiyyətlərin bir-biriylə muqayisə edilməsinin səhv mühakimələrə səbəb ola biləcəyini (insan çox ağıllıdır, dolayısı ilə digər canlıların zəkası yoxdur deməyin, pələng həddindən artıq sürətli qaçır, bu səbəbdən digər heyvanlar qaça bilməz deməklə ekvivalent olduğunu) fərqli şəkillərdə izah etməyə və öyrətməyə çalışmışdıq və hələ də davam edirik.

Nəhayət, Cambridge Universitetində keçirilən Francis Crick Anma Konfransı'nın 7 iyul 2012-ci il tarixli toplantısında bir çox heyvan davranışları və şüuru üzrə araşdırmalar aparmış mütəxəssislər elm ictimaiyyətində artıq əksinin iddia edilməsini mümkünsüz qılaraq, digər heyvanların da şüura sahib olduqlarını və elm dünyasının bu mövzuda həmfikir olduğunu elan etdilər.

Hər nə qədər heyvanlarla müəyyən zaman keçirən hər kəs onların bir "bioloji maşın" olmadığını, tamamilə intuisiyalardan asılı deyil, öz xüsusi qərarlarını verə biləcək şüura sahib olduğunu asanlıqla fərq edəcək olsa da, elmi skeptisizm daxilində yalnız emosional inanclarla bu mühakiməyə çatmaq doğru olmazdı və elm adamları da buna görə olduqca aydın həqiqət kimi görünən bu mövzuya uzun illərdir skeptik olaraq yanaşırdılar.

Hər il təşkil edilən və elm ictimaiyyətinin ən vacib və prestijli yığıncaqlarından biri olan, 2012-ci ilin iyulunda keçirilən Francis Crick Anma Konfransının əsas başlığı "İnsan və İnsan-xarici Heyvanlarda şüur" seçildi.

Mövzuyla əlaqədar İngiltərənin ən tanınmış akademiya və elmi təşkilatlar tərəfindən (aralarında Cambridge Universiteti, Churchill Kolleci var idi), İnsan-xarici Heyvanlarda Şüurun Varlığına Dair Cambridge Razılaşması başlığıyla, Stephen Hawking kimi elm adamlarının şahidliyində imzalanan elmi razılaşmanın (bəyannamə) bəzi əhəmiyyətli sətirləri belədir:

"Quşlar davranış mövzusunda bizlərlə neyrofizioloji, neyroanatomik baxımdan şüurun təkamülünə dair təəccüblü paralellik təqdim edir. İnsana yaxın şüurun mövcudluğu, xüsusilə Afrika boz tutuquşusu kimi növlərdə çox dəqiq bir şəkildə müşahidə edilmişdir. Emosional şəbəkələr və qavrayış mikrotsikları baxımından məməlilərlə quşlar arasındakı oxşarlıq indiyə qədər düşündüyümüzdən daha çoxdur. Üstəlik bəzi quşlarda REM yuxusunu nizamlayan tsikllar başda olmaqla, məməlilərinkinə oxşar neyron yuxu tsiklları kəşf edilmişdir, elə ki xüsusilə zebra amadinalarında aparılan bu müşahidələr məməlilərdə gördüyümüz kimi inkişaf etmiş bir neokorteks quruluşunun şüurun meydana gəlməsi üçün şərt olmadığını anlamağımızı təmin etmişdir. Sağsağanlar (qəcələ) üzərində aparılan davranış işləri insan, insanabənzər meymunlar, delfinlər və fillərə çaşdırıcı dərəcədə oxşar özşüurun varlığını sübut etmişdir...

...Bunu elan edirik:


Bir neokorteksin varlığının bir orqanizmin emosional vəziyyətlərə sahib olması üçün zərurət olmadığını görürük. Fərqli elm budaqlarından gələn və eyni nöqtədə birləşən araşdırma məlumatlarının işığında, insan-xarici heyvanlarda da şüurun varlığını göstərən kifayət qədər neyroanatomik, neyrokimyəvi və neyrofizioloji xüsusiyyətlərə rast gəlinmişdir və bu heyvanların da istəkli davranışlar sərgiləyə bildikləri göstərilmişdir. Nəticə olaraq, əlimizdəki çoxlu dəlillər insanların, şüur inkişafı üçün lazım olan nevroloji elementlərə sahib olmada möhtəşəm olmadığını göstərir. Bütün məməliləri və quşları əhatə etməklə birlikdə, səkkizayaqlar kimi başqa bir çox digər heyvanı da içinə qatan insan-xarici heyvan qrupunda bu nevroloji komponentlər var..."

Məqaləni tam oxumaq üçün buraya klikləyə bilərsiniz.

Növbəti illərdə bu razılaşmaya daha çox tədqiqat qrupu, universitet, institut və elmi təşkilatların qatılacağı gözlənilir. Ancaq belə prestijli bir yığıncaqda bu elanın verilməsi artıq elm ictimaiyyətində bu mövzuda əks fikirləri müdafiə edən demək olar ki keç kəsin qalmadığını anlamaq mövzusunda yetərli məlumatları təqdim edir.

Ümidvarıq bu irəliləyişlər insanın gedərək qabaran təkəbbürünü sarsıtmaq mövzusunda da təsirli olacaq və insanın özünü daha yaxşı anlamasına qatqı təmin edəcək.

Qaynaq:

New Scientist
Scientific American
Huffington Post-1
Huffington Post-2
FCM Conference
io9