Ömrümüzü uzada biləcək 5 amil

Amerikalı tədqiqatçılar, gözlənilən həyat müddətinə təsir edən vərdişlər siyahısını tərtib ediblər. Bütün bu prinsiplərə riayət edənlərin orta hesabla 12-14 il daha çox yaşadığı müəyyən edilib.

Harvard Universitetinin alimləri sağlam həyat tərzinin müxtəlif aspektlərinin həyatımıza necə təsir göstərdiyini təhlil edərək bu tədbirlərin ən effektiv olduğunu qeyd ediblər: sağlam qidalanma, müntəzəm fiziki fəaliyyət (gündə ən azı 30 dəq.), siqaretdən imtina, normal bədən çəkisi indeksi və qəbul edilən alkoqol miqdarı (gündəlik maksimal hədd: kişilər üçün 30, qadınlar üçün 15 qram). Tədqiqatın nəticələri "Circulation" jurnalında dərc edilmişdir.

Alimlər, "Nurses Health Study" və "Health Professionals Follow-up Study" adlı iki uzunmüddətli tədqiqatın məlumatlarını araşdırıb. 30 il davam edən tədqiqatlarda 123219 tibb işçisi üzərində mütəmadi olaraq araşdırma aparılmışdır. Müəlliflər bu müddət ərzində vəfat etmiş 42167 iştirakçının vərdişləri ilə həyat müddəti arasındakı əlaqəni öyrənmişlər.

Qaydaların heç birinə riayət etməyənlər üçün orta ömür müddəti təxminən 76 (kişilər üçün) və 79 il (qadınlar üçün), bütün 5 prinsipə riayət edənlərdə isə 87 və 93 il olmuşdur. Alimlərin fikrincə, sağlam həyat tərzi tərəfdarlarının ürək-damar xəstəliklərindən və xərçəngdən ölmək ehtimalı müvafiq olaraq 82 və 65% azdır.

daha ətraflı...

İnsan və şimpanze xromosomları arasındakı say fərqi necə yarandı?

Bu suallar yəqin ki bir çoxunuzu düşündürmüşdür: insanın 23 cüt (46 ədəd) xromosomu varkən, ən yaxın qohumumuz olan və ən son ortaq əcdadımızı paylaşdığımız şimpanzelər (əslində bütün şimpanzelər, qorillalar və oranqutanlar) nəyə görə 24 cüt (48 ədəd) xromosoma sahibdir? Bu, necə baş vermişdir? Nə vaxtsa 48 xromosomdan 46 xromosoma eniş yaşandısa, 46 xromosomlular populyasiyada üstün vəziyyətə necə gəlmişdir? 48 xromosomlu normal insana niyə rast gəlinmir?

Bu suallara bir-bir cavab verək. Əvvəlcə, bir əhəmiyyətli məlumatı diqqətinizə çatdırmaq istəyirik: Xromosomların azalması, çox da anormal bir vəziyyət deyil və təbiətdə tez-tez müşahidə edilir. Qısa texniki məlumat verəcək olsaq... Xromosomlar, əslində DNT-nin paketlənmə forması deməkdir və yalnız uzun DNT məlumatının necə paketləndiyi ilə əlaqədardır. X xromosomun "X" adlandırılmasının səbəbi, içərisində saxladığı uzun DNT zəncirinin X hərfinə bənzər şəkildə paketlənmiş, düzülmüş olmasıdır. Y xromosomu üçün də eyni vəziyyət keçərlidir. Aşağıda həm X həm də Y xromosomu yan-yana görürsünüz. İşin içində bir az da elm adamlarının təxəyyülü olduğunu, xromosom adının və şəklinin heç bir məna ifadə etmədiyini, əsl mənanın xromosomu meydana gətirən DNT zəncirində (heliksində) gizləndiyini də qeyd etmək istəyirik.

Həqiqi Xromosom Şəkli-1

Həqiqi Xromosom Şəkli-2

İnsanda bu və buna bənzər xromosomlardan 23 cüt, şimpanzedə isə (2A və 2B fərqinə diqqət yetirin) 24 cüt vardır.

İnsanın Xromosom Dəsti

Şimpanzenin Xromosom Dəsti

Xromosomların uc qisimlərinə telomer, birləşib iki xromatid və ya bir xromosom halını aldıqları birləşmə nöqtələrinə isə sentromer deyilir. Genomu bilinən canlılarda, telomer və sentromer quruluşları, kimyəvi strukturları baxımından ayırd edilməkdədir. Bu, sonrakı şərhlərimizdə vacib rol oynayacaq.

İndi, bu nöqtəni anladıqdan sonra, ikinci bir nöqtəyə və əslində bir mutasiya tipinə keçə bilərik: Robertson Tipli Yerdəyişmə Mutasiyası (Robertsonian Translocation Mutation). Bu mutasiya tipində, iki xromosom bir-birinə qarışır və ya yapışır. Bu qarışma, çox fərqli nöqtələrdə meydana gəlir və bütün canlılıq kimi, tamamilə kimyəvi xüsusiyyətlər və struktur üzərində qurulmuşdur.

Bu qədər texniki məlumatdan sonra, yenidən təkamül keçmişimizə qayıdaq... Dediyimiz kimi, insanlar, şimpanzelərlə ortaq əcdaddan ayrıldıqdan sonra, xromosom azalması yaşamışdır. "Nəyə görə şimpanzelər xromosom artımı yaşamış olmasın" deyə soruşa bilərsiniz. Bu o qədər də real deyil, çünki xromosom qazanmaq, itirməkdən çox çətindir. Eyni zamanda, digər insanabənzər meymunlarda 48 xromosom varkən, yalnız insanda 46 xromosom olması, digərlərinin müstəqil olaraq xromosom qazanmağındansa insanın xromosom itirməsini məntiqli etməkdədir.

Alimlər, şimpanze və insan genomu üzərində ətraflı araşdırmalar aparmış və çox maraqlı bir tapıntıya rast gəlmişlər: Normal halda, hər xromosomda 1 sentromer (xromosomun ortasında) və 2 telomer (iki ucda) olur. Lakin insana aid 2-ci xromosoma baxdıqda, maraqlı bir quruluş görürük. 2-ci xromosomumuzun ortasında telomerə rast gəlinir və bu başqa heç bir xromosomumuzda olmayan, gözlənilməz bir vəziyyətdir. Bu da alimləri, 2-ci xromosomun iki ədəd şimpanze xromosomunun qarışması nəticəsində meydana gəldiyi və insanın bu səbəbdən 46 xromosoma sahib olduğu düşüncəsinə yönəltdi.

Yaxşı, bəs şimpanzedəki hansı 2 xromosom qarışdı ki bizim 2-ci xromosomumuz meydana gəldi? Araşdırmaçıların əldə etdiyi tapıntılar burada da bitmir. Tədqiqatlar, şimpanzelərin 12 və 13-cü xromosomlarının, bizim 2-ci xromosomumuz ilə son dərəcə bənzər quruluş və funksiyalara sahib olduğunu ortaya çıxardı. Genom bənzərliyi, nukleotid düzülməsi ilə əlaqəlidir. Ancaq bunların paketlənmə forması olan xromosom quruluşu, genom bənzərliyi 99% olan iki canlıda belə olduqca fərqli ola bilər. Yuxarıdakı şəkildə də bu paketlənmənin, yəni xromosomların olduqca fərqli olduğunu görürük. Ancaq şimpanzelərin 12 və 13-cü xromosomlarının kimyəvi quruluşu da, bizim 2-ci xromosomumuza ümumi bənzərlikdən daha yaxındır. Bu da, alimlərin düşüncəsini gücləndirməkdədir.

Bu xromosom azalması, çox vaxt canlıda bir ziyana səbəb olmaz. Çünki qeyd etdiyimiz kimi, xromosomlar yalnız əsl məlumat daşıyan DNT-lərin necə paketləndiyi ilə əlaqədardır. Əsas məlumat orada mövcud olduğu müddətdə, paketlənmə tipi əhəmiyyət kəsb etmir. Daha əvvəl də dediyimiz kimi, onsuz da bu xromosom azalmasına təbiətdə tez-tez rast gəlirik. Bir neçə nümunə göstərək:

Məsələn vəhşi təbiətdə yaşayan atların 33 cüt (66 ədəd) xromosomu var. Ancaq əhliləşdirilmiş atlarda 32 cüt xromosom olur. Bənzər mutasiya, yaxın keçmişdə (atların əhliləşdirilməsi çox da keçmiş hadisə deyil) baş vermişdir. Başqa maraqlı nümunə isə kəpənəklərdir: Cənubi Amerika Philaethria Kəpənəyinin xromosom sayı 12 ilə 88 arasında dəyişir! Bu qədər fərqli xromosom sayına baxmayaraq, necə olub ki yaranan kəpənəklərin hamısı "kəpənək"dir və ümumən bir-birinə bənzəyirlər? Çünki dediyimiz kimi, 12 xromosomlu paketlənmə tipi ilə 88 xromosomlu paketlənmə tipi eyni genomu və yaxud eyni DNT-ni daşıdığı müddətdə bir məna ifadə etmir.

Burada bir başqa nöqtəyə toxunmaqda fayda var: Xromosom ayrılması, bizi "insan", onları "şimpanze" edən hadisə olmaya bilər. Tamamilə fərqli şəkildə növləşmə baş vermiş, lakin bu hadisənin də onun üzərində "xidməti" olmuş ola bilər. Və böyük ehtimalla, vəziyyət belədir. Coğrafi və cinsi izolyasiya nəticəsində, Növyaranma Mexanizmləri adlı yazımızda izah etdiyimiz kimi bir növləşmə meydana gəlmiş ola bilər. Xromosom fərqlilikləri isə, sonradan bunun üzərinə əlavə olunmuş bir fərq olaraq qarşımıza çıxa bilər. Buna bir qədər sonra təkrar dönəcəyik.

Uzun sözün qisası, artıq olduqca əmin şəkildə, 48 xromosomdan 46 xromosoma necə təkamülləşdiyimizi bilirik. Bu yerdə iki sual meydana çıxır: 46 xromosomlu fərdlər, 48 xromosomlularla necə cütləşdilər? Və, 46 xromosomlu fərdlər, 48 xromosomlu fərdlərə necə üstün gəldilər?

İlk olaraq, 46 xromosomlu bir fərd ilə 48 xromosomlu bir fərdin cütləşməsi vəziyyətini araşdırmaq lazımdır. Dediyimiz kimi, əskik xromosomluluq, genetik baxımdan heç bir problem yaratmaz; ta ki bu fərd çoxalmaq istəyənə qədər...

46 xromosomlu fərd ilə 48 xromosomlu fərd texniki olaraq cütləşə bilər; ancaq statistik olaraq balaların 66%-dən çoxu abort olacaqdır. Yəni hələ hamiləlik zamanı, bala öləcəkdir. Ancaq yenə də, bu ölümün mütləq olmadığını və müəyyən ehtimallar daxilində baş verəcəyini vurğulamaq istəyirik.

Hər bir insanda, yuxarıda da toxunduğumuz kimi, hər xromosomdan 2 ədəd vardır. Yəni xromosom 1-dən 2 ədəd, xromosom 2-dən 2 ədəd və sair. Meyoz əsnasında hər bir hüceyrə bu xromosomlardan birini götürür. Beləcə, meyozdan sonra xromosom sayı yarıya enir. Ancaq döllənmə nəticəsində yaranan ziqot, həm anadan, həm də atadan 1 xromosom alacağı üçün, say tamamlanır. Əskik xromosomlularda problem məhz burada başlayır: Bu ziqotlarda, 1 ədəd tək və 1 əlavə xromosoma sahib cüt xromosom olur.

Stanford Universitetinin Tibb Məktəbindən Dr. Barry Starr, bu vəziyyəti izah etmək üçün belə bir sxemdən istifadə edir (sxem 14 və 15-ci xromosomlar üzərində qurulmuşdur):

Fərqli Xromosomluların Cütləşməsi

Yuxarıdakı qrafikdə, sağ tərəfdəki fərddə əskik/qarışmış xromosom görülür və asanlıq baxımından şəkildə yalnız bu xromosomlar göstərilmişdir (bütün xromosomların qoşalaşdığını unutmayın). Bir alt sıra, mümkün çoxalma hüceyrəsi (yumurtahüceyrə və ya spermatazoid) yaranmağını göstərməkdədir. Ən aşağıda isə bunların necə birləşə biləcəyi statistik olaraq verilmişdir. Üzəri xətli olanlar, xromosom əskikliyi ya da çoxluğundan ötəri abort olacaq fərdlərdir. Ancaq diqqət yetirilməsi lazım olan nöqtə, 33% civarında da olsa problemli xromosom sırasına sahib olanların həyatda qalacağı və bunların da 50%-nin hələ də problemli xromosom sırasını daşımış olacağıdır. Yəni populyasiya içərisində, nisbi olaraq zəif də olsa, bu fərdlərin yayılması ehtimalı vardır.

Son olaraq, indi gələk bu fərdlərin necə yayılmış ola biləcəyinə... İlk ehtimal, genetik sürüklənmə ilə izah edilə bilər. Yəni bir qrup 46 xromosomlu insan hansısa səbəbdən ana populyasiyadan ayrılaraq öz kiçik populyasiyalarını qurmuş və sonra yayılaraq müstəqil mövqeyə gəlmiş ola bilərlər. Bu vəziyyətdə, bir sual yarana bilər: 46 xromosomluluq, görəsən bir fayda vermiş ola bilərmi? İndiyə qədər buna dair bir nəticə əldə edilməyib; ancaq bu, olmadığı mənasını vermir. 46 xromosomluluğun təmin etdiyi dolayı bir təsir (məsələn iki ayaq üzərinə qalxmada ya da danışmada bir müsbət fayda), bəlkə də digərlərinə üstün gəlməyimizə səbəb olmuşdur. Ancaq hələ də belə bir dəqiq səbəb tapılmayıb. Bir başqa ehtimal, 46 xromosomlu populyasiyanın yayılmasından sonra, 48 xromosomluların müəyyən səbəbdən yox olması ola bilər. Bu tip "genetik daralma" adlandırılan vəziyyətlər, tez-tez görülməkdədir. Məsələn bunlardan biri, 75.000 il əvvəl meydana gələn buz dövründən sonra yalnız 70.000 insan fərdinin həyatda qalmış olmasıdır. Yəni bugünkü 7.5 milyard insan, bu 70.000 fərdin nəvələridir və dolayısı ilə onların genetik quruluşunu daşıyır. Buna, Genetik Sürüklənmə daxilində "kəşf təsiri" deyirik. Nəvələr, populyasiyanı "kəşf edən" əcdadlarının gen hovuzunu davam etdirirlər (təbii ki mutasiyalar və cinsi çoxalma genomumuza müxtəliflik qazandırmışdır).

Digər ehtimal, xromosomların qarışması əsnasında meydana gələn kimyəvi hadisələr nəticəsində, bəzi yeni genlərin yaradılmış (nəticədə gen dediyimiz struktur da, hər şey kimi sadə kimyəvi maddələrdir) və bunun nəticəsində 46 xromosomluların üstünlük təmin etmiş ola biləcəyidir. Ancaq bu mövzuda da konkret bir dəlilimiz yoxdur.

Bir başqa və ən güclü ehtimal, qohum evliliklərini və bu evliliklərdən doğulan uşaqları əhatə etməkdədir. Bu ehtimalda, xromosom əskikliyinə sahib -məsələn- ikinci dərəcəli qohumların bir-biri ilə cütləşməsi vəziyyəti müzakirə mövzusudur. Eyni tip mutasiyaya sahib olan fərdlərin qarşılaşması ehtimalı inanılmaz dərəcədə az olsa da, qohumlarda bu vəziyyət görülə bilər və əgər qohum evlilikləri də nəzərə alınsa, ehtimallar olduqca arta bilər.

İndi, yenə Dr. Starrın bu mövzuyla əlaqədar bir başqa sxeminə baxaq:

Xromosom Əskikliyinə Sahib 2 Fərdin Cütləşməsi

Bu mürəkkəb cədvəl, ikisində də xromosom qarışması/əskikliyi olan iki fərdin cütləşməsi vəziyyətini statistik olaraq izah etməkdədir. Cədvəldə ən üstdəki 6 qutu atanın, ən soldakı 6 qutu isə ananın qamet ehtimallarını göstərməkdədir. Digər qutular, bunların cütləşmə ehtimallarını ələ almaqdadır və üzəri xətli olanlar, böyük ehtimalla abort olacaq balaları göstərir.

Bu sxem şərh olunduqda, balaların həyatda qalma ehtimalının 36-da 8 (~22%) olduğu ortaya çıxır. Və bütün balaların 36-da 1-i (~3%) iki xromosom baxımından da qarışma vəziyyətinə sahib olacaq (bu ehtimal, ortadakı dairə içərisindəkidir). Bu aşağı ehtimal bir dəfə reallaşa bilsə (yüzlərlə, minlərlə sınaq nəsil olacağını unutmayın), sonrası daha asan olacaqdır. Çünki iki xromosom baxımından da yapışıq olma vəziyyəti olan bir fərdin, normal fərdlə cütləşməsi vəziyyətində, balaların həyatda qalma ehtimalı, başqa səbəblər gözardı edilsə 100% olacaq.

Dr. Starr, bu vəziyyəti belə cədvəlləşdirir:

2 Xromosom Baxımından Da Mutant Olan Fərdin, Normal Fərdlə Cütləşməsi

Görüldüyü kimi bu cütləşmə nəticəsində, mutant olan fərd simmetrik bir itkiyə sahib olduğu üçün, cütləşmə müvəffəqiyyətlə reallaşacaq və balaların hamısı həyatda qalacaqdır. Balalar da bir xromosom baxımından 100% ehtimalla mutant olacaq və bu nəsillər nəticəsində əskik xromosomluluq üstün hala gələ biləcəkdir. Bu prosesin 6 milyon ilə yaxın bir müddət davam edə biləcəyini də unutmamaq lazımdır.

Qısacası, hər nə səbəbdən olursa olsun, təkamül keçmişimizdə bir nöqtədə xromosom sayımız azalmış və bir şəkildə bu yeni xromosom vəziyyətindəkilər üstün hala gəlmişdir. Bizim vəzifəmiz isə, davamlı elmi araşdırmalarla təkamül tarixinin bu çətin sirrlərini həll etməkdir.


Mənbə:
1. evrimagaci.org/article/tr/sempanzeler-ile-insanlar-arasindaki-kromozom-sayisi-farki-uzerine
2. genetics.thetech.org/original_news/news124

daha ətraflı...

Luvr Muzeyindəki zərrəcik sürətləndiricisi: AGLAE

Parisdə yerləşən Luvr Muzeyinin şüşə piramidasının altında, 15 metr dərinlikdəki zirzəmidə, kuratorların sərgiləməyi düşünmədikləri bir əsər var: muzeyin zərrəcik sürətləndiricisi. Bu, Dan Braunun romanı deyil. "Accélérateur Grand Louvre d'analyse élémentaire", yəni qısaca AGLAE adlı cihaz realdır və 1988-ci ildən bəri muzeyin bir parçasıdır.

Araşdırmaçılar, əsərlərin hazırlandığı maddələri öyrənmək və orijinallıqlarını təsdiqləmək üçün AGLAE-nin proton və alfa zərrəcik şüalarını istifadə edir. Bir obyektin tərkibindəki elementlərin miqdarı və kombinasiyaları, mineralın çıxarıldığı mədənlərə və obyektin nə vaxt hazırlandığına dair barmaq izi kimi qiymətli məlumat verə bilər.

Alimlər AGLAE-dən Fransız hökumətinin Napoleon Bonaparta hədiyyə etdiyi bir qılınc qınının təmiz qızıldan hazırlandığını yoxlamaq (həqiqətən elə idi) və "Oturmuş Katib" adlı 4500 illik Misir heykəlinin canlı kimi görünən gözlərindəki mineralları müəyyən etmək üçün istifadə etdilər (qara qaya kristalı, ağ maqnezium karbonat və damarlar üçün də qırmızı dəmir oksid).

Oturmuş Katib

Maşını idarə edən qrupun rəhbəri Kler Paçeko deyir: "AGLAE-nin tamamilə mədəni irsə həsr edilməsi onu bənzərsiz edir". Bu, müvafiq araşdırma sahəsi üçün istifadə edilən yeganə zərrəcik sürətləndiricisidir. 

Paçeko, Bordo Universitetində antik əşyalar sahəsində doktorluq dərəcəsi almaq üçün AGLAE-də ion-şüalanmaları analizləri ilə işə başlamışdır. 2011-ci ildə qrup lideri olan Paçeko, sürətləndiricini üç mühəndisdən ibarət olan komandayla birlikdə idarə edir. Fiziklər və mühəndislər, araşdırmalarını kuratorlar və sənət tarixçiləri ilə birlikdə aparır.

AGLAE-nin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri, əsərlər üzərində tədqiqat aparılarkən zərər verməməsidir. Əgər söhbət mədəni mirasdan gedirsə, bu ilk prioritet olur. AGLAE-də istifadə edilən texnikalar arasında, litium və uran arasındakı elementlərin ən kiçik izlərini belə müəyyən edə bilən, zərrəciklə induksiya olunan rentgen və qamma şüaların emission spektrometriya üsulları var. 

AGLAE-dən əvvəl tədqiqat obyektlərinin analizi üçün nümunələrin potensial təhlükələri olan vakuum otağına yerləşdirilməsi lazım idi. Vakuum otağına yerləşməyən böyük obyektlərin araşdırılması isə ümumiyyətlə mümkün deyildi. AGLAE-nin şüaları vakuumdan kənarda da çalışdığından, tədqiqatçılar istənilən ölçülü və formalı obyekti araşdıra bilir. 


Mənbə: symmetrymagazine.org

daha ətraflı...

Ən yaxşı təhsil sistemləri nəyi doğru edir?

Cənubi Koreya və Finlandiya 50 il əvvəl bərbad təhsil sistemlərinə sahib idi. Finlandiya, iqtisadi baxımdan Avropanın ögey övladı münasibəti ilə qarşılaşma riski yaşayırdı. Cənubi Koreya isə vətəndaş müharibəsindən əziyyət çəkirdi. Ancaq son yarım əsrdə həm Cənubi Koreya həm də Finlandiya, məktəblərdə böyük yeniliklər reallaşdırdı və indi hər iki ölkə də bunun müsbət nəticələrini görür. Yaxşı biz, bu iki müvəffəqiyyətli, amma bir-birinə zidd təhsil modellərindən nə öyrənə bilərik? Gəlin bu ölkələrin təhsildə atdığı doğru addımlara birlikdə baxaq.

Koreya Modeli: Dayanıqlılıq və çox, çox, çox çalışmaq

Cənubi Koreya, Asiya ölkələri arasında ən müvəffəqiyyətli ölkə olaraq digərlərindən önə çıxır. Ölkədəki oxuma/yazma göstəricisi 100%-dir.  Ayrıca Koreya, beynəlxalq müqayisəli uğur testlərində ön sıralarda yer alır. Buna tənqidi düşünmə və analiz testləri də daxildir. Amma bu uğur şagirdlərə asan başa gəlmir: Müvəffəqiyyət əldə etmək üçün onlar çox güclü və mərhəmətsiz təzyiq altında yaşayır. Qabiliyyət çox da diqqətə alınmır, çünki ölkə mədəniyyəti ilk növbədə çalışqanlığa böyük əhəmiyyət verir. Uğursuzluq üçün heç bir bəhanə qəbul edilmir. Uşaqlar il ərzində həm məktəbdə, həm də xüsusi müəllimlərdən dərs alır. "Əgər çox çalışsanız, kifayət qədər ağıllı ola bilərsiniz" inancı hakimdir.

Beynəlxalq Tələbə Qiymətləndirmə Proqramının (PISA) təhsil direktoru və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) təhsil məsləhətçisi Andreas Schleicher deyir: "Koreyalılar parlaq gələcəyə sahib olmaq üçün bu çətin dövrü sovuşdurmalıyam deyə düşünür. Bu bir, qısa müddətli çətinlik və uzun müddətli xoşbəxtlik vəziyyətidir". Bu yalnız ailələrin övladlarına təzyiq etməsi deyil. Bu mədəniyyət, ənənəvi olaraq uyğunluğu və nizamı müqəddəs hesab etdiyi üçün digər şagirdlərin təzyiqi də səmərəlilik gözləntilərini artıra bilər. Georgia Universitetinin məktəbəqədər təhsil üzrə professoru Joe Tobin deyir: "Bu cəmiyyət davranışı, erkən uşaqlıq dövrü təhsilində belə özünü göstərir". Digər Asiya ölkələrində olduğu kimi Koreyada da siniflərin sayı olduqca çoxdur. Ancaq Koreyada hədəf, müəllimin sinifə bir cəmiyyət kimi liderlik etməsi və qarşılıqlı əlaqələrin inkişaf etdirilməsidir. Halbuki Amerikada, müəllimlər şagirdlərlə fərdi münasibət yaratmağa üstünlük verdiyi üçün, qarşılıqlı əlaqələrin inkişafı diqqətdən kənarda qala bilir.

"Düşünürəm ki, övladlarımızı öyrətməyin daha yaxşı və ya daha pis yolları olduğu çox açıqdır. Əgər orta Amerika təhsili ilə orta Koreya təhsili arasında seçim etmək məcburiyyətində qalsam, istəmədən də olsa Koreya modelini seçərdim. Reallıq budur ki, müasir dünyada uşaqlar necə öyrənmək, necə çalışmaq və müvəffəqiyyətsizlikdən sonra yola necə davam etmək lazım olduğunu öyrənmək məcburiyyətindədir. Və Koreya modeli tam da bunları öyrədir" deyə "Dünyanın Ən Ağıllı Uşaqları" (The Smartest Kids in the World) kitabının müəllifi Amanda Ripley bildirir.

Finlandiya Modeli: Məktəbdənkənar alternativ, daxili motivasiya

Finlandiyada isə, şagirdlər ciddi və çevik olmağın faydalarını öyrənirlər. Fin modeli, pedaqoqların fikrinə görə utopiyadır. Finlandiyada məktəb cəmiyyətin mərkəzində iştirak edir. Məktəb yalnız təhsil xidməti deyil, ictimai xidmətlər də təqdim edir. Təhsilin məqsədi şəxsiyyət yaratmaqdır.

Fin mədəniyyəti, daxili motivasiyanı və fərdi maraqları qiymətləndirir. Finlandiya təhsil sistemində nisbətən daha qısa və məktəb tərəfindən maliyyələşən məktəbdənkənar fəaliyyətlərlə zənginləşdirilmiş bir məktəb günü keçirilir. Yeganə istisna, məktəblər tərəfindən deyil, şəhər idarəetmə strukturları tərəfindən maliyyələşən idman sahəsidir. Onlar, ən əhəmiyyətli öyrənmənin sinifdən kənarda reallaşdığına inanır. Yuxarı sinif şagirdlərinin aldığı dərslərin 3-də 1-i könüllüdür və ali məktəbə qəbul olmaq üçün hansı imtahana girəcəklərinə belə özləri qərar verir.

Finlandiyalı pedaqoq və yazıçı Pasi Sahlberg'ə görə bütün bunlar, Avropanın təzyiqi və ölkənin tarixi keçmişi arasında sıxışmış vəziyyətdə qalan bu gənclərdə təkbaşına motivasiya, bir işə yaramır: "Finlər Finlandiya xaricində boy göstərə bilməzlər. Bu da insanların təhsili daha ciddi qəbul etməsini təmin edir. Məsələn kimsə bizim danışdığımız komik dili istifadə etmir. Finlandiya iki dillidir və hər şagird həm Fin həm də İsveç dilini öyrənir. Və müvəffəqiyyətli olmaq istəyən hər Finli mütləq başqa bir dil də öyrənməlidir. Bu əsasən İngiliscədir. Bundan əlavə Almanca, Fransızca, Rusca və başqa dilləri də öyrənir. Ən kiçik uşaq belə özlərindən başqa kimsənin Fin dilində danışmadığını anlayır. Əgər həyatda fərqlənmək istəyirlərsə, dil öyrənmək məcburiyyətindədirlər".

Finlandiyalılar ilə Cənubi Koreyalıların ümumi bir ortaq nöqtəsi var: Müəllimlərə və onların akademik uğurlarına göstərilən dərin hörmət. Finlandiyada təhsil proqramı müraciətlərinin yalnız 10-da 1-i qəbul edilir. 1970-ci illərdə müəllim kolleclərinin 80%-nin bağlanmasından sonra yalnız ən yaxşı universitet təhsil proqramları qaldı. Bu da ölkədəki müəllimlərin statusunu yüksəltdi. Finlandiyada müəllimlər ildə 600 saat dərs verir. Qalan vaxtlarını peşə inkişafına, iş yoldaşları, şagirdlər və ailələr ilə görüşməyə ayırırlar.

Nəticə olaraq dünyanın uğurlu təhsil mədəniyyətlərində şagirdlərin müvəffəqiyyətlərinə yalnız ailə, şagird ya da müəllim deyil, əsasən sistem cavabdehdir. Sistemi isə ölkənin mədəniyyəti yaradır.


Mənbə: ideas.ted.com

daha ətraflı...

1.6 milyard illik fosilləşmiş oksigen qovuqları

Yuxarıdakı şəkildə, bir zamanlar gənc Yerdə haradasa dayaz bir dənizdə yaşayan kiçik mikroblar tərəfindən yaradılan 1.6 milyard yaşlı fosilləşmiş oksigen qovuqlarını görürük. Qovuq şəkilləri, erkən Yerdə həyat izlərini araşdıran alimlər tərəfindən çəkildi və tədqiq edildi. 

Mikroblar xüsusi maraq doğurur: Onlar yalnız Yer üzündə ilk həyat formaları deyildi. Bu canlılar eyni zamanda planetimizi bitkilər və heyvanlar üçün tolerant mühitə çevirdilər və buna görə də onların fəaliyyəti bu günkü həyat üçün yol açdı.

Bu erkən mikrobların bəziləri, erkən dayaz sularda ortaya çıxmış sianobakteriyalar idi. Onlar fotosintez qabiliyyəti sayəsində oksigen istehsal etdilər və bəzən də oksigen yapışqan mikrob kütləsi daxilində qovuq şəklində qapalı qaldı.

Aşağıdakı şəkildə görülən fosil nümunəsi olduqca yaxşı qorunmuş və 1.6 milyard il sonra bu gün belə müşahidə edilə biləcək formada bir növ həyat imzası olan sənəd xüsusiyyəti daşıyır.

Dr. Therese Sallstedt və Cənubi Danimarka Universitetindən, İsveç Təbiət Tarixi Muzeyindən və Stockholm Universitetindən olan həmkarları, Hindistanda tapılmış fosilləşmiş çöküntü üzərində araşdırmalar apardı və qeyd edilən mikrob yatağında kürəvi oyuqlar formasındakı izləri analiz etdi.

Therese Sallstedt, bu fosilin 1.6 milyard yaşlı sianobakteriya biokütləsindəki oksigen qovuqları olduğunu və oksigen yaratmağı bacaran sianobakteriyaların Yerdəki ilk həyat formaları olduğunu müəyyən etdiklərini ifadə etdi.

Sianobakteriyalar, Yer səthini geriyədönməz şəkildə dəyişdi. Çünki onlar atmosferin oksigenləşməsinə cavabdeh olan canlı qrupu idi. Eyni zamanda, sianobakteriyalar stromatolit adlanan çöküntü strukturlarının da meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur və bu strukturlar Yer üzərindəki varlığını hələ də davam etdirir.

Alimlər sianobakteriyaların fosforitlərin dayaz sularda meydana gəlməsi üzərində əvvəl düşünüləndən daha böyük təsirə sahib olduqlarını irəli sürür. Belə görünür ki, bunu irəli sürməkdə də haqsız deyillər. Bu yeni kəşf, ilk ekosistemlərə baxışımıza xüsusi və əhəmiyyətli pəncərə açır. 

Araşdırmanın nəticələri "Geobiology" jurnalında nümayiş olundu.

Mənbə: sciencedaily.com

daha ətraflı...

Ən kiçikdən ən böyüyə: Kainat

Bildiyimiz kimi, içində yaşadığımız kainat və bütün maddələr atomlardan meydana gəlir. Onuda bilirik ki, atomlar gözlə görülə bilməyəcək qədər kiçik obyektlərdir. Amma nə qədər kiçik? Saymaq istəsək hər hansı bir cisimdəki atomları saya bilərikmi?

Belə bir misal göstərək: Kiçik qənd parçasındakı atomların sayı 10 üstü 27-dir. Başqa sözlə, 1 və 27 sıfırdan ibarət olan bir ədəd. Bu ədədi nəinki sözlə ifadə etmək, hətta beyində canlandırmaq belə çox çətindir. Bu ədədin böyüklüyünü təsəvvür etmək üçün bir bənzətmə etməyə çalışacağıq. Qənd parçasında 10 üstü 27 atom olduğunu qeyd etdik. İndi isə 10 üstü 27 ədəd qum dənəsinin nə qədər yer tutduğunu təxmin etməyə çalışaq. Bir yük maşını? Bir çimərliyi dolduracaq qədər? Xeyr, bunlardan qat-qat çox. Bu qədər qumla bütün Yer səthi yarım metr qalınlıqda qum təbəqəsi ilə örtülə bilər. Yəni, atom bu qədər kiçikdir.

Bir az da dərinə enib atomun içinə baxmaq istəsək, mərkəzdə proton və neytronlardan ibarət olan nüvə və ətrafında müəyyən orbitlərdə hərəkət edən elektronlar olduğunu görərik. Bəs bir proton nə qədər kiçikdir? Bunu təsəvvür edə bilmək üçün miqyası bir az böyütmək lazımdır. Bir proton və bir elektrondan yaranmış ən sadə atom olan hidrogen atomunu bir az böyüdək. Mərkəzdəki protonun 1 mm. diametrdə olduğunu düşünsək (bu diyircəkli qələmin kağız üzərində meydana gətirdiyi nöqtə qədərdir), ətrafındakı elektron ondan 100 metr irəlidə yerləşəcəkdir. Bu ölçüdə elektronu görə bilərikmi? Kütləsi protonun 1840-da 1-i qədər olan elektron bu ölçüdə bir toz zərrəsindən də kiçik olacaq. Göründüyü kimi, ətrafımızdakı bütün maddələr yox sayıla biləcək qədər kiçik zərrəciklərdən ibarətdir.

Miqyasımızı indi də əks istiqamətə çevirib kosmosa açılaq. Günəş sisteminin böyüklüyü və ətrafımızdakı göy cisimləri arasındakı məsafə nə qədərdir? Mövzu kosmos olunca məsafələr milyon kilometrlərlə ifadə edilir.

Gözümüz qarşısında əyani günəş sistemi modeli meydana gətirmək üçün məsafə rəqəmlərindən 9 sıfır ataq. Bu miqyasda Yer 12 mm. ölçüdə bir fındıq boydadır. Ay isə bir yaşıl noxud qədərdir və bizdən 40 sm. uzaqda dayanır. 150 m. kənara baxdıqda 1,5 m. diametrdə nəhəng bir kürə görürük: Günəş. 750 m. kənarda 70 sm. diametriylə bir fitnes topu boyda olan Yupiter görünür. Neptun və artıq planetlikdən azad etdiyimiz Pluton 2,5 km. uzaqda görüş sahəmizin xaricindədirlər. Deyəsən Günəşi çox böyük hesab etdiniz? Bizdən xeyli uzaqda olan Betelgeuse adlı ulduzun diametrinin günəşinkindən 1.300 dəfə çox olduğunu xatırlayaq.

Günəş sisteminin xaricinə çıxıb davam etsək, qarşılaşacağımız ilk göy cismi bizə ən yaxın ulduz olan Proxima Centauri 40.000.000 km. aralıda yerləşir. Daha uzaqlara baxmaq istəsək, miqyası bir az da kiçiltməliyik. Məsafələrdən 6 sıfır da atıb baxdıqda Günəş sisteminin 4,5 m. diametrdə və Proxima Centaurinin isə 40 km. uzaqda olduğunu görərik. İçində olduğumuz və təxminən 200 milyard ulduzdan meydana gələn Süd Yolu qalaktikası isə 1.000 km. diametrli bir disk olaraq qarşımıza çıxır.



Bu miqyas da kifayət etmir artıq. Daha 6 sıfır da atsaq (indiyə qədər cəmi 21 sıfır atmış olduq), Süd Yolu qalaktikamız 1 m. diametrdədir və bizə ən yaxın qalaktika olan Andromeda 22 m. kənardadır. Yolumuza davam etsək hər 50-60 metrdə bir qalaktika ilə qarşılaşırıq və kainatın müşahidə edə bildiyimiz qismində bu qalaktikaların böyük ölçülü olanlarından təxminən 300 milyard, kiçiklərindən isə 7-8 trilyon ədəd var. Bu vaxt insan beyninin böyük rəqəmləri anlamaqda çətinlik çəkdiyini də xatırlatmaq istəyirəm. Burada ədəd sayma ilə bənzətmə edək:

Saniyədə bir ədəd saydığımızı düşünsək, minə qədər saymaq təxminən 17 dəqiqə çəkər. Bir milyona qədər saymaq Ginnes Rekordu qırmaq istəyən bir adam üçün yemədən, içmədən, yatmadan 12 gün tələb edir. Yaxşı, bəs bir milyarda qədər saymaq üçün nə qədər vaxt lazımdır? Eyni şərtlərdə düz 32 il. Müşahidə edə bildiyimiz kainatın böyüklüyünü və atomaltı dünyanın kiçikliyini təsəvvür etmək insan üçün həqiqətən də çox çətindir.  

daha ətraflı...

Primatlarda beyin təkamülü

İnsan beyninin təkamülünə dair ən yaxşı qrafiklərdən birini oxucularımıza çatdırmaq istədik. Bu qrafikdə beynin böyüməsi, zəncir şəklində deyil, Köhnə Dünya Meymunları və onlardan ayrılaraq təkamülləşən, bizim də içində olduğumuz Quyruqsuz Meymunlara aid bir təkamül ağacı üzərində göstərilmişdir. Hətta, beynin müxtəlif hissələrinin fərqli nisbətlərdəki təkamülü vurğulanmışdır.

Unudulmaması lazım olan ən vacib nöqtə budur: Beyin böyüklüyü, təkbaşına mənasızdır. Əgər beyin böyüklüyü zəkanın birbaşa göstəricisi olsaydı, kaşalot balinaları 8000 kub sm.-lik beyinlə, bu anda qalaktikamızı işğal edən növ olardı. Biz insanların beyni, yalnız 1400 kub sm. civarında bir həcmə malikdir! Ancaq bir balinanın nəhəng beyni, nəhəng bədəni ilə müqayisə edildikdə ortaya çıxan rəqəm, insan beyninin bədənə nisbətinə görə daha kiçikdir. Böyük bədən, böyük beyin tələb edir. Çünki daha iri bədəni idarə etmək çətindir. Ancaq nə vaxt ki beyin böyüklüyü bədən böyüklüyünə görə daha üstün hala gəlməyə başlayır, o zaman zəkanın önə çıxdığını və beyin təkamülünün nəticəsi olaraq xəyal gücü, düşüncə, şüur, duyğular kimi çox sayda xüsusiyyətin də inkişaf etdiyi görülməkdədir. İnsan təkamülündə əsas amil budur: Növümüzün əcdadlarının beyni, bədən nisbətlərinə görə daha çox böyümüşdür.

Yalnız bu da yetərli deyil! Yüksək səviyyəli əqli funksiyalarımızı təmin edən alın payının, digər paylara nisbəti də çox vacibdir. Eynilə beyin böyüklüyü kimi, bu payın nisbi olaraq böyüməsi də bir növün idrakını artıran əsas amillərdən biridir. Qrafik, qeyd etdiyimiz prosesi göstərməyi baxımından çox əhəmiyyətlidir.

Mənbə: Evrim Ağacı

daha ətraflı...