Nevroloqlar uzun müddət beynin bir iş görərkən güclü işlədiyini, boş dayanarkən isə istirahət etdiyini düşünürdü. Könüllülər üzərində aparılan təcrübələrdə barmaq hərəkətləri, zehni hesablama (mental aritmetik) etmə, şəkillərə baxma kimi tapşırıqlar əsnasında insanların beyin müayinəsi aparılır və hansı bölgələrin aktiv olduğu, beynin davranışlara necə nəzarət etdiyi aşkarlanmağa çalışılır.
Nevroloqlar fərqli fəaliyyətlərdə beynin necə işlədiyini görmək üçün təcrübə aralarında onu neytral vəziyyətə gətirəcək bir üsul tapmağa çalışırlar. Bunu təmin etmək üçün təcrübədə iştirak edənlərdən qara ekran üzərindəki ağ xaç işarəsinə baxmaları istənilir. Nə isə düşünməsi istənməyən beynin neytral vəziyyətə düşəcəyi fərz edilir. Lakin elə olmur.
Düşünməyən beyində fəaliyyət
Bunu ilk olaraq 20 il əvvəl Medical College of Wisconsin tələbəsi Bharat Biswal fərq edir. O, beynin rahatlanması istənən mərhələdə belə beyindəki aktivliyin davam etməsini və bunun koordinasiyalı bir fəaliyyət olduğunu aşkarlayır.
1997-ci ildə Gordon Schulman müxtəlif beyin müayinələrinin nəticələrini araşdıraraq insanların xüsusi bir mövzuya diqqət verdiyi zaman beyində hansı bölgələrin aktiv hala gəldiyini görməyə çalışarkən tam əksini fərq etdi: Heç bir şey etmədiyimizdə aktiv hala gələn bölgəni.
İnsanlar istirahətdən fəaliyyətə keçdikdə beynin daha aktiv olması gözlənilir. Amma Schulman bu vəziyyətdə beynin bəzi bölgələrinin davamlı olaraq daha az aktiv hala gəldiyini gördü. Yəni, beyin müayinə cihazları içində bir şey etmədən səssizcə yatarkən insanların beynində bəzi bölgələr hər hansı bir iş edərkən olduğundan daha aktiv hala gəlirdi.
Beynin heç bir zaman istirahət etmədiyinin başa düşülməsi bir az zaman aldı. Nevroloqlar uzun müddət ehtiyac olmadıqda beyindəki fəaliyyətlərin dayandığını sanırdı.
Hal-hazırda beynin "istirahət etmə anında" məşğul olduğunu göstərən üç mindən çox araşdırma var. Bəzi alimlər beyin heç bir zaman istirahət etmədiyi üçün bu terminə qarşı çıxır. Onun yerinə, "beynin sakitlik rejimi" terminindən istifadə edirlər.
Görəsən düşünməyən beyin nəyə görə bu qədər aktivdir? Bu mövzuda bir çox nəzəriyyə olsa da hələ ki tam razılaşma əldə edilməmişdir. Lakin bu fəaliyyətlər yaddaşın möhkəmlənməsində rol oynamış ola bilər.
Beyin sakit buraxıldıqda əsasən gələcək barəsində cəmləşdiyini bilirik, axşam nə yeyəcəyimiz, gələn həftə hara gedəcəyimiz və sair. Beynin gələcəyi xəyal etmə ilə əlaqədar hissələri də "beynin sakitlik rejimi" içində olur. Yəni, sanki beynimiz xüsusi bir vəzifə ilə məşğul olmadığı zamanlarda gələcəyə xüsusi diqqət yetirmək üçün təkmilləşmişdir.
Harvard Tibb Məktəbində çalışan Moshe Bar bunun xəyal qurmaqla əlaqədar olduğunu, xəyal qurmanın isə olmamış hadisələrlə əlaqədar yaddaş meydana gəlməsini təmin etdiyini qeyd edir. Bunun bizə "ön təcrübə" imkanı verdiyi, beləcə xəyal etdiyimiz mövzuda qərar almamızı asanlaşdırdığı düşünülür. Məsələn hər hansı bir nəqliyyat vasitəsinə minən bir çox insan onun qəzaya uğrayacağını xəyalındə canlandırır. Və nə vaxtsa bu baş versə daha əvvəlki xəyal qurma dövründə meydana gəlmiş yaddaş ortaya çıxacaq və sərnişinin necə davranması mövzusunda qərar verməsini asanlaşdıracaq.
"Qaranlıq enerji"
Bu ilin Sentyabr ayında Oxford Universitetində edilən bir araşdırmada istirahət edərkən beynin hansı bölgələrinin bir-biriylə əlaqəli olduğunu görmək üçün 460 insanın beyin müayinəsi aparıldı. Nəticələr, bu əlaqələrin gücünün adamın yaddaş gücü, təhsili və fiziki dayanıqlılığıyla əlaqəli olduğunu göstərdi. Xəyal qurarkən belə beynin bəzi bölgələri sanki ehtiyac ola bilər məqsədiylə əlaqə halında qalırdı.
Beynin heç bir zaman istirahət etmədiyi faktı bir sirrin həll edilməsini də təmin edə bilər. Beyin normal halda gördüyü işə görə 5% enerji istifadə etməsi lazım olarkən nəyə görə 20% enerji istifadə edir? Nevroloq Marcus Raichlenin beynin "qaranlıq enerjisi" olaraq xarakterizə etdiyi bu 15%-lik enerji itkisi məhz bu istirahət etmə fəaliyyətlərində sərf edilmiş ola bilər.
Sakit vəziyyətdə ya da başqa bir işlə məşğul olarkən beynimizin xəyallara dalmasına və düşünməsinə maneə törətmənin nə qədər çətin olduğunu hamımız bilirik. Amma bunun faydalı olduğunu bilmək bəlkə beynimizə daha fərqli baxmamızı təmin edəcəkdir.
Məllim çox güjdüee
ReplyDelete