İnsan-heyvan hibridləri yaratmağın faydası nədir?

2017-ci ilin yanvar ayında ABŞ-ın Salk İnstitutunda çalışan bir qrup alimin insan-donuz hibridi rüşeymi yaratdığı xəbəri böyük əks-səda yaratdı.

Hadisə barəsində geniş məlumat verilməyinə baxmayaraq bəzi KİV-lər çox şişirdilmiş və həyəcanlı xəbərlər verdi.

Sual yarana bilər ki, alimlər aslan, keçi və ilan xüsusiyyətlərinə sahib Yunan mifoloji varlıqlarından sonra "ximeralar" adlandırılan insan-heyvan hibridlərini nə üçün yaradır?

Məqsəd, yeni və qəribə məxluqlar yaratmaq deyil. Ximeralar heyvanların necə yarandığını və inkişaf etdiyini anlamaq üçün olduqca faydalıdır. Onlar nə vaxtsa insanlara köçürülə biləcək həyat verən orqanlar yaratmaq üçün istifadə edilə bilər.

Potent hüceyrələr

Juan Izpisua Belmonte, Jun Wu və yoldaşları tərəfindən yaradılan ximerik donuz rüşeymlərinin sona qədər inkişafına və insan hüceyrələrinin birdən çox toxumada olmasına imkan verilmirdi.

Jun Wu (öndə) və Juan Izpisua Belmonte

Ximeralardakı insan hüceyrələrinin həqiqi miqdarı çox az idi və onların varlığı inkişafa mane olurdu. Hər halda, tədqiqat, yeni ümid verən kök hüceyrə araşdırması yolunda ilk addım rolunu oynayır. Lakin eyni zamanda ciddi etik problemlər də yaradır.

Ximera, iki və ya daha çox canlının hüceyrələrindən ibarət olan orqanizmdir və nadir hallarda da olsa, təbiətdə onlara rast gəlinir.

Əntər meymunlar, hələ ana bətnində olarkən əkizlər arasında hüceyrələrin transferi nəticəsində qan və digər toxumalarında ximerliyi tez-tez göstərirlər. Leykemiya müalicəsində tətbiq edilən uğurlu sümük iliyi köçürülməsindən sonra, xəstələr özününkü kimi donorun da sümük iliyi hüceyrələrinə sahib olurlar.

Ximeralar, eyni və ya müxtəlif növlərin erkən embrion hüceyrələrinin birləşdirilməsi yolu ilə laboratoriyada süni şəkildə yaradıla bilər. Ximerik siçanların yaradılması, inkişaf biologiyası, genetika, fiziologiya və patologiya tədqiqatları üçün əsas olmuşdur.

Bu, alimlərə müəyyən genləri aktivləşdirmək və ya söndürməklə hüceyrələri dəyişmək imkanı verən siçan embrional kök hüceyrələrində gen təmiri nailiyyətləri sayəsində mümkün olmuşdur. Ximeraların inkişafında həmin hüceyrələri istifadə etmək bacarığı ilə yanaşı, bu, araşdırmaçılara genlərin sağlamlıq və xəstəliklərə necə təsir etdiyini öyrənmək üçün istifadə edilə bilən heyvanlar yaratmaq imkanı verdi.

Bu texnologiyanın yaradıcıları, apardıqları araşdırmalara görə 2007-ci ildə Tibb üzrə Nobel Mükafatı almış Oliver Smithies, Mario Cappechi və Martin Evans'dır.

Son dövrlərdə, alimlər insan embrionlarından və ya laboratoriyada bədən hüceyrələrindən yaradılmış olan insan pluripotent kök hüceyrələrinin - "ana hüceyrələrin" - ximerik heyvanların toxumalarına kömək etmək qabiliyyətini öyrənməyə başladılar.

İnsan pluripotent kök hüceyrələri (bütün embrional hüceyrələrə çevrilə bilən hüceyrələr) laboratoriyada sərhədsiz olaraq artırıla və siçanlarda olduğu kimi bədənin bütün toxumalarını təşkil edə bilər.

Bir çox araşdırmaçı indi sinir, ürək, qaraciyər və böyrək hüceyrələri kimi insan pluripotent hüceyrələrindən tibbi əhəmiyyətli funksional insan toxumaları yarada biləcəklərini göstərdi.

İnsan pluripotent kök hüceyrələrindən bəhrələnən hüceyrə terapiyası üsulları, onurğa sütunu yaralanması, şəkərli diabet və makulyar (gözün torlu qişasında yerləşən sarı ləkə) degenerasiya kimi xəstəliklərin müalicəsində tətbiq edilmək üçün klinik sınaq mərhələsindədir.

Lakin, 2007-ci ildən bəri heç bir pluripotent kök hüceyrə nümunəsinin olmadığı bəllidir. Hətta, fərqli üsullardan istifadə etməklə, siçan və insanlarda müxtəlif kök hüceyrə tipləri yaradılmışdır.

Bu hüceyrələr embrional inkişafın müxtəlif mərhələlərindəki hüceyrələrə uyğun gəlir və yəqin ki bu səbəbdən - hansı hüceyrələrin mənbəyinin ən yaxşı olduğu sualını doğuraraq - fərqli xüsusiyyətlərə sahib olurlar.

Ximeralar yaratmaq, pluripotent kök hüceyrələrin potensialını müəyyən etmək üçün araşdırmaçılar tərəfindən istifadə edilən qızıl standart olmuşdur. Heyvan kök hüceyrə araşdırmalarında geniş şəkildə istifadə edilərkən, insan pluripotent kök hüceyrələri istifadə edilən ximerik araşdırmalar, insan-heyvan ximeralarında çox az sayda insan hüceyrəsi həyatda qaldığı üçün çətinliklə üzləşmişdir.

Tibbi imkanlar

Ximerada insan hüceyrələrinin sayı az olsa da, Salk İnstitutu araşdırmaçılarının tapıntıları iki əhəmiyyətli hədəfə doğru yeni cığır açmaqdadır. Birincisi, biotibbi tədqiqatlarda istifadə ediləcək "insanlaşdırılmış" heyvanların yaradılması imkanıdır.

İnsan qanı daşıyan siçan yaratmaq artıq mümkün olsa da, qanımızın və immun sistemimizin necə fəaliyyət göstərməyi barəsində zəngin məlumatlar əldə etmək üçün, bu heyvanlar insan rüşeymi toxumasına sahib olmalıdır və bunu etmək çox çətindir.

İnsan-heyvan ximeralarında pluripotent kök hüceyrələrin istifadə edilməsi, insan qan hüceyrələrinə və ya qaraciyər, ürək kimi digər toxumalara sahib olan siçanların daha səmərəli yaradılmasını böyük olçüdə asanlaşdıra, xəstəliklərin yaranma səbəblərini öyrənmək və onları müalicə etmək üçün yeni dərmanlar yaratmaq qabiliyyətimizi əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər.

İnsan-heyvan ximeralarının ikinci potensial tətbiqi, 2010-cu ildə Yaponiyada aparılan cəlbedici araşdırmalardan irəli gəlir. Bu araşdırmalar nəticəsində, mədəaltı vəzi inkişafını tənzimləyən əsas genə sahib olmayan bir siçan embrionuna siçan pluripotent kök hüceyrələrinin yeridilməsindən sonra, növarası ximeralar yaradıldı.

Nəticədə, yenidoğulan siçanlar yalnız siçan hüceyrələrindən meydana gələn tam funksional mədəaltı vəziyə sahib oldular. Eyni nəticə bir donuz ximerasındakı insan kök hüceyrələri ilə əldə edilsə, orqan köçürmə qarşısında yeni üfüqlər açılar.

Etik sərhədlər

Bu kimi məqsədlərə elmi baxımdan nail olmaq uzunmüddətli bir yol olsa da, pluripotent kök hüceyrə biologiyası sahəsindəki irəliləyiş bu istiqamətdə uğurlu sınaqlara imkan verəcəkdir. Lakin bu araşdırmalar nə dərəcədə etik qəbul edilə bilər və sərhədlər harada bitir?

Bir çox insan donuzların qida məqsədi ilə və ya ürək qapaqlarının dəyişdirilmə mənbəyi olaraq istifadə edilməyini qəbul edir. Onlar, transplantasiya gözləyən insanlara mədəaltı vəzi və ya ürək istehsal etmək üçün donuz embrionlarını və ya döllərini inkubator olaraq istifadə etməyə də razı ola bilərlər. Ancaq insan-meymun ximeralarının istifadəsi çox mübahisəli ola bilər.

Araşdırmalar, insan embrional kök hüceyrələrindən yaranmış mərkəzi sinir sisteminin erkən hüceyrələrinin yeni doğulmuş bir siçan beynini ləngitdiyini və orada inkişaf etdiyini göstərmişdir. Bu, mümkün hüceyrə müalicələri üçün konsepsiya dəlili təqdim edir.

Bəs insan hüceyrələri meymun embrionuna yeridilsə nə baş verər? Beyni əsasən insan sinirlərindən ibarət olan yeni doğulmuş makaka meymununun etik və dərketmə statusu necə olardı? 

İnsan hüceyrələrinin səmərəli şəkildə donor orqanlara çevrilə bilməsi gen mühəndisliyi yolu ilə mümkün ola bilər. Lakin, insan hüceyrələrinin sahibin digər orqanlarına - məsələn, çoxalma orqanlarına - qarışmamağı üçün hansı tədbirlər görməliyik?

İnsan-donuz hibridi yaradılması xəbəri bir çaşqınlıq yaratmış olsa da, təşkilatçılar və tibbi araşdırmaçılar ximerik tədqiqatın heyvan araşdırmalarında olduğu kimi əlavə suallar doğuracağını çox yaxşı bilirlər.

Hər halda, bu tibbi tədqiqat sahəsinin ləğv edilməsi və ya maliyələşdirilməsinin məhdudlaşdırılması deyil, heyvanların müdafiə məsələlərini və mövcud normativləri tam şəkildə qəbul edən müstəqil nəzarət komitələri tərəfindən hər bir faktın diqqətlə araşdırılması tələb edilməlidir.  

Məsələn, Beynəlxalq Kök Hüceyrə Araşdırmaları Dərnəyinin 2016-cı il Təlimatları insan-heyvan ximeralarından insan qametləri yaradıla bilən araşdırmaları qadağan etməyə çağırsa da, insan-heyvan ximeralarının müvafiq yoxlama və nəzarət altında istifadə edildiyi araşdırmaları dəstəkləyir.  

Ximerik tədqiqatlar davam edəcək və davam etdirilməlidir. Eyni zamanda, bu sahədə çalışan alimlər araşdırmalarının nəticələrini daha geniş çərçivədə müzakirə etməyə davam etməlidirlər. Əks halda, ximeralar qorxu yaradan mifik varlıqlar kimi çox asanlıqla rədd edilə bilər.


Mənbə: theconversation.com/whats-the-benefit-in-making-human-animal-hybrids-72179

daha ətraflı...

Təkamülün 16 Əsas Qanunu

1) Bir canlının fenotipi (fiziki olaraq müşahidə edilə bilən əlamətləri), genotipindən (orqanizmdəki bütün genlərin məcmusu) fərqlidir. Fərdlər arasındakı fenotipik fərqliliklərin bir qismi genetik fərqliliklərdən, digər qismi isə ekoloji təsirlərdən irəli gəlir.

2) Bir fərdin fenotipinə təsir edən ekoloji amillər, onun övladlarına keçəcək genlərə təsir edə bilməz. Başqa sözlə, sonradan qazanılan əlamətlər gələcək nəsillərə ötürülmür. Bu səbəbdən Lamarkçı təkamül düşüncəsi doğru deyil.

3) İrsi variasiyalar gen adı verilən hissəciklərdən qaynaqlanır. Genlər, bir fərddən digərinə köçürülsə belə öz varlıqlarını qoruyur və digər genlərlə qarışmır. Başqa sözlə, Qarışma Hipotezi səhv, Hissəcikli İrsiyyət Nəzəriyyəsi keçərlidir. Bu vəziyyət, həm aşkar şəkildə fərqləndirilə bilən xüsusiyyətlər üçün (qəhvəyi və ya sarı saç kimi), həm də daim dəyişən xüsusiyyətlər üçün (boy uzunluğu, piqment paylanması kimi) etibarlıdır. Genetik müxtəliflik (variasiya) ümumiyyətlə bir çox genin bir xüsusiyyətə az miqdarda təsir etməsi nəticəsində meydana gəlir və dəyişir. Buna çoxgenli irsiyyət deyilir.

4) Genlər mutasiyaya uğrayaraq dəyişə bilirlər. Bu mutasiya nisbəti ümumiyyətlə olduqca aşağıdır. Ancaq meydana gəldikləri zaman, genlərin allel deyilən alternativ formalarını yaradırlar. Bu cür mutasiyaların fenotipik təsiri, ayırd edilə bilməz səviyyədən möhtəşəm dərəcədə aşkar səviyyəyə qədər dəyişkənlik göstərə bilir. Bu variasiyaların təsiri, fərqli gen bölgələrindəki (lokus) genlərin rekombinasiya nəticəsində bir-birinə qarışması ilə arta bilər.

5) Təkamül - populyasiyalar səviyyəsində olan dəyişmədir. Ən fundamental səviyyədə, bir populyasiya içərisində müəyyən bir genotipə sahib fərdlərin bu populyasiya içərisində olma sıxlığının (tezliyinin) dəyişməsini əhatə edir. Populyasiya içərisindəki bir genotip, bir başqasını, nəsillər ərzində, mərhələli olaraq işğal edib yox edə bilir. Bu cür yerdəyişmə mütləq şəkildə bütün populyasiya daxilində olmaq məcburiyyətində deyil, bəzi lokal bölgə və populyasiyalarda da meydana gələ bilər.

6) Mutasiyaların meydana gəlmə tezliyi, onların bir populyasiya içərisində kafi miqdarda dəyişmə yarada bilməsi üçün çox aşağıdır. Bunun yerinə populyasiya daxili genotip dəyişmələri iki əsas mexanizm nəticəsində meydana gəlir: gen nisbətlərindəki təsadüfi dəyişmələr (genetik sürüklənmə) və həyatda qalma ilə çoxalma müvəffəqiyyətinə bağlı olan, təsadüfi olmayan dəyişmələr (təbii və cinsi seçmə). Təbii seçmə və genetik sürüklənmə bir populyasiyaya eyni anda, fərqli şiddətlərdə təsir edə bilər.

7) Təbii seçmənin cüzi varlığı belə, müəyyən müddət ərzində böyük dəyişikliklər yarada bilər. Təbii seçmə, növlər arasındakı həm kiçik, həm də böyük dəyişmələrin əsas səbəbidir. Bundan başqa, yeni xüsusiyyətlərin ən bəsit səviyyədə ortaya çıxmasını və yayılmasını təmin edən mexanizmdir. Bu xüsusiyyətlərin adaptasiyalarının nə şəkildə olacağı da, təbii seçmə tərəfindən təyin olunur.

8) Təbii seçmə bir populyasiyanı tam fərqli formaya sala bilər. Bu, müəyyən allellərin tezliyinin artması və ya azalması nəticəsində baş verir. Rekombinasiya (məsələn: krossinqover) isə bu genlərin təsir şiddətləri və sahələrini dəyişdirir; bir xüsusiyyətə təsir edən genlər tam fərqli kombinasiyalarda ortaya çıxır və beləliklə yeni fenotiplər meydana çıxır.

9) Mutasiyalar təbiətdəki populyasiyalarda zaman ərzində yığılır. Beləliklə, bu populyasiyalarda genetik variasiyalar meydana gəlir. Bu variasiyalar, xüsusilə ətraf mühit də sürətlə dəyişirsə, müdhiş bir sürətlə təkamülləşə bilirlər.

10) Fərqli coğrafi bölgələrdə olan növlərin populyasiyalarının xarakterləri genetik məzmunda bir-birindən fərqlidir. Bu fərqliliklər ümumiyyətlə ekoloji adaptasiya səbəbi ilə meydana gəlir və dolayısı ilə, təbii seçmənin bir məhsuludur.

11) Fərqli növlər və eyni növün fərqli populyasiyaları arasındakı fərqliliklər ümumiyyətlə birdən artıq və çox sayda gendə meydana gələn dəyişmələrin bir nəticəsidir. Bunların hər birindəki dəyişmələr kiçik fenotipik dəyişmələr yaradırlar; lakin ümumi təsirləri böyük olur. Belə bir prosesin var olduğu həqiqəti, növlər arası fərqliləşmənin kiçik addımların yığılması ilə meydana gəldiyi fərziyyəsini dəstəkləməkdədir.

12) Növlər yalnız fenotipik fərqliliklərə əsasən təyin oluna bilməz. Hətta, bir-birindən fərqli olan və bir-biri cütləşə bilən orqanizmlərin özlərinə xas gen hovuzları vardır. Bu hovuzlar, növlərin öz aralarında aktiv və ya potensial olaraq paylaşa bildikləri və digər populyasiyalarla paylaşa bilmədikləri gen populyasiyaları olaraq təyin oluna bilər.

13) Növləşmə, bir ortaq əcdaddan iki və ya daha çox sayda növün təkamülləşməsi hadisəsidir. Növləşmə ümumiyyətlə coğrafi olaraq bir-birindən ayrılmış populyasiyaların arasındakı izolyasiyadan qaynaqlanır.

14) Yaşayan orqanizmlər arasında, fərqli taksonlara, fəsilələrə, cins qruplarına yerləşdirilmiş cinslər arasında incə keçidlər görünür. Bu həqiqət, daha üst səviyyədəki taksonomik qrupların, daha alt səviyyədəkilərdə meydana gələn uzun müddətli və kiçik dəyişmələrin yığılması nəticəsində meydana gəldiyini göstərməkdədir. Yəni bir növdə yığılmağa başlayan fərqliliklər, nəhayət kifayət qədər müddət keçdikdən sonra daha böyük fərqlilikləri doğurur. Bu səbəbdən bir növün fərqliləşməsi, yalnız bir mutasiya hadisəsi ilə meydana gəlməz.

15) Bütün canlılar, "Təkamül Ağacı" və ya "Həyat Ağacı" olaraq bilinən filogenez ağacının budaqlarıdır. Bunların hamısının ağac üzərində müəyyən nöqtələrdə ortaq əcdadları vardır. Əgər kifayət qədər geriyə getmiş olsaq, var olmuş, var olan və var olacaq bütün canlıların bir ortaq əcdaddan təkamülləşdiyini görərik.

16) Fosil qeydlərində bir çox boşluq var. Bu, fosilləşmə prosesinin əskiklikləri və çətinlikləri ilə izah edilir. Ancaq mövcud fosillər, əcdad növlərdən nəvə növlərə keçidə dair fraqmentləri aşkar şəkildə ortaya qoymaqdadır. Bu fosillər, nəhəng təkamül dəyişmələrinin, kiçik dəyişmələrin yığılması nəticəsində meydana gəldiyi həqiqətini dəstəkləməkdədir. Bu səbəbdən daha alt qruplardakı (növ kimi) fərqliliklərin uzun müddətli yığılmalarının daha böyük qruplardakı (fəsilə kimi) fərqlilikləri doğuracağı fikri etibarlı və doğrudur. Başqa sözlə, kafi müddət ərzində mikrotəkamül, makrotəkamülü asanlıqla doğura bilər.

Mənbə: Evolution, Douglas Futuyma 

daha ətraflı...

Ac qalmaq bəzi insanlarda aqressivliyə səbəb olur

Nə vaxtsa ac olduğunuz zaman heç kimə isə acıqlandınızmı? Və ya kim isə ac olduğu zaman sizə acıqlandımı? Əgər belədirsə, deməli siz bəzi ac insanlarda özünü əsəbilik və dalaşqanlıqla biruzə verən "hangry" ("hungry"-ac və "angry"-qəzəbli sözlərindən əmələ gəlib) fenomeni ilə qarşılaşmısınız.

Bəs "hanger" fenomeni nədən qaynaqlanır? Nəyə görə bu fenomen yalnız bəzi insanlarda müşahidə edilir? Cavab, bədənimiz qida ehtiyacı hiss etdiyi zaman meydana çıxan bəzi proseslərlə əlaqəlidir.

"Hanger"in fiziologiyası

Karbohidratlar, zülallar və yağlar, yəni yediyiniz hər şey, sadə şəkər (qlükoza kimi), aminturşular və sərbəst yağ turşuları şəklində həzm olunur. Bu qida maddələri sizin qanınıza keçdikdən sonra orqan və toxumalara yayılaraq enerji üçün istifadə olunur.

Son yeməkdən sonra vaxt ötdükcə, qanınızda dövr edən bu qida maddələrinin miqdarı azalmağa başlayır. Əgər qandakı qlükoza səviyyəsi çox düşərsə, beyniniz bunu həyat üçün təhlükəli vəziyyət kimi qəbul edəcəkdir. Fəaliyyətini qorumaq üçün müxtəlif qida maddələrindən istifadə edən bir çox orqan və toxumalardan fərqli olaraq, beyniniz öz işini görmək üçün ciddi şəkildə qlükozadan asılıdır.

Yəqin ki, beyninizin qlükozadan asılı olduğunu artıq hiss etmisiniz; ac olduğunuzda və qanda qlükozanın səviyyəsi düşdükdə sadə məsələlər sizə çətin görünə bilər. Siz çətinliklə toparlana, bəsit səhvlərə yol verə, sözlərinizin dolaşıq və anlaşılmaz olduğunu fərq edə bilərsiniz.

Ac olduğunuz zaman çox çətin ola biləcək başqa bir məqam, insanlarla kobud rəftar etməmək kimi sosial olaraq qəbul edilən normalar çərçivəsində davranmaqdır. Beləliklə, ciddi iş yoldaşlarınızla dalaşmaqdan yayınmaq üçün yetərli beyin gücünə sahib olsanız da, ehtiyatı əldən verərək həyat yoldaşınız və dostlarınız kimi sizə ən yaxın olan və ən çox qayğınıza qalan insanlara qeyri-ixtiyari hirslənə bilərsiniz. Deyilənlər tanış gəlir?

Orqanizmin Verdiyi Başqa Reaksiya

Qandakı qlükoza səviyyəsinin düşməyindən başqa, insanların "hangry" olmasının bir səbəbi də qlükoza əks-tənzimləyici reaksiyadır. 

Qlükoza miqdarı qanda müəyyən həddən aşağı düşdükdə, beyniniz bədəninizdəki bəzi orqanlara qan dövranındakı qlükoza miqdarını artıran hormonları sintez və ifraz etmək üçün tapşırıqlar göndərir.

Dörd əsas qlükoza əks-tənzimləyici hormon bunlardır: beynin dərinliklərində yerləşən hipofiz vəzidə sintez olunan böyümə hormonu-somatotropin; Mədəaltı vəzidə sintez olunan qlükaqon; və hər ikisi böyrəküstü vəzidə sintez olunan adrenalin və kortizol. Son iki əks-tənzimləyici hormon, yalnız aşağı qlükoza səviyyəsi stresi yaşadığınız zaman deyil, bütün gərgin hallarda qan dövranına ifraz olunan stress hormanlarıdır.

Adrenalin, təhlükəsizliyinizi təhdid edən bir şeyi gördüyünüz, eşitdiyiniz və hətta fikirləşdiyiniz zaman keçirdiyiniz ani qorxuya qarşı "döyüş və ya qaç" cavabı ilə qana ifraz olunan əhəmiyyətli hormondur.

"Döyüş və ya qaç" cavabı zamanı asanlıqla başqa bir insana qəzəblə qışqıra biləcəyiniz kimi, qlükoza əks-tənzimləyici cavab zamanı da çoxlu adrenalin ifrazı bənzər reaksiyaya səbəb ola bilər.

Genlər və Qidalanma

Aclığın qəzəb ilə əlaqəli olmağının digər səbəbi, hər ikisinin ortaq genlər tərəfindən idarə edilməyidir. Belə bir gen məhsulu olan neyropeptid Y, ac olduğunuz zaman beynə ifraz olunan təbii kimyəvi maddədir. Neyropeptid Y, Y1 reseptorları da daxil olmaqla beynin müxtəlif reseptorlarına təsir edərək insanları acgözlüyə təhrik edir.

Neyropeptid Y və Y1 reseptoru beyindəki aclıq hissinə nəzarət etməklə yanaşı, həm də qəzəb və ya dalaşqanlığı da tənzimləyir. Bununla əlaqədar olaraq, onurğa beyni mayesində neyropeptid Y miqdarı artıq olan insanlar eyni zamanda yüksək dərəcədə aqressivliyə meyllidirlər.

Gördüyünüz kimi, aclığın sizi qəzəbli olmağa meylli etməyinin müxtəlif səbəbləri ola bilər. "Hanger", şübhəsiz ki, insanlara və heyvanlara çox yaxşı xidmət edən həyatda qalma mexanizmidir. Bunu belə düşünün: əgər ac canlılar geri çəkilsəydi və digərlərinin onlardan qabaq qidalanmalarına nəzakətlə izn verilsəydi, yəqin ki, növləri yox olardı.

Bir çox fizioloji amil "hanger"ə səbəb olarkən, psixososial amillərin də rolu olduğu müəyyən edilmişdir. Məsələn, mədəniyyət söz aqressiyasını birbaşa və ya dolayısı ilə ifadə etməyinizə təsir göstərir. Və biz bu amillərin hər birində fərqli olduğumuz üçün, ac olduqları zaman qəzəbli insanların necə davranacaqlarına dair fərqlərin olması da təəccüblü deyil.

"Hanger"lə mübarizə aparmaq

"Hanger"in öhdəsindən gəlməyin ən asan yolu, çox acımaqdan əvvəl nə isə yeməkdir. "Hanger" vəziyyətində olduğunuz zaman şokolad və kartof çipsi kimi tez hazır olan qidalar arzu etsəniz də, qəlyanaltı qidalar qan qlükozası səviyyəsində böyük artımlara səbəb olur. Ancaq sürətlə parçalandıqları üçün sizi yenidən "hanger"lə üzbəüz buraxa bilərlər. Bu səbəbdən, aclıq hissini mümkün olan ən uzun müddətə yatıran, qida maddələri ilə zəngin, artıq kalorisiz təbii məhsullar düşünün.

Acıyan kimi yemək hər zaman mümkün olmaya bilər. Bu, işdə uzun sürən növbələr, Ramazan ayında tutulan oruc kimi dini ayinlər və ya ciddi enerji məhdudiyyəti tələb edən arıqlama pəhrizləri zamanı ola bilər. Bütün bunlar yalnız həkim məsləhəti ilə icra olunmalıdır.

Bu hallarda, zamanla sizin qlükoza əks-tənzimləyici cavabınızın başlayacağını və qan qlükozası səviyyəsinin stabilləşəcəyini yada salmaq faydalı ola bilər. Həmçinin, ac qaldıqda, bədəniniz enerji əldə etmək üçün öz yağ ehtiyatlarını parçalamağa başlayır və bu zaman yağ metabolizminin məhsullarından olan ketonlar yaranır. Ketonların aclığı nəzarət altında saxlamağa yardımçı olduğu düşünülür, çünki beyniniz qlükoza yerinə ketonları yanacaq kimi istifadə edə bilir.

"Hanger"in qarşısını almağın ən son və rahat yolu çətin vəziyyətlərlə yeməkdən qabaq deyil, sonra məşğul olmaqdır.


Mənbə: theconversation.com/health-check-the-science-of-hangry-or-why-some-people-get-grumpy-when-theyre-hungry-37229

daha ətraflı...

Kambala balığında növləşmə müşahidə edildi

Helsinki Universitetinin alimləri, beynəlxalq elmi əməkdaşlıq layihəsi çərçivəsində kambala balıqları üzərində həyata keçirilən bir araşdırma nəticəsində, indiyədək bir dəniz onurğalısında müşahidə olunan ən sürətli növləşmə hadisəsini kəşf etdi. Əldə etdikləri tapıntının, dəniz canlılarının təkamülü haqqındakı anlayışımızı inkişaf etdirməsi gözlənilir.

Tədqiqatçılar, Baltik Dənizində yaşayan iki kambala qrupunun çox sürətlə, təxminən 2400 nəsildən sonra, müxtəlif növə çevrildiklərini müəyyən edib. Bu, dəniz onurğalılarında müşahidə edilmiş ən sürətli növləşmə hadisəsidir.

Ekoloji Genetik Araşdırma Bölümündən olan tədqiqatçı Paolo Momigliano deyir: "Bu bəlkə də, ekoloji növləşmənin ən yaxşı nümunələrindən biri və seçmənin dəniz mühitində yeni növlər yaratma prosesidir. Çünki növlər, coğrafi baryerlər səbəbindən çox uzun müddət ayrı qalaraq değil, müxtəlif ekoloji bölgələrə adaptasiya etmək yolu ilə təkamülləşiblər"

Kəşfi əhəmiyyətli edən odur ki, yayılmanın qarşısını alan baryerlər dəniz şəraitində nadir hallarda mütləqdir. Başqa sözlə, axınlar balıq sürfələrini uzağa aparır və yetkin balıqlar da üzərək hər yerə gedə bilir. Beləliklə, mütləq coğrafi təcridin olmadığı bir mühit üçün növləşmə modelləri, məsələn, ekoloji növləşmə, dəniz biomüxtəlifliyinin təkamülündə mühüm rol oynayır. Hələ indiyədək dənizdə ekoloji növləşməyə dair dəlillər yetərli deyil.

P. Momigliano: "Araşdırmamız, dənizdəki təkamülün başa düşülməsi baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır".

Araşdırmaçılar üçün, inanılmaz dərəcədə sürətli baş vermiş kimi görünən belə növləşmə nümunələrinin tam olaraq necə ortaya çıxdığına dair yeni maraqlı suallar var.

P. Momigliano: "Cavab, sehrli xüsusiyyətlər olaraq verilə bilər. Bunlar seçmə altında olan və eyni zamanda yan məhsul kimi reproduktiv izolyasiyaya səbəb olan xüsusiyyətlərdir. Nəzəri olaraq, belə xüsusiyyətlər üzərindəki seçmə, sürətli növləşmə hadisələrində mərkəzi rol oynayır. İki kambala növünün cütləşmə strategiyaları və çoxalmağa dair xüsusiyyətləri, sehrli xüsusiyyətlər kimi rol oynamış ola bilər".

Araşdırma iki fərqli kambala növünün mövcudluğunu təsdiq edir. Bəs siz bu növləri bir-birindən necə ayırd edə bilərsiniz?

"Onlar morfoloji baxımdan demək olar ki fərqlənmirlər, lakin fərqli kürütökmə davranışları və adaptasiya xüsusiyyətləri var. Hər iki növ qışı daha dərin sularda keçirir və yayda dayaz sahillərdə qidalanır. Yazda isə, növlərdən biri duzluluğu kifayət qədər yüksək olan dərin su hövzələrində neytral üzə bilən yumurtalar buraxarkən, ikinci növ dayaz sahilyanı sularda daha kiçik, lakin daha sərt, yumurtalar buraxır. Bu fərqlər bir müddətdir bilinirdi, ancaq indi, müxtəlif kürütökmə davranışlarına malik kambalaların, fərqli təkamül tarixlərinə malik iki növ olduğunu başa düşürük" deyə Momigliano açıqlayır.

Kambalalar, balıqçılıq üçün iqtisadi əhəmiyyət daşıyır və onların sayı Finlandiya sahillərində nəzərəçarpan dərəcədə azalmışdır. Hal-hazırda Finlandiya sahillərində kambala balığının faizi çox azdır, amma davam etməkdə olan bir tədqiqat göstərir ki, 1970-80-ci illərdə onlar populyasiyanın əksəriyyətini təşkil edib. Kambalalar Finlandiya sahillərində uğurla kürüləyə bilməzdi, çünki onlar yüksək duzluluq tələb edirlər. Böyük ehtimalla şərtlər əlverişli olduqda cənubda çoxalıb, axınla Finlandiya sahillərinə gəlirlər. Yəni bu sahillər eyni dövrdə treska balığı üçün olduğu kimi, kambalanın cənub növü üçün də hovuz populyasiyası (sink population - digər populyasiyalardan immiqrantlar olmadan qarşıdakı illərdə özünü qorumaq üçün kifayət qədər bala verə bilməyən populyasiya) idi. Bu gün biz, demək olar ki, yalnız dibdə yaşayan növlər tapırıq.


Mənbə: 
 1. phys.org/news/2017-05-evolution-fast-laneone-flounder-species.html
 2. www.pnas.org/content/early/2017/05/19/1615109114

daha ətraflı...