Luvr Muzeyindəki zərrəcik sürətləndiricisi: AGLAE

Parisdə yerləşən Luvr Muzeyinin şüşə piramidasının altında, 15 metr dərinlikdəki zirzəmidə, kuratorların sərgiləməyi düşünmədikləri bir əsər var: muzeyin zərrəcik sürətləndiricisi. Bu, Dan Braunun romanı deyil. "Accélérateur Grand Louvre d'analyse élémentaire", yəni qısaca AGLAE adlı cihaz realdır və 1988-ci ildən bəri muzeyin bir parçasıdır.

Araşdırmaçılar, əsərlərin hazırlandığı maddələri öyrənmək və orijinallıqlarını təsdiqləmək üçün AGLAE-nin proton və alfa zərrəcik şüalarını istifadə edir. Bir obyektin tərkibindəki elementlərin miqdarı və kombinasiyaları, mineralın çıxarıldığı mədənlərə və obyektin nə vaxt hazırlandığına dair barmaq izi kimi qiymətli məlumat verə bilər.

Alimlər AGLAE-dən Fransız hökumətinin Napoleon Bonaparta hədiyyə etdiyi bir qılınc qınının təmiz qızıldan hazırlandığını yoxlamaq (həqiqətən elə idi) və "Oturmuş Katib" adlı 4500 illik Misir heykəlinin canlı kimi görünən gözlərindəki mineralları müəyyən etmək üçün istifadə etdilər (qara qaya kristalı, ağ maqnezium karbonat və damarlar üçün də qırmızı dəmir oksid).

Oturmuş Katib

Maşını idarə edən qrupun rəhbəri Kler Paçeko deyir: "AGLAE-nin tamamilə mədəni irsə həsr edilməsi onu bənzərsiz edir". Bu, müvafiq araşdırma sahəsi üçün istifadə edilən yeganə zərrəcik sürətləndiricisidir. 

Paçeko, Bordo Universitetində antik əşyalar sahəsində doktorluq dərəcəsi almaq üçün AGLAE-də ion-şüalanmaları analizləri ilə işə başlamışdır. 2011-ci ildə qrup lideri olan Paçeko, sürətləndiricini üç mühəndisdən ibarət olan komandayla birlikdə idarə edir. Fiziklər və mühəndislər, araşdırmalarını kuratorlar və sənət tarixçiləri ilə birlikdə aparır.

AGLAE-nin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri, əsərlər üzərində tədqiqat aparılarkən zərər verməməsidir. Əgər söhbət mədəni mirasdan gedirsə, bu ilk prioritet olur. AGLAE-də istifadə edilən texnikalar arasında, litium və uran arasındakı elementlərin ən kiçik izlərini belə müəyyən edə bilən, zərrəciklə induksiya olunan rentgen və qamma şüaların emission spektrometriya üsulları var. 

AGLAE-dən əvvəl tədqiqat obyektlərinin analizi üçün nümunələrin potensial təhlükələri olan vakuum otağına yerləşdirilməsi lazım idi. Vakuum otağına yerləşməyən böyük obyektlərin araşdırılması isə ümumiyyətlə mümkün deyildi. AGLAE-nin şüaları vakuumdan kənarda da çalışdığından, tədqiqatçılar istənilən ölçülü və formalı obyekti araşdıra bilir. 


Mənbə: symmetrymagazine.org

daha ətraflı...

Ən yaxşı təhsil sistemləri nəyi doğru edir?

Cənubi Koreya və Finlandiya 50 il əvvəl bərbad təhsil sistemlərinə sahib idi. Finlandiya, iqtisadi baxımdan Avropanın ögey övladı münasibəti ilə qarşılaşma riski yaşayırdı. Cənubi Koreya isə vətəndaş müharibəsindən əziyyət çəkirdi. Ancaq son yarım əsrdə həm Cənubi Koreya həm də Finlandiya, məktəblərdə böyük yeniliklər reallaşdırdı və indi hər iki ölkə də bunun müsbət nəticələrini görür. Yaxşı biz, bu iki müvəffəqiyyətli, amma bir-birinə zidd təhsil modellərindən nə öyrənə bilərik? Gəlin bu ölkələrin təhsildə atdığı doğru addımlara birlikdə baxaq.

Koreya Modeli: Dayanıqlılıq və çox, çox, çox çalışmaq

Cənubi Koreya, Asiya ölkələri arasında ən müvəffəqiyyətli ölkə olaraq digərlərindən önə çıxır. Ölkədəki oxuma/yazma göstəricisi 100%-dir.  Ayrıca Koreya, beynəlxalq müqayisəli uğur testlərində ön sıralarda yer alır. Buna tənqidi düşünmə və analiz testləri də daxildir. Amma bu uğur şagirdlərə asan başa gəlmir: Müvəffəqiyyət əldə etmək üçün onlar çox güclü və mərhəmətsiz təzyiq altında yaşayır. Qabiliyyət çox da diqqətə alınmır, çünki ölkə mədəniyyəti ilk növbədə çalışqanlığa böyük əhəmiyyət verir. Uğursuzluq üçün heç bir bəhanə qəbul edilmir. Uşaqlar il ərzində həm məktəbdə, həm də xüsusi müəllimlərdən dərs alır. "Əgər çox çalışsanız, kifayət qədər ağıllı ola bilərsiniz" inancı hakimdir.

Beynəlxalq Tələbə Qiymətləndirmə Proqramının (PISA) təhsil direktoru və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) təhsil məsləhətçisi Andreas Schleicher deyir: "Koreyalılar parlaq gələcəyə sahib olmaq üçün bu çətin dövrü sovuşdurmalıyam deyə düşünür. Bu bir, qısa müddətli çətinlik və uzun müddətli xoşbəxtlik vəziyyətidir". Bu yalnız ailələrin övladlarına təzyiq etməsi deyil. Bu mədəniyyət, ənənəvi olaraq uyğunluğu və nizamı müqəddəs hesab etdiyi üçün digər şagirdlərin təzyiqi də səmərəlilik gözləntilərini artıra bilər. Georgia Universitetinin məktəbəqədər təhsil üzrə professoru Joe Tobin deyir: "Bu cəmiyyət davranışı, erkən uşaqlıq dövrü təhsilində belə özünü göstərir". Digər Asiya ölkələrində olduğu kimi Koreyada da siniflərin sayı olduqca çoxdur. Ancaq Koreyada hədəf, müəllimin sinifə bir cəmiyyət kimi liderlik etməsi və qarşılıqlı əlaqələrin inkişaf etdirilməsidir. Halbuki Amerikada, müəllimlər şagirdlərlə fərdi münasibət yaratmağa üstünlük verdiyi üçün, qarşılıqlı əlaqələrin inkişafı diqqətdən kənarda qala bilir.

"Düşünürəm ki, övladlarımızı öyrətməyin daha yaxşı və ya daha pis yolları olduğu çox açıqdır. Əgər orta Amerika təhsili ilə orta Koreya təhsili arasında seçim etmək məcburiyyətində qalsam, istəmədən də olsa Koreya modelini seçərdim. Reallıq budur ki, müasir dünyada uşaqlar necə öyrənmək, necə çalışmaq və müvəffəqiyyətsizlikdən sonra yola necə davam etmək lazım olduğunu öyrənmək məcburiyyətindədir. Və Koreya modeli tam da bunları öyrədir" deyə "Dünyanın Ən Ağıllı Uşaqları" (The Smartest Kids in the World) kitabının müəllifi Amanda Ripley bildirir.

Finlandiya Modeli: Məktəbdənkənar alternativ, daxili motivasiya

Finlandiyada isə, şagirdlər ciddi və çevik olmağın faydalarını öyrənirlər. Fin modeli, pedaqoqların fikrinə görə utopiyadır. Finlandiyada məktəb cəmiyyətin mərkəzində iştirak edir. Məktəb yalnız təhsil xidməti deyil, ictimai xidmətlər də təqdim edir. Təhsilin məqsədi şəxsiyyət yaratmaqdır.

Fin mədəniyyəti, daxili motivasiyanı və fərdi maraqları qiymətləndirir. Finlandiya təhsil sistemində nisbətən daha qısa və məktəb tərəfindən maliyyələşən məktəbdənkənar fəaliyyətlərlə zənginləşdirilmiş bir məktəb günü keçirilir. Yeganə istisna, məktəblər tərəfindən deyil, şəhər idarəetmə strukturları tərəfindən maliyyələşən idman sahəsidir. Onlar, ən əhəmiyyətli öyrənmənin sinifdən kənarda reallaşdığına inanır. Yuxarı sinif şagirdlərinin aldığı dərslərin 3-də 1-i könüllüdür və ali məktəbə qəbul olmaq üçün hansı imtahana girəcəklərinə belə özləri qərar verir.

Finlandiyalı pedaqoq və yazıçı Pasi Sahlberg'ə görə bütün bunlar, Avropanın təzyiqi və ölkənin tarixi keçmişi arasında sıxışmış vəziyyətdə qalan bu gənclərdə təkbaşına motivasiya, bir işə yaramır: "Finlər Finlandiya xaricində boy göstərə bilməzlər. Bu da insanların təhsili daha ciddi qəbul etməsini təmin edir. Məsələn kimsə bizim danışdığımız komik dili istifadə etmir. Finlandiya iki dillidir və hər şagird həm Fin həm də İsveç dilini öyrənir. Və müvəffəqiyyətli olmaq istəyən hər Finli mütləq başqa bir dil də öyrənməlidir. Bu əsasən İngiliscədir. Bundan əlavə Almanca, Fransızca, Rusca və başqa dilləri də öyrənir. Ən kiçik uşaq belə özlərindən başqa kimsənin Fin dilində danışmadığını anlayır. Əgər həyatda fərqlənmək istəyirlərsə, dil öyrənmək məcburiyyətindədirlər".

Finlandiyalılar ilə Cənubi Koreyalıların ümumi bir ortaq nöqtəsi var: Müəllimlərə və onların akademik uğurlarına göstərilən dərin hörmət. Finlandiyada təhsil proqramı müraciətlərinin yalnız 10-da 1-i qəbul edilir. 1970-ci illərdə müəllim kolleclərinin 80%-nin bağlanmasından sonra yalnız ən yaxşı universitet təhsil proqramları qaldı. Bu da ölkədəki müəllimlərin statusunu yüksəltdi. Finlandiyada müəllimlər ildə 600 saat dərs verir. Qalan vaxtlarını peşə inkişafına, iş yoldaşları, şagirdlər və ailələr ilə görüşməyə ayırırlar.

Nəticə olaraq dünyanın uğurlu təhsil mədəniyyətlərində şagirdlərin müvəffəqiyyətlərinə yalnız ailə, şagird ya da müəllim deyil, əsasən sistem cavabdehdir. Sistemi isə ölkənin mədəniyyəti yaradır.


Mənbə: ideas.ted.com

daha ətraflı...

1.6 milyard illik fosilləşmiş oksigen qovuqları

Yuxarıdakı şəkildə, bir zamanlar gənc Yerdə haradasa dayaz bir dənizdə yaşayan kiçik mikroblar tərəfindən yaradılan 1.6 milyard yaşlı fosilləşmiş oksigen qovuqlarını görürük. Qovuq şəkilləri, erkən Yerdə həyat izlərini araşdıran alimlər tərəfindən çəkildi və tədqiq edildi. 

Mikroblar xüsusi maraq doğurur: Onlar yalnız Yer üzündə ilk həyat formaları deyildi. Bu canlılar eyni zamanda planetimizi bitkilər və heyvanlar üçün tolerant mühitə çevirdilər və buna görə də onların fəaliyyəti bu günkü həyat üçün yol açdı.

Bu erkən mikrobların bəziləri, erkən dayaz sularda ortaya çıxmış sianobakteriyalar idi. Onlar fotosintez qabiliyyəti sayəsində oksigen istehsal etdilər və bəzən də oksigen yapışqan mikrob kütləsi daxilində qovuq şəklində qapalı qaldı.

Aşağıdakı şəkildə görülən fosil nümunəsi olduqca yaxşı qorunmuş və 1.6 milyard il sonra bu gün belə müşahidə edilə biləcək formada bir növ həyat imzası olan sənəd xüsusiyyəti daşıyır.

Dr. Therese Sallstedt və Cənubi Danimarka Universitetindən, İsveç Təbiət Tarixi Muzeyindən və Stockholm Universitetindən olan həmkarları, Hindistanda tapılmış fosilləşmiş çöküntü üzərində araşdırmalar apardı və qeyd edilən mikrob yatağında kürəvi oyuqlar formasındakı izləri analiz etdi.

Therese Sallstedt, bu fosilin 1.6 milyard yaşlı sianobakteriya biokütləsindəki oksigen qovuqları olduğunu və oksigen yaratmağı bacaran sianobakteriyaların Yerdəki ilk həyat formaları olduğunu müəyyən etdiklərini ifadə etdi.

Sianobakteriyalar, Yer səthini geriyədönməz şəkildə dəyişdi. Çünki onlar atmosferin oksigenləşməsinə cavabdeh olan canlı qrupu idi. Eyni zamanda, sianobakteriyalar stromatolit adlanan çöküntü strukturlarının da meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur və bu strukturlar Yer üzərindəki varlığını hələ də davam etdirir.

Alimlər sianobakteriyaların fosforitlərin dayaz sularda meydana gəlməsi üzərində əvvəl düşünüləndən daha böyük təsirə sahib olduqlarını irəli sürür. Belə görünür ki, bunu irəli sürməkdə də haqsız deyillər. Bu yeni kəşf, ilk ekosistemlərə baxışımıza xüsusi və əhəmiyyətli pəncərə açır. 

Araşdırmanın nəticələri "Geobiology" jurnalında nümayiş olundu.

Mənbə: sciencedaily.com

daha ətraflı...

Ən kiçikdən ən böyüyə: Kainat

Bildiyimiz kimi, içində yaşadığımız kainat və bütün maddələr atomlardan meydana gəlir. Onuda bilirik ki, atomlar gözlə görülə bilməyəcək qədər kiçik obyektlərdir. Amma nə qədər kiçik? Saymaq istəsək hər hansı bir cisimdəki atomları saya bilərikmi?

Belə bir misal göstərək: Kiçik qənd parçasındakı atomların sayı 10 üstü 27-dir. Başqa sözlə, 1 və 27 sıfırdan ibarət olan bir ədəd. Bu ədədi nəinki sözlə ifadə etmək, hətta beyində canlandırmaq belə çox çətindir. Bu ədədin böyüklüyünü təsəvvür etmək üçün bir bənzətmə etməyə çalışacağıq. Qənd parçasında 10 üstü 27 atom olduğunu qeyd etdik. İndi isə 10 üstü 27 ədəd qum dənəsinin nə qədər yer tutduğunu təxmin etməyə çalışaq. Bir yük maşını? Bir çimərliyi dolduracaq qədər? Xeyr, bunlardan qat-qat çox. Bu qədər qumla bütün Yer səthi yarım metr qalınlıqda qum təbəqəsi ilə örtülə bilər. Yəni, atom bu qədər kiçikdir.

Bir az da dərinə enib atomun içinə baxmaq istəsək, mərkəzdə proton və neytronlardan ibarət olan nüvə və ətrafında müəyyən orbitlərdə hərəkət edən elektronlar olduğunu görərik. Bəs bir proton nə qədər kiçikdir? Bunu təsəvvür edə bilmək üçün miqyası bir az böyütmək lazımdır. Bir proton və bir elektrondan yaranmış ən sadə atom olan hidrogen atomunu bir az böyüdək. Mərkəzdəki protonun 1 mm. diametrdə olduğunu düşünsək (bu diyircəkli qələmin kağız üzərində meydana gətirdiyi nöqtə qədərdir), ətrafındakı elektron ondan 100 metr irəlidə yerləşəcəkdir. Bu ölçüdə elektronu görə bilərikmi? Kütləsi protonun 1840-da 1-i qədər olan elektron bu ölçüdə bir toz zərrəsindən də kiçik olacaq. Göründüyü kimi, ətrafımızdakı bütün maddələr yox sayıla biləcək qədər kiçik zərrəciklərdən ibarətdir.

Miqyasımızı indi də əks istiqamətə çevirib kosmosa açılaq. Günəş sisteminin böyüklüyü və ətrafımızdakı göy cisimləri arasındakı məsafə nə qədərdir? Mövzu kosmos olunca məsafələr milyon kilometrlərlə ifadə edilir.

Gözümüz qarşısında əyani günəş sistemi modeli meydana gətirmək üçün məsafə rəqəmlərindən 9 sıfır ataq. Bu miqyasda Yer 12 mm. ölçüdə bir fındıq boydadır. Ay isə bir yaşıl noxud qədərdir və bizdən 40 sm. uzaqda dayanır. 150 m. kənara baxdıqda 1,5 m. diametrdə nəhəng bir kürə görürük: Günəş. 750 m. kənarda 70 sm. diametriylə bir fitnes topu boyda olan Yupiter görünür. Neptun və artıq planetlikdən azad etdiyimiz Pluton 2,5 km. uzaqda görüş sahəmizin xaricindədirlər. Deyəsən Günəşi çox böyük hesab etdiniz? Bizdən xeyli uzaqda olan Betelgeuse adlı ulduzun diametrinin günəşinkindən 1.300 dəfə çox olduğunu xatırlayaq.

Günəş sisteminin xaricinə çıxıb davam etsək, qarşılaşacağımız ilk göy cismi bizə ən yaxın ulduz olan Proxima Centauri 40.000.000 km. aralıda yerləşir. Daha uzaqlara baxmaq istəsək, miqyası bir az da kiçiltməliyik. Məsafələrdən 6 sıfır da atıb baxdıqda Günəş sisteminin 4,5 m. diametrdə və Proxima Centaurinin isə 40 km. uzaqda olduğunu görərik. İçində olduğumuz və təxminən 200 milyard ulduzdan meydana gələn Süd Yolu qalaktikası isə 1.000 km. diametrli bir disk olaraq qarşımıza çıxır.



Bu miqyas da kifayət etmir artıq. Daha 6 sıfır da atsaq (indiyə qədər cəmi 21 sıfır atmış olduq), Süd Yolu qalaktikamız 1 m. diametrdədir və bizə ən yaxın qalaktika olan Andromeda 22 m. kənardadır. Yolumuza davam etsək hər 50-60 metrdə bir qalaktika ilə qarşılaşırıq və kainatın müşahidə edə bildiyimiz qismində bu qalaktikaların böyük ölçülü olanlarından təxminən 300 milyard, kiçiklərindən isə 7-8 trilyon ədəd var. Bu vaxt insan beyninin böyük rəqəmləri anlamaqda çətinlik çəkdiyini də xatırlatmaq istəyirəm. Burada ədəd sayma ilə bənzətmə edək:

Saniyədə bir ədəd saydığımızı düşünsək, minə qədər saymaq təxminən 17 dəqiqə çəkər. Bir milyona qədər saymaq Ginnes Rekordu qırmaq istəyən bir adam üçün yemədən, içmədən, yatmadan 12 gün tələb edir. Yaxşı, bəs bir milyarda qədər saymaq üçün nə qədər vaxt lazımdır? Eyni şərtlərdə düz 32 il. Müşahidə edə bildiyimiz kainatın böyüklüyünü və atomaltı dünyanın kiçikliyini təsəvvür etmək insan üçün həqiqətən də çox çətindir.  

daha ətraflı...

Primatlarda beyin təkamülü

İnsan beyninin təkamülünə dair ən yaxşı qrafiklərdən birini oxucularımıza çatdırmaq istədik. Bu qrafikdə beynin böyüməsi, zəncir şəklində deyil, Köhnə Dünya Meymunları və onlardan ayrılaraq təkamülləşən, bizim də içində olduğumuz Quyruqsuz Meymunlara aid bir təkamül ağacı üzərində göstərilmişdir. Hətta, beynin müxtəlif hissələrinin fərqli nisbətlərdəki təkamülü vurğulanmışdır.

Unudulmaması lazım olan ən vacib nöqtə budur: Beyin böyüklüyü, təkbaşına mənasızdır. Əgər beyin böyüklüyü zəkanın birbaşa göstəricisi olsaydı, kaşalot balinaları 8000 kub sm.-lik beyinlə, bu anda qalaktikamızı işğal edən növ olardı. Biz insanların beyni, yalnız 1400 kub sm. civarında bir həcmə malikdir! Ancaq bir balinanın nəhəng beyni, nəhəng bədəni ilə müqayisə edildikdə ortaya çıxan rəqəm, insan beyninin bədənə nisbətinə görə daha kiçikdir. Böyük bədən, böyük beyin tələb edir. Çünki daha iri bədəni idarə etmək çətindir. Ancaq nə vaxt ki beyin böyüklüyü bədən böyüklüyünə görə daha üstün hala gəlməyə başlayır, o zaman zəkanın önə çıxdığını və beyin təkamülünün nəticəsi olaraq xəyal gücü, düşüncə, şüur, duyğular kimi çox sayda xüsusiyyətin də inkişaf etdiyi görülməkdədir. İnsan təkamülündə əsas amil budur: Növümüzün əcdadlarının beyni, bədən nisbətlərinə görə daha çox böyümüşdür.

Yalnız bu da yetərli deyil! Yüksək səviyyəli əqli funksiyalarımızı təmin edən alın payının, digər paylara nisbəti də çox vacibdir. Eynilə beyin böyüklüyü kimi, bu payın nisbi olaraq böyüməsi də bir növün idrakını artıran əsas amillərdən biridir. Qrafik, qeyd etdiyimiz prosesi göstərməyi baxımından çox əhəmiyyətlidir.

Mənbə: Evrim Ağacı

daha ətraflı...

Kainatda mövcud olan ulduz növləri

Ulduzlar da canlı varlıqlar kimi növlərə ayrılır. Ulduz növləri, yaranma anındakı kütləsindən tutmuş, ömrü boyunca baş verən dəyişmələrə qədər bir çox amil tərəfindən təyin olunur. Bu yazımızda, kainatda görə biləcəyimiz müəyyən ulduz növlərinə və onların əsas strukturlarına nəzər yetirəcəyik.

Ulduzların "sağlam ömür" yaşadığı bir zaman kəsiyi vardır. Astronomlar ulduzların bu balanslı və sağlam ömür hissəsini "ana mərhələ" olaraq xarakterizə edirlər. Ulduz bu müddət ərzində, nüvəsindəki çox sıx maddənin böyük qismini meydana gətirən hidrogeni heliuma çevirərək enerji istehsal edir.

Ana mərhələ ulduzları kütlələrinə görə (Günəşin kütləsini "1" olaraq götürürük) təsnif edildikdə, ən ağırdan ən yüngülə doğru, simvolik olaraq O, B, A, F, G, K və M hərfləri ilə adlandırılır. Bu hərflər, ulduzun kütləsini və eyni zamanda spektr növünü göstərir.

Bu şəkildə, O-B spektr növünə aid bir ulduzun mavi, K-M spektr növünə aid digər ulduzun isə narıncı işıltısı görülür

Ana mərhələnin müddəti ulduzun doğum anındakı kütləsinə görə fərqlilik göstərsə də, gənclik günləri əvvəl-axır sona çatan ulduzumuz dəyişməyə və fərqli növlərə çevriləcəyi mərhələyə daxil olmağa başlayır. Ümumi prinsip belədir: ulduzun kütləsi nə qədər azdırsa o qədər uzun yaşayar. İndi, bir-bir müəyyən ulduz növlərinə baxaq.

1. "Proxima Centauri" Tipli Qırmızı Cırtdan Ulduzlar (M Spektr Sinfi)

Günəşin 7.5-60%-i qədər kütləyə sahib olan M sinif qırmızı cırtdan ulduzların ana mərhələdə keçirdikləri müddət kütlələrinə görə 70 milyard il ilə bir neçə trilyon il arasında dəyişir. Kütləsi ən çox olanlar ömürlərinin sonunda ağ cırtdana çevrilərək ölürlər. Daha aşağı kütləli cırtdanlar isə, yavaşca sönərək qara cırtdana çevriləcək. 13.8 milyard yaşlı kainatda, indiyə qədər heç bir qırmızı cırtdan ulduz ana mərhələdən çıxıb qara cırtdana çevrilərək ölməmişdir.

Qırmızı cırtdan ulduzlar, kainatda sayca ən çox olanlardır və bütün ulduzların 80%-ni təşkil edirlər.

2. "Epsilon Eridani" Tipli Narıncı Cırtdan Ulduzlar (K Spektr Sinfi)

Günəşin 60-85%-i qədər kütləyə sahib olan K sinif narıncı cırtdan ulduzların ana mərhələdə keçirdikləri müddət, kütlələrindən asılı olaraq 20-50 milyard ildir. Bu müddətin sonunda, əvvəl qırmızı nəhəng ulduza, sonra isə planetar dumanlıq meydana gətirərək ağ cırtdana çevrilib ölürlər. Kainatda, bu günə qədər heç bir K sinif ana mərhələ ulduzu qırmızı nəhəngə çevriləcək qədər yaşlanmamış və ölməmişdir.

Narıncı cırtdan ulduzlar, kainatda var olan ulduzların təxminən 8%-ni təşkil edirlər.

3. "Günəş" Tipli Sarı Ulduzlar (G Spektr Sinfi)

Günəşin 85-110%-i qədər kütləyə sahib olan G sinif sarı cırtdan ulduzlar, kütlələrindən asılı olaraq 8-15 milyard il ana mərhələdə qalır və sonradan qırmızı nəhəngə çevrilirlər. Sonda isə planetar dumanlıq meydana gətirib ağ cırtdana çevrilərək həyatlarını başa vururlar. Kainatda bu günə qədər yaranan Günəş kimi ulduzların yarıya yaxını ya qırmızı nəhəngə çevrilmiş, ya da ağ cırtdana çevrilərək ölmüşdür.

Sarı ulduzlar, kainatda var olan ulduzların təxminən 3.5%-ni təşkil edirlər.

4. "Sirius" Tipli Ağ Ulduzlar (A və F Spektr Sinfi)

Günəşdən 1.5-2.5 dəfə artıq kütləyə sahib olan A və F sinif ulduzların ana mərhələsi, kütləsindən asılı olaraq təxminən 300 milyon il ilə 4 milyard il arasında bir müddəti əhatə edər. Bu müddətin sonunda ulduz qırmızı nəhəngə çevrilir. Sonra, əvvəl planetar dumanlığa və nəhayət ağ cırtdana çevrilərək ölür. Bu gün var olan qırmızı nəhəng ulduzlarla ağ cırtdanların çox böyük bir qismi A və F sinif ulduzların yaşlanması və ölməsi nəticəsində meydana gəlmişdir.

Kainatda bu gün mövcud olan ana mərhələdəki ulduzların 0.7%-i A, 2%-i F sinif ulduzlardır.

5. "Eta Carinae" Tipli Mavi-Ağ Nəhəng Ulduzlar (O və B Spektr Sinfi)

Günəşdən 3.5-120 dəfə artıq kütləyə sahib olan O və B sinif nəhəng ulduzlar üçün ana mərhələ, kütləsindən asılı olaraq 1-150 milyon ildir. Bu müddətin sonunda ulduz sürətlə qırmızı nəhəngə, sonra isə, ən böyük kütləli olanlar supernova partlaması nəticəsində neytron ulduzuna və ya qara dəliyə çevrilir. Daha aşağı kütləli olanlar isə, qırmızı nəhəng mərhələsindən sonra planetar dumanlıq meydana gətirərək ağ cırtdan kimi həyatla vidalaşırlar.

Bu ulduzlar, kainatda ən az ulduz növüdür və bütün ulduzların yalnız 0.1%-i B, 0.00001%-i O sinif ulduzlardır.

6. "Betelgeuse" Tipli Qırmızı Nəhəng Ulduzlar

Ana mərhələnin sonuna gəlib yaşlanan ulduzun nüvəsindəki hidrogen azaldıqda, artıq ulduzu doğulduğu gündən bəri daxilə çökməyə məcbur edən cazibə qüvvəsinin qarşısını alan şüalanma təzyiqi azalır və ulduzun hidrostatik tarazlığı pozulur. Pozulan tarazlıq səbəbi ilə cazibə qüvvəsi üstünlüyü ələ alır və ulduzu meydana gətirən maddə öz ağırlığı altında daxilə çöküb sıxılmağa başlayır.

Günəşin indiki və 5 milyard il sonrakı ölçüləri

Ulduz çökdükcə, sıxışan nüvə bölgəsindəki təzyiq və istilik artır. Təzyiq və sıxılmanın yaratdığı istilik nüvədə 100 milyon santiqrad dərəcəyə çatdıqda, nüvədə yığılmış helium atomları, birləşərək karbon atomları meydana gətirməyə başlayır.

Eyni anda, nüvə ətrafında fəaliyyətsiz qalmış bütün hidrogen də reaksiyaya daxil olur. Ortaya çıxan bu ani və böyük enerji ulduzun çökməsinə maneə törətdiyi kimi, başqa bir hadisəyə də səbəb olur: Ulduz genişlənməyə başlayır. Bu genişlənən ulduzlara "qırmızı nəhəng" deyirik.

Tipik qırmızı nəhəng ulduz, başlanğıc kütləsinə görə ana mərhələdəki diametrindən 100, hətta bir neçə min dəfə böyük ölçüyə çata bilər.

7. Ölü Ulduzlar

Bu yazımızda saydığımız müəyyən ulduz növləri, "ulduzların enerji istehsal edib hələ də parlamağa davam etdikləri" müddət içində görülürlər. Neytron ulduzu və Ağ Cırtdan ulduzlar, artıq enerji yaratmaq qabiliyyətini itirmiş, ölü ulduzlardır və onları ulduz növləri adı altında təsnif etməyimiz doğru olmaz. 

Bundan əlavə, bəzən səhv olaraq ulduz kimi xarakterizə edilən "Qəhvəyi Cırtdan" adlı göy cisimləri də ulduz deyil. 

Mənbə: kozmikanafor.com

daha ətraflı...

Elm inkarçılığının 5 əsas xüsusiyyəti və həll yolları

Elmi həqiqətləri rədd etməyin, təhlükəli ictimai nəticələri vardır. Məsələn, insan immunçatmamazlığı virusunun (İİV) qazanılmış immun çatmamazlığı sindromuna (QİÇS) səbəb olmadığına dair inanclar Cənubi Afrikada 330.000-dən çox adamın ölümünə, siqaretlə xərçəng xəstəliyi arasındakı əlaqənin rədd edilməsi isə bütün dünyada milyonlarla erkən ölümə səbəb oldu. Peyvənd əleyhdarları sayəsində, qarşısı alına bilən xəstəliklər əvvəlki gücünə qovuşmağa başladı. 

Elmin inkar edilməsi, özümüzü görməməzliyə vuracağımız və ya rədd edə biləcəyimiz bir vəziyyət deyil. Yaxşı, bəs əks mübarizədə ortaya tutarlı cavablar çıxarmaq mövzusunda elmi araşdırmalar nə deyir? Ortaq qənaət, həllin, elmi ünsiyyəti gücləndirmək lazım olduğu istiqamətindədir. Lakin aparılan araşdırmalar, insanların mövcud inancını və ya dünya görüşünü təhdid edən dəlil təqdim etməyinizin, istənmədən də olsa onların mövcud inanclarını gücləndirərək əks təsirə səbəb ola biləcəyini ortaya qoyur. Bu vəziyyətə "əks zərbə təsiri" deyilir. Bu təsirə dair ilk elmi təcrübələrin tarixi 1975-ci ilə qədər uzanır. 

Kanzas Universitetindən bir psixoloq, Xristian gəncə, İsanın yenidən dirilməyəcəyinə dair yalnız iştirakçının reaksiyasının nə olacağını görmək məqsədi ilə uydurulmuş dəlillər təqdim etmişdi. Ortaya çıxan nəticə çox da çaşdırıcı deyildi. Onun inancını təhdid edən bu dəlillərə verdiyi reaksiya inancının daha da güclənməsinə səbəb olmuşdu. Bu tərzdə bir reaksiyanın necə olduğunu görmək üçün, siz də oxşar sadə təcrübələr apara bilərsiniz.

Təkamül Nəzəriyyəsinin bu şəkildə inkar edilməsinin səbəblərindən biri də budur.  Çünki təkamül, insanların mövcud inanclarını təhdid edən güclü dəlillər təqdim edir. Nəticədə, hər nə qədər artıq tragikomik bir hal almış olsa da, alacağınız cavablardan biri böyük ehtimalla yenə elmi qavrama və məlumatdan məhrum olan "Niyə indiki meymunlar insan olmur?" sualı olacaqdır. Bu sual sizi güldürsə də, qarşı tərəfdə mövcud inancın daha da güclənməsinə səbəb olan özünütəsdiq həzzinə səbəb olur. 

Məsələn, ABŞ-da Respublikaçılara İraqda kütləvi qırğın silahlarının istifadə edilmədiyinə dair dəlillər təqdim edildikdə, bu vəziyyət tam əks təsirə səbəb olmuş və insanların İraqda kütləvi qırğın silahının istifadə edildiyinə dair inanclarını daha da gücləndirmişdi.

Bir araşdırmada, siyasi mühafizəkarlar, iqlim dəyişməsində insan təsirinin böyük olduğu ilə əlaqədar elmi konsensus əldə edildiyinə dair məlumatlandırıldıqda, onların, insanların iqlim dəyişməsinə səbəb olduğu iddiasını daha az qəbul etdikləri görüldü. 

"Personality and Social Psychology"nin illik simpoziumunda qeyd edilən bir tədqiqatda, müəyyən mövzu üzərində sadəcə dəlillər və məlumatlara diqqət ayırmağın bir insanın düşüncəsini dəyişdirmək üçün kafi olmadığını, hətta onun öz "həqiqətlərini" əks hücum olaraq təqdim etmə meylini ortaya çıxardığını göstərir.

Elmi Rədd Etmə Yanaşmasının 5 Əsas Xüsusiyyəti 

Elmi rədd etmə, 5 əsas və bir çox xarakterik amilin uyğun şəkildə istifadə edildiyi yanaşmadır. İnkarçılar, fikirlərinin əsassız qalmasından əksər hallarda narahatlıq duymaz, hətta bunu ortodoks dominantlığa və siyasi doğruçuluğa qarşı öz intellektual cəsarətlərinin təzahürü olaraq görürlər. Ən məşhur xüsusiyyətlərindən biri də özlərini tez-tez Qalileyə bənzətmələridir.

1. Saxta Mütəxəssislər 

Bunlar, müəyyən bir sahədə mütəxəssis olmaq məqsədi güdən, lakin fikirləri mövcud elmi məlumat ilə tamamilə tutarsız olanlardır. Saxta mütəxəssis fikirlərinə müraciət edilən mübahisələr, ümumiyyətlə əsl mütəxəssislərin və araşdırmaçıların qaralandığı və günahlandırıldığı, aparılan araşdırmaların dəyərsizləşdirilməyə çalışıldığı və şübhəylə yanaşılmasına çatdırıldığı bir nəticəyə doğru çevrilir.

2. Məntiqi Yanılma 

Məsələn, siqaret tərəfdarı olan qruplar, Hitlerin də siqaret əleyhinə kompaniyaları müdafiə etdiyini, bu səbəbdən siqaret əleyhinə araşdırmaların neo-faşistlərin nəzarətində olduğunu irəli sürür. Məntiqi yanılmalar, əks arqumenti çürütmək üçün, səhv dilemmalar meydana gətirməyi, diqqət və marağı başqa istiqamətə yönəltməyi və arqumenti dəyişdirmək üçün ad hominem tərzli məqsədli cəhdləri ehtiva edir. 

3. Araşdırmanın Çata Bilməyəcəyi İmkansız Gözləntilər Yaratmaq 

Məsələn, iqlim dəyişməsi həqiqətini rədd edənlər, termometrin icadından əvvəlki etibarlı temperatur qeydlərinin əskikliyinə işarə edir. Bəziləri isə, bir fenomenə dair fikrı tamamilə rədd etmənin vasitəsi olaraq riyazi modelləşdirmələrin özündəki naməlumluğu istifadə edir. 

4. Seçici Yanaşma

Elmi rədd edənlərin bir başqa xüsusiyyəti isə seçici yanaşmadır. Bu xüsusiyyət, bir mövzu barəsində güclü elmi razılığa baxmayaraq, nisbətən zəif araşdırmadakı qüsurları axtarıb tapmaq ya da obyektivliyi zəif olan bir araşdırmanın məlumatlarını istifadə edərək bütün mövzunu gözdən salmağa çalışmaq şəklində özünü göstərir.

5. Konspirasiya Nəzəriyyələri

Elmi baxışların böyük əksəriyyəti bir şeyin doğru olduğunu qəbul etsə də, inkarçılar, elm adamlarının bu nəticəyə gəlmək üçün sübutları müstəqil olaraq araşdırdığını etiraf etməyəcək. Elmi işlərdəki "resenziya" prosesi, konspirasiyaçılar tərəfindən, əks görüşlərin sıxışdırıldığı, nəticələri dəstəkləməyən dəlillərin və ya məntiqi əsası olmayan düşüncələrin təhlil edildiyi bir müddət olaraq qiymətləndirilir. 

Daha Çox Elmi Dəlil, Müqaviməti Gücləndirir 

İronik şəkildə, müəyyən mövzuya dair elmi həqiqətləri rədd edən bir insana daha çox elmi dəlil təqdim etmə cəhdi, rədd etmə davranışı ilə bağlı ictimai elmi araşdırmaları gözardı edən çox da yararlı bir üsul deyil. Yəni məsələnin mənşəyinə dair problemi həll etməsəniz, effektiv həll üsulu da tətbiq edə bilməzsiniz. Problemin böyük bir qismi, insanların elmi nəticələri siyasi, dini ya da ictimai mühakimələrindən yola çıxaraq qiymətləndirməsindən qaynaqlanır. Bu səbəbdən, insanın dünya görüşünün güclü təsirlərini nəzərə almadan edilən elmi ünsiyyət cəhdləri, əksər hallarda faydasız olur. 

Keçmişdə aparılan araşdırmalar, düşüncələri dəyişdirməyin bu cür çətin olmasının səbəblərindən birinin, hər hansı bir insana bir mövzuya dair yeni dünyagörüşləri təqdim etmənin, qaçılmaz olaraq onun beynində mövcud dərkini gücləndirən məlumat şəbəkələrinin ortaya çıxması olduğunu irəli sürmüşdü.

Elmin Rədd Edilməsinə Elmi Yolla Necə Cavab Verə Bilərik? 

Problemin cavabı bir psixologiya sahəsi olan "peyvənd nəzəriyyəsi"ndədir. Peyvənd düşüncəsi, sadəcə peyvənd mexanizminin analogiyasıdır. Bir virusun yayılmasına maneə törətmək üçün, virusun daha zəif formasının təqdim edilməsi lazımdır. Bu sadə anlayış, təcrübədə milyonlarla insanın həyatını xilas etmişdir. 

Psixologiya sahəsində isə, peyvənd nəzəriyyəsi, məlumatın peyvənd edilməsinin tətbiqini nəzərdə tutur. Belə ki, elm öyrədərkən, özümüzü yalnız elmi yolla ifadə etməli olduğumuzu hiss edirik. Yəni sağlam qavrama üçün lazımı məlumat veririk. Bu vəziyyət, eynilə xəstə insanlara vitaminlər vermək kimidir.  Lakin, vitaminlər virusa qarşı immunitet yaratmaq nöqtəsində faydasızdır. 

Burada, fikir yanılması meydana gətirməyə bənzəyən bir hərəkət vardır. Yaxşı elmi fikir sahibi ola bilərsiniz. Ancaq, elmi təhrif edən bir miflə qarşılaşsanız, elm və bu mif arasındakı qarşıdurmayla üz-üzə qalırsınız. Və əgər ki, elmi təhrif edən bu texnikanın necə istifadə edildiyini anlamasanız, bu qarşıdurmanı aradan qaldıracaq həll tapmaqda çətinlik çəkərsiniz. 

Peyvənd nəzəriyyəsi sahəsindəki yarım əsrlik araşdırmalar, səhv məlumatın təsirini azaltmağın ən yaxşı üsulunun bu səhv məlumatın daha zəif formasının insanlara təqdim edilməsi olduğunu göstərir. Bunu bacarmağın yolu da, mifdəki yanılmaları açıqlamaqdan keçir. İnsanlar elmi təhrif etmədə istifadə edilən texnikaları anlasa, miflərin yerinə həqiqətləri qoya biləcək yanaşmanı asanlıqla ortaya çıxara bilər. 

Peyvənd etmə nəzəriyyəsinin funksionallığını göstərməyin bəlkə də ən gözəl yollarından biri peyvəndə dair bir mifə toxunmaq olacaq. Məsələn, peyvəndin autizmə səbəb olduğunu iddia edən məşhur mifə baxaq. 

Son dərəcə məşhur olan bu mifin ortaya çıxmasının səbəbi "Lancet"də dərc olunan bir araşdırmadır. Araşdırmanın saxta olduğu sonradan aydın olmuş və jurnal tərəfindən nəşrdən qaldırılmışdır. Lakin, autizm inkişafının bəzi uşaqlarda peyvənd edildikləri vaxtlara uyğun gəlməsi mifin yayılmasına səbəb olmuşdur. 

Bu mifin istifadə etdiyi məntiq hiyləsi "post hoc, ergo propter hoc" Latınca, "bundan sonra, elə isə buna görə" şəklindədir. Məsələn, X və Y hadisəsi ardıcıl baş vermiş iki hadisə olsun. Məğzi "post hoc" olan bu məntiqi hiylə hadisəyə bu şəkildə yaxınlaşır, Y hadisəsi, X hadisəsindən sonra olduğu üçün, Y hadisəsinin səbəbi X hadisəsidir. Reallıqda isə, Y hadisəsi, X hadisəsi olmasa da baş verəcəkdi. 

Halbuki səbəb göstərməyin yeganə yolu, statistik baxımdan dəqiq elmi araşdırmalar aparmaq olacaq. Bir çox araşdırma, bu mövzunu ciddi öyrənmiş və autizmlə peyvənd arasında hər hansı əlaqə müəyyən olunmamışdır. 

Digər tərəfdən silahlanma yarışı kimi, yeni kompleks məlumat əvvəlkinə üstün gəldikdə, razısalma əsasən, yeni məlumatı mövcud bəzi köhnə məlumatlarla birləşdirərək təqdim etdikdə mümkün olur. Məsələn, "bəli, qatıqda bakteriya var, ancaq bu bakteriya faydalı ola bilər" kimi. Əgər bu şəkildə edilməzsə, cəhdlər böyük ehtimalla boşa çıxacaq və köhnə dünyagörüşü insanın şüurunda daha şiddətli bir müdafiəyə səbəb olacaqdır. 

"Peyvənd Edilmiş Beyinlər" 

Elmi həqiqəti rədd edən adamı, ona daha çox elmi fakt təqdim etmədən də razı sala bilərsiniz. Bunu, elmi rədd edən iddiaların zəif tərəflərini özünə göstərmək yolu ilə etmək olar. Yəni, səhv məlumata qarşı peyvənd edə bilərsiniz. 

Peyvənd etmə nəzəriyyəsinin praktik tətbiqləri, məktəblərdə xüsusilə Təbiət Elmləri dərslərində qavrama yanılmasına əsaslanan (başqa sözlə aqnotoloji əsaslı tədris) tədrisdə özünü göstərir. Bu təhsil forması, elm haqqındakı qavrama yanılmalarını çürüdərək verilən təhsili ehtiva edir. Bu yanaşma, sadəcə elm öyrədən ənənəvi təhsil üsullarından daha çox təhsil qazancları ilə nəticələnir. 

Elmi rədd edən yanaşmalara, əsasən daha güclü elmi arqumentlərlə cavab verilməyə çalışılır. Lakin, bu vəziyyət ehtiyacın yalnız yarısıdır. Elmi araşdırmalar, bizə bir həll təqdim edir: İnsanları, elmi rədd edən iddiaların daha zəif formaları ilə üzbəüz buraxın; beləliklə elmi rədd etmə davranışına dair müqavimət inkişaf etdirmələrinə səbəb olarsınız.


Mənbə: bilimfili.com

daha ətraflı...