Qatil kimdir?

Axşam evə qayıtdığınız zaman kədərli xəbər eşidirsiniz: Qonşunuz Məlahət xanım evində ölü tapılmışdır! Kim o gülərüzlü, qarışqanı belə incitməyən qadına hücum etmiş ola bilər? Bir neçə gün ərzində qonşulardan məlumatlar gəlməyə başlayır: Son yeməyini yediyi qabda siçan zəhəri tapılmışdır. Həyat yoldaşı da faciəli şəkildə vəfat etmiş bu bəxtsiz qadının bütün malı-mülkü, xeyirsiz oğluna və dolayısı ilə gəlininə qalacaqmış. Oğlu xaricdə iş səyahətində olduğu üçün, hadisə günü Məlahət xanım evdə gəlini ilə qalıbmış. Üstəlik hər yerdə gəlininin pis xasiyyətindən və acgözlüyündən şikayət edirmiş.

Şübhələriniz artır… Beyniniz dərhal sizin üçün nöqtələri birləşdirir… .. . Qatili tapdınız!

Bu tip istintaqları aparan bir prokuror, təxmin, şübhə və dəlil arasındakı əhəmiyyətli fərqləri bilir. Ancaq bizim üçün bu anlayışları qarışdırmaq çox asandır. Hətta dərhal ətrafımızı "məlumatlandırmağa" da başlayırıq: "Gəlini öldürüb! Yüz faiz! Əminəm, başqa kim olacaq? Miras məsələsidir."

Əgər bu tip səhvlərin yalnız məhəllə dedi-qoduları səviyyəsində qaldığını düşünürsünüzsə yanılırsınız. Sayı və miqyası getdikcə artan konspirasiya nəzəriyyələrində qarşılaşdığımız əsas yanılmalardan biri budur: Şübhə və dəlil arasındakı fərqləri gözardı edərək bir hökmə çatmaq. Başda siyasətçilər, yazıçılar və televiziya şərhçiləri olmaqla bir çox insan tez-tez bu səhvə yol verir.

Əvvəl bu tip yanılmalara səbəb olan cəfəngiyyatlardan bəzilərinə toxunaq. Sonra isə bu cəfəngiyyatların necə konspirasiya nəzəriyyələrinə (müəyyən şəkildə qəbul edilmiş hər hansı bir hadisə haqqında inkişaf etdirilmiş, ictimaiyyətdən gizlədildiyi iddia edilən məlumatlarla və ya hadisənin arxasındakı görünməyən qüvvələrlə əlaqələndirilən alternativ açıqlamalar) çevrildiyinə baxacağıq.

Cui Bono?

Qatili tapmaq üçün yuxarıda istifadə etdiyimiz məntiqə Latınca Cui bono? (Kimin faydasına?) deyilir. Yəni bu cinayət kimin işinə yaramışdır? Hər kim ən çox qazanc əldə etdisə günahkar o adam olmalıdır!

Belə bir nəticə əlbətdə doğru olmayacaq: Cui bono şübhəliləri təyin etmək üçün yaxşı üsuldur, ancaq kimi isə günahlandırmaq üçün istifadə edilə bilməz. Günahlandırmağı ancaq dəlillər və ya şahidlərin ifadələri ilə edə bilərsiniz.

Məsələn, avtomobil tıxacından ən çox qazanc əldə edənlər hərhalda səyyar satıcılar, yanacaqdoldurma məntəqələri və radio stansiyalarıdır. Bu vəziyyətdə onları tıxaca səbəb olmaqda günahlandıra bilərikmi? 

Öncüllük Cəfəngiyyatı

"Post hoc ergo propter hoc" olaraq da bilinən öncüllük cəfəngiyyatı, insan beynindəki qısayolların çox istifadə edilən bir nümunəsidir. Qısayolların əsasında isə, bir qərara tez və olduqca az enerji sərf edərək gəlmək istəyi (ya da üstünlüyü) dayanır. Tez qərar vermək bəzi hallarda sizə həyati üstünlük qazandıra bilər. Rəqibiniz düşününcə, siz dərhal önə keçərsiniz. Üstəlik hər qərar anında uzun-uzadı bütün ehtimalları düşünmək yalnız zaman deyil, eyni zamanda enerji itkisidir. Öncüllük cəfəngiyyatı, asan qərar verməyinizi təmin edən bu qısayollardan biridir və belə işləyir:

1. Əvvəl A hadisəsi baş verdi.
2. Sonra B hadisəsi baş verdi.
3. Demək ki, B hadisəsinin səbəbi A hadisəsidir.
4. (Bəzi hallarda) A hadisəsini önləyə bilsək B hadisəsini də önləyə bilərik. 

Nümunə: Kompüterinizə yeni proqram yüklədiniz (A hadisəsi). Qısa müddətdən sonra kompüteriniz gözlənilməz səhvlər etməyə başladı (B hadisəsi). Bu vəziyyətdə beynimiz dərhal "bu səhvlərə yeni proqram səbəb olur" şəklində bir ehtimalı qiymətləndirməyə başlayır. Hətta "yeni proqramı silim, bəlkə səhvlər də itər" şəklində həll yolu da ağılınıza gələ bilər.

Kompüterdəki səhvin səbəbi yeni proqram olsun ya da olmasın, bu nəticə cəfəngiyyat nümunəsidir, çünki əvvəl olmuş bir hadisə sonrakı hadisələrin səbəbi olmaq məcburiyyətində deyil (bəlkə bir elektrik qəzası olmuş və ya kompüterinizə internetdən virus düşmüşdür). Cəfəngiyyat, düşünmə prosesində ortaya çıxan bir vəziyyətdir. Nəticənin özü (məsələn, "yeni proqram bu səhvlərə səbəb olur") doğru ola bilər, ancaq bu nəticəyə yalnız hadisələrin ardıcıllığına baxaraq gəlməyimiz cəfəngiyyatdır.

Yuxarıdakı nümunədə nəticə cəfəngiyyat olsa da ağlabatan görünür. Bəs nümunəni "xoruzların banlaması" və "günəşin çıxması" olaraq dəyişdirsək? Günəşin çıxmasını hər səhər xoruzlar banladıqdan sonra müşahidə edirik. Onda günəşin çıxma səbəbi xoruzlardırmı? Bu nümunədə nəticə cəfəngiyyat olacağı kimi, heç də məntiqli görünmür.

Havaların isti olduğu bir dövrdə zəlzələ baş versə və ya yeni qonşunun gəlməsindən sonra məhəllədə oğurluq hadisələri başlansa beynimiz dərhal hadisələr arasında bənzər səbəb-nəticə əlaqələri qurar. Dəfələrlə fərqinə belə varmadan qurduğumuz bu əlaqələri şüurlu şəkildə yenidən yoxlamasaq tez-tez səhv nəticələrə çatarıq.

Ardıcıllıq Cəfəngiyyatı

Öncüllüyün əksi olan Ardıcıllıq Cəfəngiyyatında nəticə bu şəkildədir:

1. B hadisəsi, A hadisəsindən sonra oldu
2. Deməli A hadisəsi, B hadisəsini reallaşdıra bilmək üçün hazırlandı 

Misal: ABŞ-ın 2-ci Dünya Müharibəsinə qoşulması (B hadisəsi), Yaponların 1941-ci ilin sonunda Pearl Harbordakı Amerika bazalarına hücum etməsindən (A hadisəsi) sonra baş vermişdir. Demək ki Pearl Harbor hücumu (ya da Amerikanın hücuma qarşı tədbir görməməyi), Amerikanı müharibəyə qoşmaq üçün hazırlanmışdır.

Yuxarıdakı iddia doğru ola və ya olmaya bilər (bildiyimiz qədəri ilə ikincisi). Yalnız hadisələrin sırasına baxaraq belə bir iddia irəli sürmək isə cəfəngiyyat nümunəsidir.

Tarixçinin Cəfəngiyyatı

Bir insanın keçmişdə verdiyi qərarı qiymətləndirərkən, o adamın bizim bu günki məlumatımıza və baxış bucağımıza sahib olmadığını gözdən qaçırsaq bu, tarixçinin cəfəngiyyatına nümunə olacaqdır. 

Pearl Harbor misalına təkrar dönsək: "2-ci Dünya Müharibəsinə qoşulmaq ABŞ-ın sonradan dünyaya hakim bir supergüc olmasının yolunu açdı. Amma müharibəyə qoşulmaq üçün xalqı razı salmaq lazım idi, ona görə Pearl Harbor hücumuna icazə verildi" şəklindəki nəticəni düşünək. Bu mümkündür, amma ehtimalı azdır. O dövrdə yaşayan səlahiyyətli şəxslər, nəinki sonradan supergüc olacaqlarını, heç müharibədə qalib gələcəklərini belə əvvəldən bilə bilməzdilər.

Və ya İstanbulun 1-ci Dünya Müharibəsinin sonunda baş verən işğalına baxaq: "Nəyə görə Müttəfiq Dövlətlər İstanbulu işğal etdilər ki? Əgər işğal etməsəydilər, bir çox İstanbullu Anadoluya qaçıb Atatürkə qoşulmazdı" deyilirsə bu bir cəfəngiyyat olacaq. Çünki Müttəfiq Dövlətlər işğal qərarını verərkən, Atatürkün gələcəkdə qazanacağı hərbi və diplomatik müvəffəqiyyətləri, bir neçə ay sonra öz aralarında baş verəcək ixtilafları və 1918-ci ildən sonra ortaya çıxacaq başqa bir çox hadisələri bilmirdilər. Bu gün 100 il əvvələ qayıdıb, Müttəfiq Dövlətlərin bu qərarını qiymətləndirərkən, onların gələcəyi görmə bacarıqlarının olmadığını unutmamalıyıq.

Əlbəttə burada ehtiyatlı, tədbirli, strateji qərarlar verə bilən fərd və qurumları yox saymırıq. Ancaq güclü uzaqgörənliyə sahib insanlar belə, çox sayda insanın verdiyi böyük qərarlar (və çox vaxt da təsadüflər) tərəfindən çəkilən bir gələcəyi qəti olaraq müəyyən edə bilməzlər.

İnsanlar strateji düşünərək gələcəkdə ortaya çıxacaq yeni hadisələrdən qazanc əldə etmək ehtimallarını artıra bilərlər. Ancaq keçmişdə bəzilərinin qurduğu planların, gələcəyi sanki bilirmişcəsinə daima həyata keçdiyi iddia edilirsə, böyük ehtimalla cəfəngiyyatla qarşı-qarşıyasınız.

Bugünçülük

Bugünçülük əslində cəfəngiyyat deyil, qərəzli mühakimə dünyagörüşüdür. Keçmişdə yaşamış insanların verdikləri qərarlara və olmuş hadisələrə, bu günün dünyagörüşü və dəyərləri ilə baxmağı ifadə edir. 

Məsələn, köləlik sistemi hal-hazırda əxlaqi baxımdan qətiyyən qəbul edilməyən bir vəziyyət olsa da, bir neçə əsr əvvələ qədər dünyanın hər yerində müşahidə edilən bir hal idi. Fikirlərinə hörmət etdiyimiz bir çox mütəfəkkirin, etdiklərinə heyran olduğumuz bir çox qəhrəmanın kölələri də vardı.

Zaman ərzində sözlərin məna və istifadələri də dəyişir. Amerikalı yazıçı Mark Twain (1835-1910) əsərlərində, Afrika mənşəli Amerikalılara yönəlmiş çox kobud və irqçi bir termin sayılan "nigger" sözünü tez-tez istifadə edirdi. Çünki bu söz o zamankı gündəlik dilin bir parçası idi. Amma Mark Twain irqçi deyildi, hətta zəncilərin hüquqlarını müdafiə edən tərəqqipərvər bir yazıçı kimi tanınırdı. 

Keçmişə bu günün dəyər sistemləri daxilindən baxsaq, hər halda tarixə adını yazdırmış insanların çoxunu əxlaqsız olaraq xarakterizə etmək məcburiyyətində qalarıq. Əlbəttə, keçmişdə edilmiş səhvləri və ya işlənmiş cinayətləri belə bir bəhanə ilə müdafiə etmirik. Sadəcə xatırlatmaq istəyirik ki, tarixi hadisələrə baxarkən, o dövrün dəyərlərinin, dilinin, mədəni və ictimai sistemlərinin bu günkilərdən fərqli ola biləcəklərini gözdən qaçırmamaq lazımdır.

Konspirasiya Nəzəriyyələrinə Doğru

İndi başlanğıcdakı hadisəyə geri dönə bilərik: Ortada vəfat etmiş Məlahət xanım var. Qatil kimdir?

Əgər bir hadisənin yalnız nəticəsinə baxaraq səbəbini tapmağa çalışırıqsa, əlbəttə gəlini və/və ya oğlu günahkar çıxaracağıq, çünki bu ölümdən ən çox qazanc əldə edənlər onlar görünür.

Təbriklər, mükəmməl bir konspirasiya nəzəriyyəmiz oldu! Bəlkə də dünyanı qurtaracaq bir nəzəriyyə deyil, amma məhəlləni dərindən sarsıdacaq. Burada "cui bono?" cəfəngiyyatı ilə ağıl işlətmiş olduq.

Bir başqa konspirasiya nəzəriyyəsi nümunəsi: Bir çox Amerikalı, 2008-2016 illərdə ABŞ-a rəhbərlik edən Barak Obamanın, əslində Amerikaya zərər verməyə çalışan bir insan olduğuna inanmaqdadır. Bunun səbəblərindən biri, Obama dövründə iqtisadiyyatın zəifləmiş olmasıdır. Bu nümunədə konspirasiya nəzəriyyəsinin bir arqumenti öncüllük cəfəngiyyatıdır: "Əvvəl Obama gəldi, sonra iqtisadiyyat pisləşdi. Deməli səbəb Obamadır." (Halbuki Obamanın prezident seçilməsindən bir ay əvvəl Amerika və dünya iqtisadiyyatı, 1930-cu illərdən bəri görünmüş ən ağır iqtisadi böhrana düşmüşdü.)

Bura qədər "cui bono", öncüllük, ardıcıllıq və tarixçinin cəfəngiyyatının konspirasiya nəzəriyyələrinə necə çevrilə biləcəklərinə dair qısa nümunələr verdik. Bunu da dərhal əlavə edək: Əlbəttə gizli planlar vardır və insanlar müxtəlif məqsədlər üçün bunları hazırlayırlar.

Ancaq hazırlanan bu gizli planlar çox vaxt işə yaramır və ya yarıda qalır. Bəzən bu planları icra edən insanlar bacarıqsız ya da fırıldaqçı çıxır. Bəzən planın tətbiqinə keçənə qədər başlanğıcdakı şərtlər və iştirakçılar dəyişir, hətta başqa planlar ortaya çıxır. Gizli plan müddətinin uzunluğu, bu prosesdə iştirak edəcək insan və hadisə sayı artdıqca planların nəzərdə tutulan kimi getməsi ehtimalı da azalır. 3 il ərzində reallaşdırılacaq bir planın gizli və müvəffəqiyyətli olma ehtimalı, 3 həftə davam edəcək bir planla müqayisədə daha az olacaq. 300 adamın iştirak etdiyi bir planın gizli və müvəffəqiyyətli olma ehtimalı da, 3 adamın daxil olduğu bir plana nisbətən yenə daha azdır.

Bu səbəbdən "cui bono", öncüllük ya da ardıcıllıq cəfəngiyyatlarının istifadə edilməsi nəticəsində ortaya atılan konspirasiya nəzəriyyələrinə həmişə şübhə ilə yaxınlaşmalıyıq. Bunlar əvvəl qulağa məntiqli gəlsələr də, konkret dəlillərlə dəstəklənilmədikləri müddətdə yalnız bir iddia olaraq qalmalıdırlar.

Bunlara əlavə olaraq, konspirasiya nəzəriyyəçiləri hadisələrə induktiv (fikir xüsusi faktlardan ümumi nəticəyə doğru hərəkət edir) deyil, deduktiv (fikir ümumi nəticədən xüsusi faktlara doğru hərəkət edir) düşüncə tərzi ilə yanaşırlar. İndi bir az da bu fərqdən bəhs edək.

Yaxşı tarixçi hadisələri induksiya üsulu ilə hazırlayır: Başlanğıcda bir fikri olsun ya da olmasın, əvvəl etibarlılığı yoxlanılmış üsullarla araşdırmasını edir, tapıntılara çatmağa çalışır və ayrıca o tapıntıların etibarlılığını da analiz edir. Hadisələr və insanlar arasındakı əlaqələri ortaya çıxarmağa çalışır. Sonra zəif nöqtələr haqqında, əlində var olan məlumatlara baxaraq bir təklif irəli sürür. Bütün bu proses boyunca yeni tapıntılar işığında daha əvvəl sahib olduğu fikirlər də dəyişə bilər. Bu şəkildə keçmişdəki bir dövrü izah etməyə və mənalandırmağa çalışır.

Konspirasiya nəzəriyyəçiləri isə bunun tam əksini edirlər. Yəni ilk addım, tapıntılara çatmağa çalışmaq deyil, məna və ya ideologiyadır. Belə bir nəzəriyyəçi yola çıxarkən araşdıracağı dövrü onsuz da başında çoxdan mənalandırmışdır. Məsələn, "bu zəlzələni xarici qüvvələr törətmişdir", "bəziləri təyyarələrdən havaya zəhərli qazlar səpməkdədir". Konspirasiya nəzəriyyəçisi fikirini artıq formalaşdırmışdır və onu dəyişmək kimi bir niyyəti də yoxdur.

İkinci addımda fərziyyəsini təsdiqləyəcək keçmişi yaratmağa başlayır. Qərəzli mühakimənin təsiri altında, fərziyyəsini təsdiqləyən şəxsləri və hadisələri seçərkən, çox vaxt fərqində belə olmadan öz fikri ilə ziddiyyət təşkil edəcək tapıntıların üzərindən keçir.

Məsələn, "chemtrails" konspirasiya nəzəriyyəsinin müəlliflərinin önündə Greenpeace təşkilatının keçmiş əməkdaşı Werner Altnickel adlı bir Alman gəlir. Greenpeace-in təbiəti qorumaq adı altında bir çox dövlətə təzyiq etdiyini düşünən insanlar üçün bu güclü görünən bir mənbədir. Ancaq konspirasiya nəzəriyyəsini yayanlar, Greenpeace-in bu iddianı diqqətə belə almadığını qeyd etmirlər. Enerji və vaxt ayırıb, "chemtrails" iddialarını çürüdən elm adamlarının adlarını da çəkmirlər. Burada məqsəd, tapıntılardan yola çıxaraq bir hekayə meydana gətirmək əvəzinə, əvvəldən yaradılan hekayə ilə uyğun adam və hadisələri axtarmaqdır.

Werner Altnickel

Divardakı təsadüfi ləkələri bir üzə bənzədib, sonra o üzü hər vaxt gördüyümüz kimi, konspirasiya nəzəriyyəçisi də meydana gətirdiyi hekayəni heç bir zaman dəyişə bilməz.

Çox az sayda konspirasiya nəzəriyyəçisi hekayəni meydana gətirərkən özünü cəfəngiyyat və qərəzli mühakimələrdən qorumağı bacara bilmişdir. Bu insanların da əksəriyyəti müzakirə etdiyimiz mövzunun mütəxəssisləridir və keçmişdə bir çox konspirasiya ortaya çıxarmışlar. Məsələn, Peter Buxtun adlı bir epidemioloq, 1966-cı ildə, kasıb zənci kişilərin ABŞ Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən etik olmayan bir şəkildə təcrübə məqsədi ilə istifadə edildiyini və öldürüldüyünü iddia etmiş, 6 il davam edən mübarizədən sonra böyük bir həqiqəti aşkara çıxarmışdır.

Tuskegee Sifilis Təcrübəsi

Digər tərəfdən, indiki vaxtda qəzetlərdə və ictimai mediada oxuduğunuz bir çox konspirasiya nəzəriyyəsi, dəlillərdən yola çıxaraq həqiqəti ortaya çıxarmaq əvəzinə, şübhə və qərəzli mühakimələr üzərində hazırlanmış bir hekayəni səhv və ya əskik məlumatlarla dəstəkləmək məqsədi güdür.

Hətta keçmişə baxaraq, illər əvvəl baş vermiş bir hadisə içərisində konspirasiya axtarılırsa, Tarixçinin Cəfəngiyyatı və Bugünçülük yanılmaları da dövrəyə girər. Bir konspirasiya iddiasının qurulduğu üsul və yuxarıda bəhs etdiyimiz cəfəngiyyat və qərəzli mühakimələrin fərqində olmaq, bizə o hekayənin həqiqət yoxsa uydurma olduğu haqqında əhəmiyyətli ipucları verə bilər.

Təbii ki bəzi insanlar bu uydurma hekayələrə inanmağa meyllidirlər. Var olan qərəzli mühakimələrimizi bəsləyən hekayələri oxumaq bizi rahatlaşdırır, tarixi meydana gətirən mürəkkəb əlaqələri sadələşdirərək qarşımıza daha asan başa düşülən alternativ həqiqətlər çıxarır, özümüzə olan etibarımızı artırır. Konspirasiya nəzəriyyələrinin sorğu-sual olunmadan ictimai mediada bu qədər sürətli yayılmasının başlıca səbəblərindən biri, bu nəzəriyyələrin, insanların onsuz da mövcud olan inanc və qərəzli mühakimələri ilə uyğun olmasıdır. Bu nəzəriyyələr artıq bütün dünyada son dərəcə məşhurdur və həqiqətlərə çatmağımızın önünə ciddi maneələr çıxarmaqdadır. 

Hələ də yazının əvvəlində uydurduğumuz hadisənin sirrini maraqlanırsınızsa, kim bilir, bəlkə də Məlahət xanım cinayətin deyil, bir təsadüfi hadisənin qurbanı olmuşdur!

Mənbə: yalansavar.org

daha ətraflı...

Zülallar öz-özünə necə yarandı? Zülalın yaranma ehtimalları haqqında

Hal-hazırda elmdən uzaq bir çox mənbədə, zülalların və ya aminturşuların özbaşına meydana gələ bilməyəcəyinə, çünki bunun riyazi olaraq "mümkünsüz" olduğuna dair iddialar görə bilərsiniz. Xüsusilə çox bəsit formada və həqiqi olmayan riyazi hesablamalardan istifadə edərək, təbiətdəki ən mürəkkəb fiziki, kimyəvi və bioloji prosesləri modelləşdirə biləcəyini düşünənlər, bu cazibəli hesablamalarla elmi təhrif edərək insanları aldatmağa çalışmaqdadırlar. Bu yazımızda, qeyd edilən hesablamaların hansı səbəbdən səhv olduğunu izah edəcəyik.

Elmi Əsas Olmadan Aparılan Zülal Hesablamasının Xülasəsi

Mövzumuzu bir sitat üzərindən davam etdirəcəyik:

-Sitat-

"Ehtimal hesabları, ağıllı dizayn və təsadüf variantlarından hansının daha tutarlı olduğunu anlamağımız üçün bizə obyektiv riyazi məlumat təqdim etməkdədir. Zülalların quruluşu, ehtimal hesablarının asanlıqla tətbiq olunmasına imkan verir. Hər canlı hüceyrə zülallardan meydana gəlir. Zülallar həm ferment olaraq həm də digər vəzifələrlə hüceyrələrdəki prosesləri reallaşdıran əsas maddələrdir. Hüceyrə ilə fabrik arasında qurulan analogiyada, zülallar maşına uyğun gəlməkdədir. Zülallar aminturşuların ardıcıllığı ilə meydana gəlirlər. Canlı orqanizmində 20 aminturşudan istifadə edilməklə zülal yaranır. Bu 20 aminturşunun müəyyən bir ardıcıllıqda olması zülalın meydana gəlməsi üçün mütləq şərtdir. Aminturşuların təsadüfi ardıcıl gəlməsi ilə yaranan proteinoidlərlə hüceyrədə müəyyən bir vəzifəsi olan zülallar arasındakı fərq çox böyükdür. Aminturşular sol-əlli və sağ-əlli olmaqla iki yerə ayrılır. Aminturşuların təsadüfi birləşməsi olan proteinoidlər, hər iki növ aminturşudan meydana gələrkən, zülallar yalnız sol-əlli aminturşulardan ibarətdirlər. Zülalların hər hansı vəzifəni icra etməyi üçün aminturşuların müəyyən bir ardıcıllıqda olmaları da çox əhəmiyyətlidir. Mühitə müəyyən bir enerjinin verilməsi ilə aminturşuların zülala çevrilmə ehtimalı, dinamitlə partladılan kərpiclərin üst-üstə düşərək ev meydana gətirməsi qədər aşağıdır.

Canlılarda 55 aminturşu ardıcıllığından yaranan Ferrodexin (Clostridium pasteurianum bakteriyasında olur) zülalı kimi kiçik zülallarla yanaşı 6049 aminturşu ardıcıllığından yaranan Twitchin (Caenorhabditis elegans soxulcanında olur) zülalı kimi böyük zülallar da vardır.

Ehtimal hesablarına nümunə olmağı üçün insan bədənində olan, 584 aminturşudan təşkil olunmuş orta böyüklükdəki Zərdab Albumini zülalına baxaq. Bu zülaldakı aminturşuların sırf sol-əlli olma ehtimalı belə hesablanır:

Bir aminturşunun sol-əlli olma ehtimalı: ½

İki aminturşunun sol-əlli olma ehtimalı: ½ x ½

Üç aminturşunun sol-əlli olma ehtimalı: ½ x ½ x ½

584 aminturşunun sol-əlli olma ehtimalı:  (½)^584

Ayrıca bütün aminturşular, zülal zəncirindəki digər aminturşularla birləşmək üçün peptid rabitəsi deyilən kimyəvi rabitə qurmaq məcburiyyətindədirlər. Halbuki təbiətdə, aminturşular arasında qurula biləcək başqa kimyəvi rabitə növləri də vardır; peptid və digər rabitələr kobud şəkildə desək bərabər ehtimalla qurulur. 584 aminturşulu Zərdab Albumini zülalı üçün 583 peptid rabitəsi lazımdır. Bunun ehtimalı belə göstərilə bilər:

İki aminturşunun peptid rabitəsi ilə birləşmə ehtimalı: ½

Üç aminturşunun peptid rabitəsi ilə birləşmə ehtimalı: ½ x ½

Dörd aminturşunun peptid rabitəsi ilə birləşmə ehtimalı: ½ x ½ x ½

584 aminturşunun peptid rabitəsi ilə birləşmə ehtimalı: (½)^583

Bu zülal aminturşularının, sırf sol-əlli olması və peptid rabitəsi yaratması ehtimalı isə belədir:

(½)^584 x (½)^583 = (½)^1167 (Təxminən) (1/10)^351

Bu ehtimalın təsadüfi reallaşmasının riyazi olaraq qeyri-mümkün olduğunu belə düşünərək anlaya bilərik: Kainatdakı 10^80 proton və neytronu, fotonlar və elektronlarla birlikdə toplasaq 10^90-dan kiçik bir ədəd əldə edərik. Kainatın yaşı olan 15 milyard il x 365 gün x 24 saat x 60 dəqiqə x 60 saniyə = 473.040.000.000.000.000 saniyə; kainatın yaranmasından bu ana qədər keçən zamanı ifadə edir. Bu ədədə yuvarlaq olaraq 10^18 saniyə deyə bilərik. Bu iki ədədi vursaq 10^90 x 10^18 = 10^108 edər. Kainatdakı hər proton, neytron, elektron və foton, kainatın hər saniyəsində bir sınaq etmiş olsalar, bu ədəd meydana gələcək sınaq sayıdır. Saniyədə edilən sınaqları ən yüksək kimyəvi sürət olan 10^12 (bir trilyon) olaraq götürsək 10^108 x 10^12 = 10^120 edər, halbuki 584 aminturşulu bir zülalın sırf sol-əlli aminturşulardan qurulması və peptid rabitəsi meydana gətirməyi kimi sadə iki mərhələnin baş vermə ehtimalı 10^351-də 1-dir. Bu, bütün kainatın elektron, proton, neytron və fotonlarının hər biri canlılardakı 20 aminturşudan birinə çevrilsəydilər və kainatın meydana gəlməsindən etibarən hər biri saniyədə 10^12 sınaq etsəydilər belə 584 aminturşulu bir zülalın aminturşularını, sol-əlli olaraq meydana gətirməyə və peptid rabitəsi yaratmağa imkan tapa bilməyəcəklərini göstərir. Bu nəticə həqiqətən çox maraqlıdır. Ancaq mikroskopla görünən bir canlıda minlərlə olan zülalların birinin ən sadə xüsusiyyətlərinin təsadüfən ortaya çıxması üçün kainatın bütün maddəsini səfərbər etməmiz belə bu zülalın necə meydana gəldiyini izah etməyə kifayət etmir. Bioloq Steven Rose, daha sadə bir zülalı aminturşu düzülmələri baxımından ələ alaraq bu zülalın aminturşu ardıcıllığında 10^300 forma ola biləcəyini, bu formalar həqiqətən var olsaydılar ağırlıqlarının 10^280 qram olacağını, halbuki kainatdakı bütün maddənin təxmini ağırlığının 10^55 qram olduğunu söyləyir. Bu da müəyyən bir zülalın təsadüfən əldə edilməsinin qeyri-mümkün olduğunu göstərir.

Aminturşuların doğru yerdə olması zülal baxımından həyati əhəmiyyətə malikdir. Zərdab Albumini zülalı üçün bunun ehtimal hesabı belədir:

Bir aminturşunun doğru yerdə olma ehtimalı: 1/20

İki aminturşunun doğru yerdə olma ehtimalı: 1/20 x 1/20

Üç aminturşunun doğru yerdə olma ehtimalı: 1/20 x 1/20 x 1/20

584 aminturşunun doğru yerdə olma ehtimalı (1/20)^584 (təxminən) (1/10)^759

Zülalların aminturşu düzülmələrində müəyyən bir bölgənin aktiv tərəf olduğu, buna görə bu bölgənin kənarındakı aminturşu dəyişmələrinin əhəmiyyət verilməməsi lazım olduğu deyilə bilər. Beləliklə əldə etdiyimiz ehtimal yüksələ bilər. Lakin son zülal araşdırmaları, aktiv olmayan bölgədəki bir neçə dəyişikliyin də zülalın funksiyasını itirməsinə səbəb olduğunu göstərmişdir. Digər tərəfdən zülalın hüceyrədə lazımı yerdə, lazımı sayda olması kimi nəzərə almadığımız həyati xüsusiyyətlər ehtimala daxil edilsə ehtimal daha da azalar.

Aminturşuların doğru sırada olmasının ehtimalını daha əvvəl əldə edilən 1/10^351 rəqəminə vursaq, müəyyən bir zülalın həm sol-əlli aminturşulardan meydana gəlməsinin, həm peptid rabitə qurmasının, həm də aminturşu düzülməsini doğru meydana gətirməsinin ehtimalını əldə edərik. Bu da 10^351 x 10^759 = 10^1110-da 1 kimi, ehtimal olaraq qeyri-mümkün qəbul edilən bir ədədə bərabər olmaqdadır. Riyaziyyatda ümumiyyətlə 10^50-də 1-dən kiçik ehtimallar belə mümkünsüz olaraq qəbul edilir."

-Son-

İndi isə bu hesablamaya daha yaxından baxaq və həqiqətin əslində izah ediləndən necə fərqli olduğunu anlayaq:

Müəllifin Ümumi, Yanaşma Səhvləri

İlk olaraq ümumi səhvlərə toxunmaq istəyirik. Təkamül əleyhdarları hər zaman bu arqumenti əsas gətirirlər: "Təkamül, hər şeyin təsadüfən var olduğunu iddia edir." Nə elm, nə də Təkamül Nəzəriyyəsi canlılığın "təsadüf əsəri" olduğunu iddia etmir. Bunu izah etməyin ən asan yolu budur: sərbəst buraxılan topun yerə düşmə səbəbi nə qədər təsadüfidirsə, təkamül prosesi də o qədər təsadüfidir. Təbii həqiqətləri təsadüfi olaraq adlandırmaq belə, başdan bir yanılma yaratmaqdadır. Bu məntiqə görə hər hansı bir təbii qanun "təsadüf" olaraq görünə və aşağılana bilər. Halbuki təbiət qanunlarının nəticələrinə "təsadüf" yanaşmasını gətirmək səhvdir. Təbiət qanunları, kainatın strukturu dəyişmədiyi müddətdə eyni qaydaları diktə edən fiziki, kimyəvi və bioloji faktlar bütünüdür. Başqa sözlə nəticələri, heç bir şəkildə təbiətüstü qüvvələr tərəfindən istiqamətləndirilməyən olsa da, nizamlı strukturların və formaların meydana gəlməsinə səbəb ola bilir. Dediyimiz kimi, eyni məntiqlə "Buraxılan top hər dəfə yerə düşür, bu təsadüf ola bilməz." demək eynidir. Ancaq bu vəziyyətdə, arqumentin məntiqsizliyi asanlıqla gözə dəyərkən, mövzu insanlar tərəfindən daha az anlaşılan "təkamül" olduğunda, bu "təsadüf" iddiasının məntiqsizliyi eyni asanlıqla görünməməkdədir. Əlbəttə ki, eynilə topun yerə enişinə nəzarət edən bir şüur olmadığı kimi, təkamülləşən canlılara və varlıqlara da nəzarət edən bir şüur yoxdur. Hər iki halda var olan, davamlı olaraq eyni şəkildə təsir edən təbiət qanunları və bunlara bağlı olaraq baş verən proseslərdir. 

Kainatda təkamül ilə əlaqəsi olmayan təsadüflər də vardır. Oyun zərini 6 qoşa atdığınız anda qapınızın döyülməsi və qonşunun gəlməsi təsadüfdür. Burada heç bir səbəb və əlaqə yoxdur, ancaq həyatda və kainatda belə hallar olur. Təbiətdə daima bu tip təsadüflərə rast gəlinir. Bir quş ağacda balalarına yemək verərkən saldığı kol parçası o gün o ağacın altında istirahət edən insanın çay stəkanına düşə bilər. Bu bir təsadüfdür. Belə bir hadisənin baş vermə ehtimalı bəlkə də katrilyonda 1-dir. Ancaq baş vermişdir, belə təsadüflər ilə hər birimiz qarşılaşırıq. Başqa nümunə, ağlasığmaz yol qəzalarından burnu belə qanamadan xilas olan insanlardır. Əgər hadisəni modelləşdirəcək olsanız, o adamın elə bir qəzadan xilas olması bəlkə riyazi olaraq sıfırdır. Ancaq xilas ola bilmişdir. Çünki ehtimal hesabları mütləq deyil və bir ehtimal hesabının nəticəsi yalnız alınan ədədlərin böyüklüyü/kiçikliyi ilə analiz edilə bilməz.

Buradakı kritik söz modelləşdirmə sözüdür. Yuxarıdakı sitatda müəllifin etdiyi bir modelləşdirmədir. Ancaq mühəndislərin və elm adamlarının bildiyi kimi, virtual modelləşdirmələr ilə fiziki həyat nadir hallarda və çox sadə sistemlərdə birə-bir uyğundur. Sistem mürəkkəbləşdikcə, modelləşdirmək üçün istifadə etdiyimiz riyazi dil zəifləməyə başlayır və aradakı uyğunsuzluqlar artır. Buna elmdə Həqiqət Boşluğu (The Reality Gap) deyilir. Canlılıq kimi mürəkkəb sistemlərdə, məktəb riyaziyyatındakı 1/2-ləri bir-biriylə təsadüfi vurmaq və əldə edilən ədədləri də bir-birinə vuraraq inanılmaz kiçik ədədlər əldə etmək və bunu həqiqi faktlarla müqayisə etmək, yalnız elmdən uzaq insanların edəcəyi bir səhvdir. Çünki sadə strukturların mürəkkəb sistemləri, öz-özlərinə təbii proseslər daxilində, heç bir istiqamətləndirmə olmadan meydana gətirə biləcəklərini sübut edən buradakı araşdırmadan da oxuya biləcəyiniz kimi, əlimizdəki kompleks riyazi modellər belə canlılığın cansızlıqdan təkamülü kimi uzun müddətli və son dərəcə mürəkkəb bir sistemi kifayət qədər yaxşı izah etmək üçün kafi olmaqdan çox uzaqdır. Bu sistemlərin məktəb riyaziyyatı ilə edilmiş analizini ciddi qəbul etmək doğru deyil. Elm əleyhdarlarının ilk baxışda maraqlı görünən ən tipik riyazi hesablarından birinin əslində səhv olduğunu bu yazımızda göstərməyə çalışacağıq.

Edilən başqa əsas yanılma, analogiyadan gəlməkdədir. Bəlkə də kiçik bir detal kimi görünə bilər, halbuki bir müəllifin mövzuya necə nəzarəti etdiyi bənzətmələrdən aydın olur. Bunun gözəl bir nümunəsi "dəmir yığınından yaranan Boeing" bənzətməsini etməkdir. Müəllif, hüceyrə ilə fabrik arasında analogiya qurarkən zülallara "maşın" deməkdə və aminturşuların bir-biriylə olan qarşılıqlı təsirlərini bir partlama əsnasında kərpiclərin bir-biriylə olan qarşılıqlı təsirlərinə bənzətməkdədir. Bunların hər biri, oxucunun xəyal gücünə əsaslanaraq həqiqəti təhrif etmə cəhdləridir. Çünki canlı strukturların meydana gətirdikləri kompleks sistemlər ilə cansız strukturların meydana gətirdikləri (və ya meydana gətirə bilmədikləri) kompleks sistemlər arasında heç bir analogiya qurula bilməz. Çünki bu şəkildə qurulan hər bir analogiya, "dinamitlə partladılan kərpiclərin ev meydana gətirməsi" kimi uşaq xəyallarına çevriləcək və oxucunun "Cəfəngiyyat!" deməsinə səbəb olacaqdır. Ancaq cansız strukturları meydana gətirən elementlər arasındakı qarşılıqlı təsirlər ilə canlı strukturları meydana gətirən elementlər arasındakı qarşılıqlı təsirlər bir-birindən tamamilə fərqlidir. Buna görə də cansızlıqdan canlılıq təkamülləşə bilmişdir və biz bu gün varlıqları "canlı" və "cansız" olaraq ikiyə ayıra bilməkdəyik. Bu səbəbdən elm adamları, belə səhv analogiyalardan uzaq dayanırlar. Əgər ki bir mənbə canlılar ilə cansızlar arasında birbaşa əlaqələr quraraq, bir faktın "mümkünsüz" ya da "fövqəladə" olduğunu irəli sürürsə, bu etibarsız və elmdən bixəbər bir mənbə oxuduğunuzu göstərir. 

Son olaraq, müəllifin ən böyük səhvi, mövzunu əvvəldən sona qədər elmdən kənar bir ölçüdə qiymətləndirmə cəhdidir. "Ağıllı Dizayn" fikri daxilində ələ alınan mövzu, qismən üstübağlı, qismən açıq olaraq bu proseslərin çox kompleks olmasından ötəri fövqəltəbii bir supergüç tərəfindən istiqamətləndirilməsi lazım olduğu iddiasına söykənməkdədir. Təbiətdə, belə bir quruluşa və ya izlərinə heç bir şəkildə rast gəlmədiyimiz kimi, belə bir iddianın da heç bir sübutu yoxdur. Halbuki elm bizə, fövqəladə iddiaların fövqəladə faktlarla sübut edilməsinin lazım olduğunu söyləməkdədir. Bu şəkildə sadə riyazi hesablamalarla elmi çıxarışlar edər kimi görünüb, bunu "ehtimalsızlıqdan" belə daha qeyri-mümkün görünən bir başqa şərhə bağlamaq, müəllifin elmi necə dərk etdiyini ortaya qoymaqdadır. 

Elmdə şəxsi düşüncə və fikirlərə yer yoxdur və bir sistemin çox kompleks və ya çox ehtimalsız olmasına baxmayaraq reallaşa bilməsinin şərhi, nə olduğunu heç bilmədiyimiz və varlığına dair heç bir elmi dəlilin olmadığı bir başqa şərh ola bilməz. Əlbəttə elm azaddır; hər cür iddiada ola bilər və bu iddianızı sübut etməyə çalışa bilərsiniz. Əgər haqlı çıxa bilsəniz, nə yaxşı. Ancaq burada gördüyümüz kimi səhv və çürük əsaslı arqumentlərlə, bu qədər fövqəladə bir iddianı sübut etməyə və ya dəstəkləməyə çalışmaq, yüngül şəkildə desək elmə təhqirdir. Bu səbəbdən elmdə "yaradılışçılıq" və ya onun üstüörtülü və elmlə uyğunlaşdırılmağa çalışılmış (və müvəffəqiyyətsiz olmuş) versiyası olan "ağıllı dizayn" kimi saxta elm ünsürlərinə yer yoxdur. Bu şəkildə verilən şərhlərin heç bir elmi əsası olmadığı kimi, elmi ictimaiyyətdə əsla ciddi qəbul edilməzlər. Bunun səbəbi isə, bu arqumentlərin əsas çıxış nöqtələrini sübut etməkdən məhrum olması və bu iddiaların səhv çıxarıla və ya test edilə bilər olmaması, bu səbəbdən elmlə əlaqənin yaranmamasıdır. İnsanlar şəxsi inanc və düşüncələrini öz içlərində yaşamalı və elm kimi obyektivlik üzərində qurulmuş sistemlərə vasitə etməməlidirlər.

Müəllifin Riyazi Səhvləri

Yuxarıdakı sitatda ciddi riyazi səhvlər var, çünki hesab çox sadə və həqiqi olmayan ehtimallar üzərində qurulmuşdur. Zülalların yaranması ilə əlaqədar hesablamalar, yuxarıdakı kimi edilə bilməz. Diqqətlə araşdırmış olduqda görürük ki, davamlı vurma üsulundan istifadə edilmiş və hesablama zülalın bir anda meydana gəlməsi üzərində qurulmuşdur. Təkamül, "mərhələli dəyişmə" mənasını verməkdədir. Və bu dəyişmə, heç bir şəkildə bir anda, tək sıçrayışla meydana gəlməməkdədir. Eyni vəziyyət, canlılığın cansızlıqdan təkamülünü mümkün edən kimyəvi təkamül üçün də etibarlıdır. 

Hal-hazırda 20 əsas aminturşu tanıyırıq. Bu 20 aminturşu, fərqli sıra və saylarda bir araya gələrək kiçik zülallardan nəhəng zülallara qədər minlərlə zülal meydana gətirə bilməkdədirlər. Ancaq bu zülalların heç biri bir anda var olmamış, pilləli dəyişmə prosesindən keçərək meydana gəlmişlər. Üstəlik, strukturlar tək bir nöqtədə olan sınaq-yanılmaları nəticəsində deyil, planetimizin çox fərqli nöqtə və şərtlərində meydana gələn çox sayda sınaq məhsulu olaraq meydana gəlmişlər. Bir sınaq qrupunun prosesin sonuna qədər getməsini izləyəcək olsaydıq ehtimal müəllifin etdiyinə bənzəyərdi. Ancaq o zaman belə hesablama məzmundan ötəri yenə də səhv olardı.

Aşağıda, 20 əsas aminturşu görünməkdədir:

Hesablama Səhvi

İndi, hesablama səhvinə gələk. İlk olaraq sadə şəkildə bütün hesablamanın doğru olmadığını göstərək: ilk mərhələdə, aminturşuların sağ-əlli və sol-əlli olması mövzusunda bir hesablama aparılmış və (½)^584 ədədi əldə edilmişdir. Bu belə hesablana bilməz, buna birazdan toxunacağıq, ancaq tutaq ki bu hesab doğrudur. Yaxşı bəs ikinci vurma nədir? "Peptid rabitəsi yaratma ehtimalı" nə deməkdir? Aminturşular təbiətdə əsasən peptid rabitəsi ilə birləşirlər. Başqa hansısa rabitələrin peptidləri strukturca bir-birinə bağladığını bilmirik və heç bir biokimya kitabı və məqaləsində buna rast gəlmədik. Əgər dipol qüvvələrindən meydana çıxan ikincili rabitələrdən bəhs edilirsə, bu tamamilə səhvdir, çünki hesablama bununla əlaqədar deyil. Üstəlik aminturşuların bir-birinə bağlanması müzakirə mövzusudursa, peptid rabitəsi kimi güclü rabitə tipinin qarşısında hər hansı bir başqa amil yoxdur. Bu səbəbdən hesablamanın ikinci qismi olan (½)^583 tamamilə ləğv edilməlidir. Bu vəziyyətdə, ehtimal bir anda (½)^584 olaraq qalmaqdadır ki bu, (1/10)^175 ədədinə uyğun gəlməkdədir. Ancaq aşağıda da izah edəcəyimiz kimi, əslində bu şəkildə bir çürütməyə ehtiyac belə yoxdur. Çünki aminturşulardan zülal sintezi məktəb riyaziyyatı ilə modellənə bilməz. İndi hesablamanın özünə dönək:

Müəllifin ən ciddi səhvi, bu sistemin ara məhsullarına heç bir əhəmiyyət verməməyidir. Həqiqətən də, bütün digər parametrlər gözardı ediləcək olsa, iki aminturşunun birləşmə ehtimalı hesablamada göstərildiyi kimi 1/2, yəni 50% olaraq düşünülə bilər. Bu səbəbdən, planetimizin ilkin şərtlərində var olan trilyonlarla aminturşudan milyardlarlası fərqli kombinasiyalarla ikili aminturşulardan ibarət olan dipeptidlərin meydana gələ bilməsini hesab müəllifinin də qəbul edəcəyini təxmin edirik. Bunların bir qismi o anda mövcud olan sistem içərisində daha stabil və balanslıdır, digərləri isə asanlıqla parçalanmaqdadır. Məsələn kompleks strukturlar içərisində, bəzi strukturların asan parçalana bilməsi də bəzən proseslərin davam edə bilməsi baxımından üstünlük ola bilməkdədir. Ancaq deyək ki ilkin dünya şərtlərində yalnız çətin parçalanan, sabit qala bilən, yəni kimyada "balanslı" dediyimiz sistemlər dözümlü olsun. Bu vəziyyətdə yaranan trilyonlarla ikili aminturşudan yalnız stabil olanlar varlıqlarını davam etdirəcək, digərləri isə yenidən dövrəyə qoşulacaq və parçalanaraq aminturşulara çevriləcəklər. Beləcə digər aminturşular və dipeptidlərlə rabitə yaratma sınaqlarını davam etdirən aminturşu sayı həmişə yüksək olacaqdır.

Bu davamlı ikililərə bağlana biləcək kimyəvi maddələrin sayı sərhədsiz deyil. Məsələn, normal halda 20 əsas aminturşu varsa, yaranan bir ikili sistem yalnız 8 maddə ilə yenidən reaksiyaya daxil ola bilər. Bir başqa ikili kombinasiya isə 12 fərqli aminturşu ilə birləşə biləcək quruluşda ola bilər. Bunun səbəbi, kimyəvi quruluşlarından ötəri katalizatorlar və istiqamətləndirici zülallar olmadan aminturşuların birləşə biləcəkləri kimyəvi maddələrin sayının məhdud olmasıdır. Nəticə olaraq bu şəkildə, bir neçə aminturşudan ibarət olan proteinoidlər kimi ilkin zülal ailələri meydana gəlmiş ola bilər. Daha sonra bu ailələrin bir-biriylə qarşılıqlı təsiri nəticəsində daha mürəkkəb zülallar yarana bilər. Hər bir pillə, daha əvvəlki pillələrə bağlıdır. Bu da, 1/20-lər üzərindən edilən hesablamaları tamamilə səhv çıxarmaqda, ehtimalı aşağı salmaqda, bu səbəbdən nəticə dəyərini də həddən artıq kiçiltməkdədir.

Həm də, bu azalan sayda rabitə yaratmaq uyğunluğu, tədricən azalacaqdır. Bu səbəbdən, ribosom daxilindəki istiqamətləndirilmiş sintez kimi vəziyyətlər istisna olmaqla, spontan reaksiyalardan bəhs edərkən hər şərt bir-birinin bənzəri olaraq qəbul edilə bilməz. 

İzah etdiklərimizə hesablama daxilində baxsaq, 10 aminturşulu bir zülal 1/1024 (təxminən 0.1%) ehtimalla meydana gələcək. Var olan çox sayda aminturşuların yanında bu kiçik bir ehtimaldır və demək olar ki, saysız dəfə meydana gələ bilər. Hesablamada "orta böyüklükdə" bir zülal olan insanın serum albumini istifadə edilmişdir. Halbuki başlanğıcda yaranan strukturların "orta böyüklükdə" olması mütləq deyil. Çünki təkamül müddətində, mərhələli dəyişmələrlə yaranan orqanellərin enerji sərfi sayəsində daha nizamlı strukturlara çatması və zülalları bu şəkildə sintez etdikləri bilinməkdədir. Təbiətdə yaranan ilk zülallar əlbəttə böyük quruluşlu deyildilər. Məsələn bildiyimiz ən kiçik zülal olan TRP-Cage zülalı yalnız 20 aminturşudan meydana gəlməkdədir. Bunun kimi çox sayda zülal vardır və canlılığın ilk elementlərinə qatılmaqdadır. Ribosomların təkamülü nəticəsində daha böyük molekulların genetik material vasitəsi ilə sintez edilməsi başa düşüləndir. Bunlar, təsadüfü olan hadisələr deyil, kimyəvi seçmə sınaqlarının səbəb olduğu canlılıq həqiqətləridir.

Hətta böyük zülallar belə mərhələlərlə meydana gəlmək məcburiyyətində deyil. Genetik rekombinasiya səhvləri və ikiləşmələr, daha kiçik zülalı kodlaşdıran bir silsilənin özünü təkrar etməsi nəticəsində daha böyük zülalları meydana gətirə bilər. Serum albumini nümunəsində, hər biri orta hesabla 190 aminturşu böyüklüyündə olan 3 ədəd təkrarlanan silsilə olduğu görülməkdədir. Yəni müəllifin zülal seçimi də uğursuzdur. Öz-özünə yaranmanı çürütmək üçün istifadə etdiyi nümunə, çox sadə quruluşlu bir zülalın 3 dəfə təkrarlanması ilə meydana gəlmiş daha kompleks bir zülaldır. Bu səbəbdən təbiətdəki belə səhvlər, böyük quruluşlu zülalları yarada bilər. 

Yuxarıda izah etdiyimiz kimi, saysız miqdarda 10-lu, 15-li zülal meydana gəldikdən sonra, yenə dayanıqlı (stabil) olma vəziyyətinə görə seçmə səbəbi ilə daha təkmil kombinasiyalar da meydana gələ bilər. Təbii Seçmənin bəhs etdiyimiz təsiri yazı içərisində nəzərə alınmamışdır. Seçmə, aralarında mikrotəsirlər (yəni fiziki və kimyəvi qüvvələr) olan bütün strukturların sadədən mürəkkəbə doğru təkamülləşməsi əsnasında işləməsi vacib olan bir təbiət qanunudur. Bu, fiziki qanunlar tərəfindən diktə edilən vəziyyətdir. Hal-hazırda, molekulyar səviyyədə də seçmənin mümkün olduğu və bunun nəticəsində kimyəvi təkamülün meydana gəldiyi bilinməkdədir.

Bu mövzuda son nöqtə budur: indiki vaxtda, aminturşuların reaksiyaya daxil olması nəticəsində çox qısa müddətdə süni zülallar əldə etməyimizi təmin edən üsullar var. Məsələn, qatı peptid sintezi olaraq bilinən və Robert Bruce Merrifield tərəfindən inkişaf etdirilən üsul buna bir nümunədir. Əgər təbii proseslərlə aminturşuların zülalları sintez etməsi qeyri-mümkündürsə, bəs laboratoriyada bu reaksiyaları necə təkrarlaya bilirik? Üstəlik bu reaksiyalarda ribosom yoxdur, tamamilə sintetik və kimyəvi proses izlənilməkdədir. Bundan başqa, məsələn 2008-ci ildə aparılan Miller-Urey Təcrübəsinə bənzər bir təcrübədə, aminturşuların istisnasız hamısı bir çox üzvi  molekulla birlikdə (bunların içərisində proteinoidlər də var) bir neçə gündə, tamamilə təbii yollarla sintez edilmişdir. Bir təcrübədə isə funksiyalarını yerinə yetirə bilən zülal mexanizmləri öz-özünə, laboratoriya mühitində meydana gələ bilmişdir. Üstəlik həyatın başladığını bildiyimiz vulkan kanallarının ətrafında olan karbonil-sulfat təsiri altında bu aminturşuların özbaşına peptid rabitələrini ardıcıl şəkildə quraraq zülallar yaratdığı müşahidə edilmişdir. Bu nə deməkdir? Təbiət, bu "qeyri-mümkün" ehtimallara baxmayaraq hər cür mühitdə bu strukturların yaranmasının mümkün olduğunu bizə sübut etməkdədir. Yəni uydurma ehtimallar, elmi testlər qarşısında müvəffəqiyyətsiz olmaqda və etibarsızlıqlarını göstərməkdədir. Çünki belə bir ehtimal hesabı yoxdur!

Bioloji və Riyazi Asılılıq

Əslində, bizim apardığımız hesablama da tam olaraq doğru deyil. Təbiətdə, bir aminturşunun digər aminturşu ilə birləşmə ehtimalı 50% olaraq qiymətləndirilə bilməz. Çünki təbiətdə bir kimyəvi rabitənin yaranmasına təsir edən çox sayda fərqli amil ola bilər. Bu amillərin hər hansı bir bölgədəki dəyərlərinə görə birləşmə ehtimalı 0-100% arasında dəyişən qiymətlər alır. Yəni kimyəvi şərtlər, temperatur, təzyiq, entropiya və digər milyardlarla amillərin təsiri altında eyni iki aminturşu bir bölgədə 87% ehtimalla rabitə qurarkən, başqa bölgədə 12% ehtimalla rabitə qura bilər. Bu səbəbdən canlılıq planetin hər tərəfində deyil, böyük ehtimalla okean diblərindəki isti vulkan kanallarında başlamışdır. Bu bölgədəki amillər, zülalların meydana gəlməsinə və molekulyar təkamül baxımından inkişafına daha çox imkan verməkdədir. Məhz buna görə, aminturşuların bir-birinə bağlanma ehtimalları, o andakı bioloji, kimyəvi və fiziki amillərdən asılıdır. Bu səbəbdən əvvəlki hadisələr, sonrakı hadisələri doğurur. Lakin, bu qədər mürəkkəb sistemləri həqiqi olaraq modelləşdirəcək kompüter proqramlarından və riyazi məlumatlardan məhrumuq. Bəlkə də gələcəkdə bu hadisələr daha dəqiq açıqlanacaq.

Son dəfə təkrar edəcək olsaq, müəllif bütün hadisələri bir-birinə bağlayıb qarışdıraraq, 2-ni vura bildiyi qədər bir-birinə vurmuş və nəhəng rəqəmlərə çatmışdır. Halbuki "t" anındakı aminturşu bağlanma vəziyyəti, "ya bağlanar, ya bağlanmaz" şəklində, 1/2-dir (bir də sol əl hesabı nəzərə alınsa 1/4-dir).  

Yaxşı Bəs Sol-Əlli Aminturşular?

Müəllifin yaratdığı uydurma ehtimallardan biri də xirallıq (chirality) adı verdiyimiz aminturşu simmetriyasıdır. "Xiral" aminturşuların molekulyar quruluşu, sağ və sol əl kimi bir-birinin güzgü görünüşünə sahib ola bilməkdədir. "Axiral" aminturşular isə, "qapaq" sözünün tərsinin də "qapaq" olması kimi, güzgü görünüşü orijinal görünüşü ilə eyni olan molekulyar quruluşa sahib aminturşulardır. Yəni axiral aminturşular simmetrik, xiral aminturşular isə asimmetrikdir. Xirallığın ən sıx istifadə edilən kateqoriyası D- və L- quruluşları olaraq adlandırılan bir üsuldur. Əslində tam olaraq doğru bir izah olmasa da, D-aminturşulardan yaranan zülallara sağ-əlli, L-aminturşulardan yaranan zülallara isə sol-əlli deyilir. Bu hadisə aşağıda sadə şəkildə göstərilməkdədir:

Yuxarıda görüldüyü kimi eyni aminturşunun, bir-birinin güzgü görünüşü olan iki forması ola bilər. Bu ikili asimmetrikdir, yəni üst-üstə gətirildikdə eyni görünüşə sahib ola bilməzlər. Ancaq bəzi aminturşular axiraldir, güzgü görünüşü ilə orijinalı eynidir. Aşağıda bu ikisi müqayisə edilməkdədir:

Təbiətdə canlıların quruluşuna qatılan zülalların çoxu, tam olaraq bilinməyən səbəbdən sol-əlli aminturşulardan meydana gəlir. Ümumiyyətlə təkamül əleyhdarı olan elm düşmənləri, özlərinin də hər hansı bir şərhi olmadan bu simmetriya mövzusundan yola çıxaraq Təkamül Biologiyasını tənqid etdiklərini düşünürlər. Bu tənqidlərin başında da Miller-Urey Təcrübələrində öz-özünə yaranan zülalların əsasən sağ-əlli olması gəlməkdədir. 

Bu gün bilirik ki, mühitdəki su, temperatur və radiasiya miqdarı yaranan aminturşuların xirallığını təyin etməkdədir. Məsələn canlıların quruluşuna olduqca az qatılan və milyard illər boyunca xirallığını qoruya biləcək qədər sabit quruluşda olan izovalin üzərində edilən araşdırmalar, bir aminturşunun olduğu mühitdə hansı səbəbdən sol-əlli və ya sağ-əlli ola biləcəyi haqqında məlumatlar verməkdədir. 

NASA tərəfindən aparılan bir araşdırmada, kometaların toz halındakı quyruqlarında, çox sayda sol-əlli aminturşular tapılmışdır. Üstəlik, su miqdarı artdıqca sol-əlli aminturşuların miqdarının artdığı da göstərilmişdir. Bundan başqa, meteor toqquşmaları əsnasında yaranan təzyiqin, sağ-sol əl simmetriyasını tərsinə çevirə bildiyi bilinməkdədir. Bu da, müəllifin riyazi səhvinə bir başqa baxımdan işıq tutmaqdadır: hesablamada nəzərə alınmayan gözlənilməz hadisələr, böyük ölçüdə dəyişmələr yarada bilər. Məsələn, xirallıq üzərindən edilən riyazi hesablamada meteorların və kometaların təsiri hesaba alınmaz. Ancaq edilən araşdırmalar, meteor toqquşmaları və kometaların su yüklü quyruqlarından Yerə daşınan sol-əlli aminturşuların həyatın başlanğıcına ciddi mənada qatqı təmin etdiyini göstərməkdədir. Mənasız dərəcədə nəticələr verən ehtimal hesablamaları, real həyatda özünü doğrultmur. Aparılan son araşdırmalar, sağ-əlli aminturşular üzərində qurulacaq həyatın da varlığını çox müvəffəqiyyətlə davam etdirə biləcəyini ortaya çıxarmaqdadır. Əlbəttə bu məlumat canlıların hansı səbəbdən əsasən sol-əlli aminturşu istifadə etdiyinə işıq tutmur. Ancaq bəlkə də, aminturşu simmetriyası həyat üçün sandığımız qədər kritik əhəmiyyətə malik olmaya bilər. Yəni qalaktikamızın və Yerin meydana gəlməsindən sonra müşahidə edilən yüksək sol-əlli aminturşu sıxlığı, müasir canlıların istər istəməz sol-əlli aminturşulardan qurulmuş bir əcdadın nəvələri olmalarına səbəb ola bilər. 

Bir-birinə bağlı olan ehtimalların nəticə ehtimalını hesablamaq üçün hər bir ehtimal bir-biri ilə vurulur. Bir sual soruşacağıq: Zülalın tərkibindəki aminturşuların sol-əlli olma ehtimalları, bir-biri ilə bağlı olan hadisələrdir? Niyə 584 aminturşulu zülalın tərkibinin sol-əlli olma ehtimalı inadla 1/2-lər bir-birinə vurularaq aparılır? Yuxarıda da izah etdiyimiz kimi, bu aminturşular bir anda bir araya gələrək sol-əlli olmayıblar. Müxtəlif səbəblərlə sol-əlli olaraq yaranan və ya sol-əlli vəziyyətə çevrilən aminturşular bir araya gələrək zülalları əmələ gətiriblər. Bütün bunlar nəzərə alınsa, xirallıq hesablamalarının 1/2-lərin vurulması ilə aparılmayacağı anlaşılır.

Amma Doğru Düzülmə Özbaşına Necə Olur?

Aminturşular, zülalları "doğru" ardıcıllıqla meydana gətirməzlər. Fiziki və kimyəvi quruluşlarının icazə verdiyi hər rabitəni qura bilirlər. Bu, peptid rabitəsidir. Ancaq bu rabitənin hansı iki aminturşu arasında qurulacağına, onların kimyəvi və fiziki quruluşu qərar verir.

Bizim üçün "doğru düzülmə", bu gün canlılığın içərisində gördüyümüz düzülmədir. Canlılıq başqa düzülmə ilə var olsaydı, bu dəfə "doğru düzülmə" deyə bu düzülməni göstərəcəkdik. Əgər ki almazlar düşünə bilsəydilər, onlar üçün "doğru düzülmə" kömürdəki atom düzülməsi olacaqdı. Yəni təbiətdə, nəyin "doğru" olduğuna ətraf mühit şərtləri və zaman qərar verir. Bir düzülmə mühitə kifayət qədər uyğun və davamlıdırsa, "doğru"dur. Bu səbəbdən, aminturşuların "doğru" düzülməni "bilməsi" lazım olmurdu. Onsuz da bilmirdilər, Kainatda heç bir varlıq məxsusi və ya üstün bir şüura sahib deyil. Aminturşular, ətraf mühitin təzyiqi altında katrilyonlarla fərqli şəkildə birləşdilər. Bunlardan yalnız mühitə ən uyğun olanlar qaldı, digərləri parçalandı və ya canlılığın quruluşuna qatıla bilmədi. Sonra isə "insan" deyilən növ təkamülləşdi, keçmişinə baxdı və "Bu düzülmə doğru düzülmədir." dedi. Halbuki əvvəldən mövcud olan belə bir "doğru" (a priori) düzülmə müzakirə mövzusu deyil. 

Təqdim etdiyimiz hesablama formasında bu şəkildə hər mərhələdə "doğru" bir addım görülmür. Bir misal ilə izah edək:

Tutaq ki canlılığa çatmağımızı təmin edəcək kimyəvi ardıcıllıq, ("doğru düzülmə") belə olsun: ABCDEFG. Mühitdə isə 100 ədəd A, 100 ədəd B, 100 ədəd C, 100 ədəd D və 100 ədəd G olsun (hətta Z-yə qədər bir çox fərqli növ kimyəvi maddə də olsun. Hansı ki kimyəvi maddələrin çeşidi bundan milyonlarla dəfə çoxdur). Bunlar bir-biri ilə rabitə yarada bilsin və ancaq doğru düzülmənin daha müvazinətli quruluşda olmasından ötəri, məsələn AB meydana gəldikdə C-nin bağlana bilmə ehtimalı, digərlərinə görə yüksək olsun (ki yazımızda bəhs etdiyimiz və əslində həqiqi hesabların çox mürəkkəb amma daha mümkün nəticələr verəcəyini deməyimiz buna görədir).

İndi, müəyyən bir müddət keçdikdən sonra bu maddələr arasında bir çox növ rabitə qurulmuş olacaq: AB, CG, AD, DG, GG, CD, BG və daha nə qədəri. Hətta daha böyük quruluşlu molekullar da meydana gələcək: ABG, CFG, DFG, BBB, BCC və digərləri...

Yuxarıda göstərdiyimiz sitatdakı hesaba görə, bu bağlanma bir anda reallaşacaq və ABCDGEF meydana gələcək. Əgər yarana bilməsə (ki bir anda meydana gəlmə ehtimalı həqiqətən də aşağıdır), "canlılıq təbii proseslərlə var ola bilməz" nəticəsinə çatılacaq. Ancaq təkamül biologiyasına dair heç olmasa ibtidai səviyyədə məlumatlara sahib hər kəs təbiətdə baş verənlərin bu olmadığını biləcək. İzah edək:

Əvvəlkindən bir az böyük, ancaq sonrakılardan daha sadə quruluşlu bu qarmaqarışıq kimyəvi birləşmələr, zaman keçdikcə fərqli şəkillərdə bir-birinə bağlanacaqlar: ABGDF, ADFGB, BBDGF, EFDGHEDHDGF və hətta bəlkə də çox uzun, çox kompleks şəkillərdə: AADGFDCGDGDAABBEFEFDGCDD kimi. Ancaq, bunların hamısı eyni cür davamlı, mühitə uyğun, kimyəvi olaraq müvazinətli deyil. Bu səbəbdən davamsız strukturlar parçalanacaq və mühitdəki kimyəvi birləşmələrin növünü yenidən artıracaqlar. Məsələn bəlkə də sadədən mürəkkəbə doğru gedən yolda, yuxarıdakı uzun sıralamada var olan AABBEFEF zəncirinin meydana gəlməsi fiziki-kimyəvi uyğunsuzluqdan ötəri mümkün olmamaqda idi, ancaq uzun zəncirin öz quruluşundan ötəri zəncir içərisində var ola bildi və sonra müvazinətsiz olduğu üçün parçalanaraq təkbaşına qaldı. Bu zəncirin varlığı, bəlkə də normal halda özbaşına var ola bilməyəcək olan (yenə fiziki-kimyəvi xüsusiyyətindən ötəri) ABCDG molekulunun yaranma ehtimalını artırdı. Bu vəziyyətdə canlılığın ən əhəmiyyətli addımı, tamamilə təsadüfi bağlanan kimyəvi birləşmələrin saysız sınama-yanılma, yaranma-parçalanma vəziyyətləri sayəsində atılmış oldu. ABCDG meydana gəldikdən sonra, daha əvvəl mühitdə yenə özbaşına meydana gəlmiş olan EF qrupu bunlara uyğun olan nöqtədən bağlandı və canlılığın ən ilkin versiyası doğulmuş oldu: ABCDEFG.

Burada diqqət yetirilməsi lazım olan nöqtə, qısa bir müddət içərisində, seçmə və ələmə mexanizmi sayəsində, çox fərqli növ kimyəvi birləşmələrin meydana gələ bilməsidir. Təbiətdə yalnız hal-hazırda mövcud olan aminturşular, iddia edildiyi kimi bir araya gələrək zülalları meydana gətirmək məcburiyyətində deyil. Proses daxilində bir çox fərqli birləşmə meydana gəlib, parçalana bilər. Onsuz da "canlılıq" dediyimiz anlayış, hələ də saysız "cansız" reaksiyadan təşkil olunmuş strukturlardan ibarətdir. Buna görə də əgər bir insan bu həqiqətləri anlamaq istəyirsə, anlamaması üçün heç bir səbəb yoxdur. 

Əlbəttə hesablamalar bir zülalın anidən, son halda var olmasına, yəni "yaradılmasına" istiqamətli ediləcək olsa, "qeyri-mümkün" nəticəsi çıxacaqdır. Bu nəticəyə gəlmək üçün riyaziyyata belə ehtiyac yoxdur. Hər elm sahəsi, "bir anda var edilmə" mövzusunda bu nəticəni verəcəkdir. Ancaq əgər mərhələli bir kompleksləşmə hesablanacaq olsa, ehtimallar o qədər yüksək olmaqdadır ki, bu mürəkkəb zülalların təbiət qanunları altında meydana gəlməməyi qeyri-mümkün olardı. 


Mənbə: Evrim Ağacı

daha ətraflı...

Qrip barəsində doğru bildiyimiz səhvlər

Yeni qış mövsümü ilə birlikdə, yaxşı tanıdığımız dəvətsiz bir qonaq da qapımızı döydü: Qrip.

Çox az insan tapılar ki qrip xəstəliyinin pəncəsinə düşməsin. Onu gözardı etsək də, qrip əslində ildə yarım milyon insanın ölümünə səbəb ola bilən, təhsildə və iş fəaliyyətində problemlər yaradan olduqca ciddi bir xəstəlikdir. Bu yazımızda qısa olaraq qrip xəstəliyinə toxunacaq, sonra isə qrip haqqında doğru bildiyimiz səhvlərə işıq tutacağıq.

Qrip və ya İnfluenza

Tənəffüs yollarımızı hədəf alan bir çox fərqli virus mövcuddur: adenoviruslar, rinoviruslar, koronaviruslar və sair. Bu tip mikroorqanizmlərin səbəb olduğu infeksiyalara ümumilikdə yuxarı tənəffüs yolu infeksiyaları deyilir və ortaya çıxan narahatlıq, asqırma, bəzən öskürək kimi əlamətlər həm yoluxdumuz virusun xüsusiyyətinə həm də əsas hədəf yerinə görə dəyişkənlik göstərir. Məsələn daha çox burnumuzun selikli qişasını hədəf alan rinovirus infeksiyalarında güclü burun axıntısı ilə müşayiət olunan zökəm xəstəliyi keçirir və adətən bu tip yuxarı tənəffüs yolu infeksiyalarının hamısına qrip deyirik. Ancaq bu düzgün bir ifadə deyil. Çünki həqiqi qrip olduqca şiddətli əlamətlərlə müşayiət olunan və influenza virusunun törətdiyi xüsusi yuxarı tənəffüs yolu infeksiyasıdır. Influenza burun, boğaz və ağciyərlərə yerləşərək çox ciddi ağırlaşmalara səbəb olan, hətta bəzi hallarda ölümlə nəticələnən, olduqca yoluxucu bir virusdur.

Elektron mikroskopu altında 100.000 dəfə böyüdülmüş qrip virusu

Influenza viruslarının üç əsas tipi vardır: İnfluenza A,  Influenza B və Influenza C. C tipli Influenza yüngül infeksiyaya səbəb olarkən, A və B tipləri hər il insanlar arasında sürətlə yayılan mövsümi qrip xəstəliyinə səbəb olur. Influenza A virusu, məşhur epidemiyalara səbəb olan tipdir. Bu viruslar üzərlərində olan iki tip zülalın (Hemaqlutinin və Neyraminidaza) növünə görə fərqli alt növlərə (ştammlara) ayrılır. H və N hərfləri ilə göstərilən bu zülalların tiplərinə görə virus ştammları H1N1, H3N2, H1N2 kimi fərqli adlarla adlanır. Məsələn 2009-cu ildə meydana çıxan donuz qripi epidemiyasını törədən Influenza A H1N1 virusu idi.

Influenza viruslarının bir başqa xüsusiyyəti də sürətli mutasiyaya uğramaları və hər il özlərini dəyişdirmələridir. Bu səbəbdən bir dəfə qrip keçirmək bu xoşagəlməz xəstəliyə qarşı immunitet qazanmağımıza kifayət etmir. Bu il xəstələnsək belə növbəti il dəyişikliyə uğramış yeni bir qrip virusu ilə qarşılaşdığımız zaman təkrar qrip ola bilirik.

Qrip olan insanlarda, əsasən yuxarı tənəffüs yolu infeksiyalarında müşahidə edilən əlamətlər ortaya çıxır: yüksək hərarət, öskürək, boğaz ağrısı, şiddətli əzələ və oynaq ağrıları, halsızlıq, baş ağrısı, burun axıntısı və bəzən də qusma xəstəliyin əsas əlamətləridir. Qrip xəstəliyini digər bu tipli xəstəliklərdən ayıran ən əhəmiyyətli göstərici isə bu əlamətlərin olduqca şiddətli olmasıdır. 

Qrip xəstəliyinin inkubasiya müddəti 1-4 gün arasında dəyişir və çox hallarda virusa yoluxduqdan 2 gün sonra əlamətlər özünü biruzə verməyə başlayır. Əlamətlər adətən birdən ortaya çıxıb bir neçə saat ərzində olduqca ağır xəstəlik tablosu yaradır. Ancaq maraqlı bir məqam var, qrip virusuna yoluxan insanlar xəstəlik əlamətləri ortaya çıxmadan bir gün əvvəl ətrafa virus yaymağa başlayırlar. Bu da virusun hansı səbəbdən son dərəcə yoluxucu olduğunu açıqlayan səbəblərdən biridir. Xəstə olduğumuzu hiss etmədən başqa insanları da virusla yoluxdurmağa başlayırıq!

İnkubasiya dövründən sonra meydana çıxan xəstəlik əlamətləri təxminən bir həftə davam edir və sonra yaxşılaşma baş verir. Ancaq yaşlılar, körpələr, immun sistemi zəif insanlar, bronxial astma və ürək-damar xəstəlikləri kimi problemləri olanlarda daha ağır formada müşahidə edilə bilər. Bəzi hallarda pnevmoniya, sinusit, bronxit kimi ağırlaşmalara və hətta ölümə də səbəb olur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına görə hər il 3-5 milyon insanda qrip ağırlaşmaları baş verir və təxminən 500 min insan həyatını itirir.

Qrip insanlar arasında əsasən hava-damcı yolu ilə yayılır. Xəstələrin hər bir öskürmə və asqırması ilə ətrafa təxminən yarım milyon virus saçılır. 2 metr uzağa saçılan və havada asılı qalan damcılar içində olan viruslar növbəti qurbanlarını nəfəs alınan hava ilə yoluxdururlar. Eyni zamanda xəstələrin xüsusilə əllərinə öskürdükdən sonra tutduqları qapı, telefon, avtobus tutacaqlarından yeni potensial sahiblərinin əllərinə, oradan da ağızlarına keçə bilirlər. Qripdən qorunmaq üçün ən əhəmiyyətli tədbirlərdən biri əllərin tez-tez yuyulması və digəri də xəstələrin özlərini mümkün qədər digər insanlardan uzaq tutmasıdır. Yəni qrip olduqda izdihamlı yerlərə, işə getməmək, ümumi nəqliyyatdan istifadə etməmək, övladınız qrip olduqda digər uşaqlara keçməyinə maneə törətmək üçün məktəbə göndərməmək olduqca əhəmiyyətlidir. Bir başqa vacib qoruyucu tədbir isə qrip peyvəndidir ki buna da bir azdan daha ətraflı toxunacağıq.

Öskürmə və asqırma ilə ətrafa yarım milyon virus saçırıq

Qrip virus xəstəliyi olduğu üçün spesifik müalicəsi yoxdur. Ediləcək ən yaxşı tədbir, evdə istirahət etmək və simptomatik müalicə ilə xəstəliyi daha rahat sovuşdurmağı gözləməkdir. Məşhur olan klassik cümləni burada da xatırlatmaqda fayda var: Qrip dərmanla yeddi günə, dərmansız bir həftəyə keçir. Əlbəttə bu həftəni bol maye qəbul edərək, yaxşı qidalanıb istirahət edərək və ehtiyac olduqda hərarət salıcı dərmanlarla müalicə ilə keçirmək faydalıdır. Əks halda bədənin özünü bərpa etməsi daha uzun müddət ala bilər. Bunlara baxmayaraq ümumi vəziyyəti getdikcə pisləşən, xüsusilə risk qrupunda olan xəstələrin baş verə biləcək ciddi ağırlaşmalar səbəbi ilə həkimə getməklərində fayda var.

Qrip barəsində doğru bildiyimiz səhvlər

1. Yaş saçla gəzmə, qalın geyin, yoxsa qrip olarsan!

Düşünülənin əksinə qrip xəstəliyinin üşüməklə, soyuqlamaqla birbaşa əlaqəsi yoxdur. Yuxarıda da bəhs etdiyimiz kimi, qrip viruslar səbəbi ilə ortaya çıxan yoluxucu bir xəstəlikdir. Yəni bədəninizə Influenza virusu düşmədiyi müddətdə qrip olmağınız qeyri-mümkündür.

Lakin qrip xəstəliyinin soyuq havalarda və xüsusilə qış mövsümündə daha çox müşahidə edildiyi də hamımızın diqqətindən qaçmayan bir faktdır. Bunun bir neçə səbəbi var.

Ən əhəmiyyətli səbəb soyuq havada qapalı və izdihamlı məkanlarda daha çox vaxt keçirmiş olmağımızdır. Havalar soyuduqca olduğumuz məkanların şüşələrini bağlayır, kafe və restoranlarda digər insanlara daha yaxın oturmağı seçirik. Bu vəziyyət daha çox insanla yaxın təmasda olmağımıza, eyni havanı tənəffüs etməyimizə səbəb olur. Beləcə bu insanlardan birinin ətrafa qrip virusu yayması daha çox insanın bu virusa yoluxmağına səbəb olur. Qapalı məkanlar yalnız qış mövsümündə deyil, kondisionerlərin çox istifadə edildiyi isti hava şərtlərində də qrip olma ehtimalımızı artırır.

Qapalı və izdihamlı məkanlar virusun yayılması üçün çox əlverişlidir

Soyuq hava ilə əlaqədar bir başqa səbəb, qış aylarında burnun selikli qişasının quruması və damarların daralması nəticəsində soyumasıdır. Bu iki hal, tənəffüs sistemimizdəki əsas müdafiə mexanizmlərindən biri olan selik ifrazını azaldır və tənəffüs yolumuza düşən virusların selikli qişaya daha asan yapışmasına və hüceyrələrimizi daha asan yoluxdurmağına səbəb olur. Bu səbəblərdən soyuq havalarda qrip olma ehtimalımız artır.

Soyuq qış aylarında qrip olma ehtimalımız artsa da unutmamaq lazımdır ki, xəstəliyin mənbəyi insandan insana yoluxan viruslardır. Yəni Antarktikaya belə getsəniz, nə qədər soyuq olsa da qrip olmazsınız. (Amma Antarktikaya getsəniz pinqvinlərdən quş qripinə yoluxmayacağınıza  zəmanət verə bilmərik!)

2. Gəncəm, sağlamam, qoy qrip məndən qorxsun!

Bəli, qrip ümumiyyətlə gənc və sağlam insanlarda daha yüngül keçir və ən ciddi qrip hadisələri körpələrdə və yaşlılarda müşahidə edilir. Ancaq bəzi istisnalar var. Bəzi qrip növləri gənc insanlara daha şiddətli təsir edir. Məsələn, 1918-ci ildə baş verən və dünyada hər 5 adamdan birini xəstə edib, hər 25 adamdan birinin ölümünə səbəb olan məşhur İspan qripi bu istisnalardan biridir. Bu epidemiyada ölənlərin əksəriyyəti 20-40 yaş arası gənc və sağlam insanlar idi. Bənzər şəkildə 2009-cu ildə Meksikada başlayıb dünyaya yayılan donuz qripi də daha çox gənc insanlarda ölümə gətirib çıxardı. Mütəxəssislər bu vəziyyətin bəzi virus tiplərində ortaya çıxan infeksiyaya immun sistemi güclü insanların orqanizmlərinin şiddətli reaksiya verməsi səbəbi ilə baş verdiyini düşünürlər. Bir çox halda, qripə bağlı ölüm səbəbi sitokin fırtınası deyilən və bədənin immun sistem reaksiyalarından biri olan sitokin tipli amillərin həddən artıq ifraz olunması nəticəsində ortaya çıxan ağırlaşmalardır.

Unutmayın ki, virusa yoluxduqdan sonra hələ xəstə olduğunuzu bilmədən ətrafınıza virus saçıb başqalarını da xəstələndirməyə başlayırsınız. Siz gənc və sağlam olsanız belə, virus sizi bir tramplin kimi istifadə edərək köməksiz körpələrə ya da yaşlılara keçə və sizin olmasa belə onların ölümünə və ya qalıcı zədələnməyə səbəb ola bilər. Buna görə də yaşınız neçə olursa olsun qrip xəstəliyindən qorunmaq bir xalq sağlamlığı öhdəçiliyidir.

3. C vitamini qəbul etdim, portağal yedim, mənə heç nə olmaz!

Çox təəssüf ki C vitamininin qripə qarşı əhəmiyyətli bir qoruyucu və müalicəvi təsiri yoxdur. Bu vitaminin qrip zamanı müsbət təsir göstərdiyi əfsanəsi nobel mükafatlı kimyaçı Linus Paulinq tərəfindən irəli sürülmüş və yüzlərlə araşdırma ilə artıq çürüdülmüşdür. Ancaq çox yaxşı satış vasitəsi olduğu üçün bütün qrip dərmanları limon və portağal şəkilləri ilə satışa çıxarılır, ya da tərkibində C vitamini olduğu xüsusi qeyd edilir. Aparılan araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, C vitamini ancaq yüksək dozalarda qrip müddətini ancaq bir neçə saat qısaltmağa yarayır. Yüksək dozanın başqa riskləri ola biləcəyindən yalnız bir neçə saatlıq üstünlük təmin etmək üçün bu üsuldan istifadə etmək mənasızdır. Amma bu əlbəttə ki qrip olduqda portağal yeməyin demək deyil, təzə meyvə və tərəvəzin faydalı olduğu bir çox dietoloqun ortaq qənaətidir.

Toyuq şorbası, cökə, nanə və limon kimi vasitələrin xəstəliyin sağalmasına müsbət təsiri yoxdur

4. Anam toyuq şorbası hazırladı, üzərinə nanə və limon əlavə edib içdim. Qripə qarşı ən yaxşı dərmandır.

Daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, qrip viral xəstəlikdir və virusları öldürmək o qədər də asan deyil. Toyuq şorbası, cökə, nanə və limon kimi vasitələrin virusları öldürüb qrip xəstəliyini yaxşılaşdırmaq kimi təsirləri yoxdur, sadəcə soyuqdan quruyan selikli qişaları nəmləndirərək xəstəliyin əlamətlərini yüngülləşdirdiyinə görə özünüzü daha yaxşı hiss etməyinizi təmin edəcəkdir. Amma qrip zamanı bol maye qəbul etmək çox vacibdir.  

5. Qrip xəstəliyim antibiotik qəbul edən kimi keçdi. Həkim yazmadı amma aptekdən soruşub aldım.

Antibiotiklər qrip viruslarına heç bir şəkildə təsir etmirlər. Əksinə, onların rezistent (antibiotiklərə qarşı davamlı) bakteriya yaratmaq kimi zərəri var. Çox adam qrip olduqdan bir neçə gün sonra antibiotik istifadə etməyə başlayır. Xəstəlik təxminən 7-ci gün özbaşına yaxşılaşdıqda bunun antibiotik sayəsində baş verdiyini düşünür. Antibiotiklərin, bədənimizdəki faydalı bakteriyalara da mənfi təsirləri çoxdur. Bu səbəbdən qrip olduqda antibiotik istifadə etməyə çalışmayın, həkiminizə antibiotik yazması üçün israr etməyin, ya da özbaşınıza gedib aptekdən antibiotik almayın. Bəzən viral infeksiyaya bakterial infeksiyaların (orta qulaq iltahabı, pnevmoniya kimi) qoşulması hallarında ortaya çıxan ikincili infeksiyanı müalicə etmək üçün antibiotik istifadə edilə bilər. Çox təəssüf ki, ölkəmizdə xəstələrin israrı səbəbi ilə xəstəni məmnun etmək üçün gərəksiz antibiotik yazan həkimlər də az deyil.

6. Qrip peyvəndi olduğum il bir neçə dəfə xəstələndim. Peyvənd işə yaramır.

Qrip xəstəliyinə qarşı ən yaxşı qorunma üsullarından biri qrip peyvəndi etdirməkdir. Qrip peyvəndi digər viral xəstəlik peyvəndlərindən bir az fərqlidir.

Viral xəstəliklərin çoxunda (parotit, qızılca və s.) xəstəlik törədən viruslar sürətli mutasiyaya uğramır. Məsələn 5 yaşınızda qarşılaşdığınız qızılca virusu ilə 15 yaşınızda qarşılaşdığınız qızılca virusu demək olar ki eynidir və immun sisteminiz bu virusla ilk qarşılaşdığı zaman inkişaf etdirdiyi müdafiə mexanizmlərini ikinci qarşılaşmada da istifadə edə bilir. Buna görə də bu xəstəliklərə qarşı inkişaf etdirilən peyvəndlər bir dəfə xəstələnsək belə uzun müddətli müdafiə təmin edirlər.

Halbuki qrip virusu çox sürətlə dəyişdiyi üçün hər il qarşılaşdığımız qrip virusları bir-birindən olduqca fərqlidir. Bu səbəbdən qrip peyvəndinin tərkibinin hər il yenilənməsi lazımdır. Bizim də qarşılaşacağımız yeni qrip mutasiyalarından qorunmaq üçün hər il təkmilləşən yeni peyvənd etdirməyimiz vacibdir.

Qrip peyvəndinin tərkibi qarşımıza çıxacaq epidemiya ehtimallarına görə hər il yenilənir

Hər il, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı və bir çox ölkənin müvafiq təşkilatları mövcud məlumatları qiymətləndirib bir il sonra ortaya çıxacaq viruslar haqqında proqnozlar verirlər. Bu təxminlər işığında hər il 4-5 fərqli influenza virusuna qarşı yeni qarışıq peyvənd istehsal edilir. Bu peyvənd, tərkibindəki viruslardan biri ilə qarşılaşdığımız zaman qoruyucu funksiya daşıyır. Amma gözlənilməz bir virus ortaya çıxarsa təsirli olmur. Beləliklə, qrip peyvəndlərinin qoruma qabiliyyəti bu proqnozların dəqiqliyinə bağlı olaraq 50-80% arasında dəyişir. 2 yaşdan kiçik körpələrdə isə peyvəndin təsiri olduqca zəifdir.

Ancaq buna baxmayaraq peyvənd edilmək əhəmiyyətlidir. Çünki peyvənd özünü doğrultduğu halda qripdən qorunduğumuz kimi, tam uyğun gəlməsə belə bənzərlik səbəbi ilə yoluxduğumuz fərqli növ qripi daha yüngül keçirməyimizə səbəb olur.

7. Keçən ay qrip oldum. Ona görə bu il peyvəndə ehtiyac yoxdur.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, qrip keçirmiş olsanız belə mutasiyaya uğramış qrip ştammının gəlib təkrar başınıza bəla olmayacağına heç bir zəmanət yoxdur. Ya da qrip sandığınız influenza deyil digər virusların səbəb olduğu xəstəliklər ola bilər. Ona görə də qrip keçirdiyinizi düşünsəniz belə peyvənd olmaqda fayda var.

Peyvənd üçün ideal zaman Sentyabr ayı və ya Oktyabr ayının əvvəlidir. Bu aylarda peyvənd olmadınızsa, sonra da peyvənd olmanızda bir problem yoxdur. Peyvənd üçün təklif edilən zaman ən yaxşı qorunmanı təmin etmək üçündür.

8. Qrip peyvəndi etdirdim, peyvənd məni xəstə etdi.

Əzələyə yeridilən klassik qrip peyvəndinin sizi qrip etmə ehtimalı sıfırdır. Çünki peyvənd virusun özünü deyil, virusa aid zülal parçalarını ehtiva edir. Bu zülalların peyvənd ilə bədəninizə yeridilməsi, immun sistemimizin bu zülallara qarşı anticisim yaratması və bu zülalları daşıyan virusun özü ilə qarşılaşdıqda infeksiya ilə mübarizə aparması üçün kifayətdir. Ancaq peyvənddən sonra yüngül qızdırma və inyeksiya yerində ağrı, qızartı, şişkinlik, istilik olması normaldır. Bu əlamətlər peyvəndin sizi xəstə etməyini deyil, bədəninizə daxil olan zülallara qarşı immun sisteminizin verdiyi reaksiyanı göstərir. Bu müddətdə immun sisteminiz yad zülallara qarşı anticisim hazırlamağı öyrənir.

İçində zəiflədilmiş virus daşıyan və zəif ehtimalla da olsa sizi qrip edə biləcək yeganə qrip peyvəndi burundan sprey olaraq istifadə ediləndir. Bu peyvənd ancaq inyeksiya tətbiq edilə bilinməyən insanlara xüsusi hallarda təklif edilir və effektivliyi çox mübahisəlidir.

Bəzən, peyvənddən sonra qrip olduğumuzu düşünməyimizin bir səbəbi də təsadüfən digər virusa, ya da peyvənd içində olmayan qrip virusuna yoluxmağımızdır. Bu təsadüfi hadisədir, ancaq yanlış olaraq səbəb-nəticə əlaqəsi qurmağımıza və xəstəliyimizin səbəbini peyvənddə axtarmağımıza səbəb olur.

9. Qrip peyvəndi autizm yaradır, ona görə özümə də övladıma da etdirmirəm.

Qrip peyvəndi və digər peyvəndlərin autizmə səbəb olduğu iddiası əsassızdır. Peyvəndlərin autizmlə əlaqəsi mövzusunda hazırladığımız yazını buradan ətraflı oxuya bilərsiniz.

Ümid edirik ki, bu yazı sizə qrip olmamaq üçün nələrə diqqət yetirməyiniz və ya qrip olduqdan sonra nə etməyiniz lazım olduğu mövzusunda köməkçi olacaqdır. Siz yenə də ananızın sözünü dinləyin, soyuqda yaş saçla, papaqsız əlcəksiz küçəyə çıxmayın.


Mənbə: Yalansavar

daha ətraflı...