Alzheymer xəstəliyi beyində necə yayılır?

Qərbdə əqli zəifliyin əsas səbəbi olan Alzheymer, təxminən 47 milyon insanın əziyyət çəkdiyi dağıdıcı bir beyin xəstəliyidir. Təəssüf ki, bu xəstəliyi müalicə etmək və ya amansız inkişafını ləngitmək istiqamətində hələ effektiv müalicə üsuluna sahib deyilik. 

Alzheymer xəstəliyi, beyində beta-amiloid və tau adlı iki anormal zülalın toplanması nəticəsində meydana çıxır. Tau zülalı, neyronların və neyron şəbəkələrinin ölümünə səbəb olaraq beyin bölgələrinin bir-biri ilə normal əlaqə yaratmağının qarşısını almağı baxımından xüsusilə əhəmiyyətlidir. Əksər hallarda, tau patologiyası ilk mərhələdə beynin yaddaş mərkəzləri olaraq bilinən entorinal korteks və hippokamp bölgələrində ortaya çıxır. Bu proses, xəstəlik əlamətlərinin meydana çıxmasından bir neçə il əvvəl baş verir. 

Tau getdikcə artaraq bütün beyində görünməyə başlyır. Bu vəziyyət, xəstəlik simptomlarında səciyyəvi irəliləyişə səbəb olur. Başlanğıcdakı yaddaş itkisi, insanın müstəqilliyini itirməsinə səbəb olan düşüncə və davranış pozulmaları ilə müşayiət olunur. Bunun necə baş verdiyi mübahisəlidir. 

Transneyronal Yayılma 

2018-ci il 5 Yanvar tarixində "Brain"də yayımlanan bir araşdırmada, tau zülalının əlaqəli neyronlar arasında yayılmağına dair ilk dəlillər təqdim edilir. Bu çox mühüm addımdır, çünki yayılma erkən mərhələdə dayandırılsa, Alzheymer xəstəliyinin qarşısı da alına və ya inkişafı dondurula bilər. 

"Transneyronal yayılma" ideyası, keçmişdə təklif edilmiş və siçanlar üzərində aparılan araşdırmalarla dəstəklənmişdir. Sağlam bir siçanın beyninə yeridilmiş anormal tau sürətlə yayılmış və siçanda əqli zəifliyə səbəb olmuşdur. Lakin, əvvəllər eyni prosesin insanlarda da baş verdiyi göstərilməmişdir. Yeridilən tau miqdarı nisbətən yüksək və xəstəliyin inkişafı, insanlarda olduğundan daha sürətli baş verdiyi üçün siçanlar üzərində aparılan araşdırmalardan əldə edilən faktlar mübahisəli idi. 

Yeni tədqiqatda, 2 müasir beyin müayinəsi üsulundan istifadə edildi. Bunlardan biri, müəyyən molekulların varlığını aşkar etmək üçün beyni diqqətlə yoxlamağa şərait yaradan pozitron emission tomoqrafiya (PET) idi. Bunun sayəsində, yaşayan xəstələrdəki anormal tauyu birbaşa müşahidə edir və beynin hər bir bölgəsində nə qədər olduğunu dəqiqliklə görə bilirik. 

Digəri isə, beynin qan dövranını canlı şəkildə izləməyə imkan verən funksional maqnit rezonans tomoqrafiyası (fMRT) idi. Bu üsul, bir-biri ilə əlaqə yaradan beyin bölgələrinin ortaya çıxardığı fəaliyyəti müşahidə etməyə imkan verir. İlk dəfə olaraq, eyni insanları hər iki üsulla müayinə edərək, Alzheymer xəstəliyi olan insanlardakı beyin əlaqələrini, anormal tau yayılması ilə birbaşa izah etmək mümkün oldu. 

Beyin əlaqələrini analiz etmək üçün "qrafik analiz" adlı riyazi texnikanın istifadə edildiyi araşdırmada, beyin bərabər ölçülü 598 bölgəyə ayrıldı. Sonra, bölgələr arasındakı əlaqələr sosial şəbəkə kimi araşdırılaraq bir bölgənin əlaqə sayı, neçə "dostluq" qrupuna qatıldığı və beyin bölgələrinin neçəsinin eyni zamanda bir-biri ilə rabitə yaratdığı kimi faktorlar qiymətləndirildi. 

Qrip epidemiyası zamanı yoluxmaq və xəstəliyi başqalarına da yaymaq ehtimalı çox olan insanlar, ictimai əlaqələri yüksək olanlardır. Bənzər şəkildə, transneyronal yayılma fərziyyəsi də əlaqəsi güclü olan beyin bölgələrinin daha çox tau toplayacağını təxmin edir. Nəticə gözlənildiyi kimi oldu. Bu əlaqə, hər bir beyin şəbəkəsində olduğu qədər bütün beyində də mövcud idi. 

Əvvəllər tau zülalının, yüksək metabolik ehtiyac səbəbi ilə və ya qonşu bölgələrdən kömək gəlməməyi nəticəsində müdafiəsiz vəziyyətə düşən beyin bölgələrində ortaya çıxa biləcəyi önə sürülmüşdü. Bu amillər neyronal ölüm baxımından əhəmiyyəti olsa da, araşdırmada anormal tau toplanmasının əsas səbəbləri arasında yer almadı. 

Əlavə olaraq, yüngül dərketmə pozğunluğundan ciddi Alzheymer xəstəliyinə qədər fərqli xəstəlik ağırlığı diapozonunda olan xəstələrə baxaraq, tau toplanmağının səbəbləri nəticələrindən ayrıla bildi. Alzheymer xəstəliyində tau miqdarının artmasının, beyindəki əlaqələrin azalmasına və digər əlaqələrin də getdikcə təsadüfi hal almağına səbəb olduğu görüldü. 

Uzunmüddətli Əlaqələr  

Sonda Alzheymer xəstəliyi tapıntıları, təxminən hər 100.000 nəfərdən üçündə müşahidə edilən proqressiv supranuklear iflic (PSİ) adlı nadir bir xəstəliklə müqayisə edildi. Bu xəstəliyə də tau zülalı səbəb olur, lakin beyin əsası ilə məhdudlaşır. PSİ-də, tapıntıların transneyronal yayılmanı dəstəkləmədiyini ortaya qoydu. Bunun səbəbi, anormal tau patologiyasının qeyd olunan xəstəliklərdəki fərqli quruluşu ola bilər. Tau, Alzheymer xəstəliyində "qoşa spiral liflər", PSİ-də isə "düz liflər" şəklindədir. 

Araşdırma qrupu, PSİ inkişaf etdikcə birbaşa uzunmüddətli əlaqələrin xüsusi olaraq zərər gördüyünü ortaya qoydu. Bu da məlumatın beyində dolayı bir yol tapmalı olduğu mənasını verir. Bu vəziyyət, PSİ xəstələrindən bir sual soruşduqda nəyə görə ləng ancaq doğru cavab verdiklərini açıqlaya bilir. 

Beləliklə, Alzheymer xəstələrində transneyronal yayılmaya dair dəlillər, tau patologiyasının beyində ciddi bir ziyan meydana gətirmədən əvvəl qarşısının alınmasına və yeni müalicə strategiyalarının inkişaf etdirilməsinə dair mühüm fikirlər təqdim edir.

Mənbə: neurosciencenews.com

daha ətraflı...

Darvini çətinə salan davranışlar: xeyirxahlıq və altruizm

İnsanlıq, eqoizmin bu qədər təşviq edildiyi bir dövr görmədi bəlkə də. Amma buna baxmayaraq, yaxşılıq etmək domino təsiri yaradaraq bizə sanki rahatlıq gətirir. Mərhəmət və başqalarını da düşünmək, həm insanlar həm də digər heyvanlar arasında tez-tez müşahidə olunan davranış formasıdır. İnsanlar müxtəlif xeyriyyə təşkilatlarına yardım etdiyinə görə özünü daha xoşbəxt hiss edir. Bir çox növ, qarşıdurma yarandıqda zorakılıqdan çəkinərək mərhəmət davranışı sərgiləyir. Hətta bəzi heyvanlar, döyüş zamanı qarşılıqlı zərər verməmək xüsusiyyətini belə mənimsəyə bilirlər. Bala erkək xərçənglərin yuva uğrunda döyüşləri əsnasında təhlükəli qısqacları ilə bir-birinə əsla zərər verməmələri, zınqırovlu ilanların bir-birini sancmadan güləşmələri, qarşı tərəfdən bir kömək çağırışı edilməsə belə bonoboların kənardan gələnlərə kömək etmələri kimi bir çox nümunə heyvanlar aləmindəki mərhəmət nümunələrindəndir. 

Xeyirxahlıqla qarşılaşmaqdan əldə edilən faydalar, intuitiv olaraq aydındır. Lakin, yaxşılıq etməyə dair motivasiyalar ümumiyyətlə azdır. Faktdır ki, mərhəmət və altruizmin mövcudluğu, ən yaxşı uyğunlaşanın həyatda qaldığını irəli sürən Darvinin təkamül nəzəriyyəsi ilə zidd görünür. Məsələn, koloniyasını təhlükəli ovçulardan qoruyan steril qarışqalardakı yalnız özünü düşünməyən davranış forması Darvinə çətinlik yaratmış və o əvvəlcə bu vəziyyəti "izah edilməsi çətin və nəzəriyyəm üçün ölümcül" olaraq qiymətləndirmişdir. 

Bəs xeyirxah davranmaq necə təkamülləşmiş və nəyə görə təbii seçmə tərəfindən ələnməmişdir? Bir çox nəzəriyyəçi bu problemlə illərlə məşğul olmuşdur. Aşağıda ən ağlabatan fikirləri gözdən keçirmişik. 

Xeyirxahlığın izahı 

Darvindən 1960-cı illərə qədər olan ilk yanaşmalar, xeyirxahlığın təkamülünü, şəxsi çıxarlarına baxmayaraq fərdlərin qrup və ya növlərinin yaxşılığı üçün birgə fəaliyyət göstərdiklərini fərz etmə ilə izah etməyə çalışdı. "Qrup seçimi nəzəriyyəsi" adlandırılan bu nəzəriyyə, onilliklər ərzində yeganə şərh olsa da indi şübhə ilə yanaşılır. Rəqabətçi populyasiyalara nisbətən daha yaxşı həyatda qaldıqları iddia edilən kollektiv populyasiyalar ilk növbədə necə təkamülləşdi? 

Cavabın bir qismi, Richard Dawkinsin "Eqoist Gen" kitabında bəhs etdiyi "eqoist gen" nəzəriyyəsidir. Buna görə təbii seçmə, bizə bənzəyən və genlərimizi paylaşan yaxın qohumlarımıza mərhəmət göstərməyi dəstəkləyir. Bir qohuma kömək etmək, öz genlərimizin kopiyalayarının sonrakı nəslə köçürülməsinin bir yoludur və kömək edilənin yaxınlığı ilə mütənasib olaraq kömək edənə də fayda verir. 

Ancaq bu hər hansı bir genetik əlaqənin olmadığı insanlara göstərilən mərhəməti izah etmir. Bu nöqtədə qohum olmayan fərdlər arasındakı vəziyyət üçün başqa bir nəzəriyyə ortaya çıxır: Qarşılıqlı altruizm nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyəni bir növ faydalan-faydalan strategiyası olaraq təyin edə bilərik. Yəni, "əl əli yuyar, əl də üzü." Əgər qohum olmayan iki fərd bir-birinə mərhəmət göstərsə, hər ikisinə də fayda verən davamlı əməkdaşlıq əlaqəsi yaranır. Günahkarlıq, minnətdarlıq və simpatiya kimi müəyyən ictimai duyğular bu sistemdəki hiylələri təsbit etmək və qarşısını almaq, beləliklə də insan təkamülündə son dərəcə əhəmiyyətli olan qarşılıqlı əlaqələri inkişaf etdirmək üçün təkamülləşmiş ola bilər. 

Bəs yadlar? 

Yuxarıdakı nəzəriyyə, bəlkə də bir daha qarşılaşmayacaq olan yadların bir-birinə göstərdikləri xeyirxahlığı izah etmək üçün yetərli deyil. Belə qısa müddətli əlaqələrdə, xeyirxahlıq dolayı qarşılıqlılıq yolu ilə ortaya çıxa bilər. Bu hadisə, insanlar başqalarına xeyirxahlıq göstərdikdə və əvəzində xeyirxahlıq gördükdə baş verir. Real həyat dəlilləri göstərir ki, daha əvvəl özünə qarşı xeyirxahlıq görən insanlar yadlara kömək etməyə meylli olur. Nəticədə, başqalarının şahid olduğu bir alicənab davranış, onlarda xeyirxahlıq motivasiyasını yüksəldə bilər. Belə bir şöhrət başqalarında da xeyirxahlıq yarada bilər və beləliklə uzun müddətli faydalar əldə edilər. 

Lakin bu da, bir müşahidəçinin olmadığı hallarda xeyirxahlığı izah etmir. Burada "altruist cəza konsepsiyası" təklif edilmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə, bəzi insanlar, kobud və eqoist insanları uzaqlaşdırmaq və ya onlarla birbaşa kəllə-kəlləyə gəlib cəzalandırmaq mövzusunda bir instinktə sahibdir. Bu cəzalandırma, fədakarlıqdır. Çünki, cəzalandıran üçün vaxt, əmək və mümkün risklər kimi bəzi itkilərə səbəb olsa da ictimai fayda verə bilər. Altruist cəzalandırmanın, böyük ölçülü ictimai və mədəni nümunələri mövcuddur. Bu cəzaya məruz qalma riski, bunu kimsə görməsə belə xeyirxah davranma mövzusunda ictimai təzyiq meydana gətirir. 

Bütün bu nəzəriyyələrə baxdıqda, xeyirxah davranmanın təbii seçmə prosesi ilə zidd olduğunu deyə bilmərik. Xeyirxahlıq məntiqlidir. Bəs məntiqlilik onun spontan baş verməsinə zərbə vururmu? Xeyirxahlıq eqoizm daxilində gizlənmiş bir davranış ola bilərmi? Altruizm həqiqətən də varmı? Bütün bu suallar fəlsəfi mübahisə mövzularıdır. Lakin, motivasiyanız necə olursa olsun, xeyirxah davranaraq yalnız ictimai rifahı artırmaqla kifayətlənməz, eyni zamanda özünüzü də yaxşı hiss edə bilərsiniz.


Mənbə: theconversation.com

daha ətraflı...

İnsanın təkamül prosesinə təsiri

İnsanların planetimizə göstərdiyi dəhşətli təsirləri hamımıza yaxşı məlumdur. İnsan iqtisadi fəaliyyətinin iqlimə mənfi təsirlərinə, nəsli kəsilmək təhlükəsi altında olan bəzi nadir növlərin qanunsuz ticarətinə və ya öldürülməsinə dair xəbərlər oxumadığımız gün demək olar ki yoxdur. Planetə təsirimiz o qədər güclüdür ki, fəaliyyətimizin hətta geoloji qeydlərdə belə görünə biləcəyi qədər dominant vəziyyətə gəldiyimiz üçün, bəzi elm adamları var olduğumuz dövrü "Antroposen" adlandırmağı təklif edir. Ancaq, insanların indi təkamüldəki yeni və böyük dəyişiklikdən ötrü cavabdeh olduğunu bilirsinizmi? Etdiyimiz dəyişikliklər o qədər dərinləşib ki, milyonlarla növün müqəddəratını əlimizdə saxlayırıq.

Təkamülü belə dərindən formalaşdıran dəyişikliklər hansılardır? Ətraf mühitin çirklənməsi, su ekosistemlərinin məhvi, urbanizasiya(şəhərləşmə), meşələrin yox edilməsi, arealın bölünməsi, qlobal iqlim dəyişikliyi, həddən artıq ovlama, ekzotik növlərə müdaxilələr, əhliləşdirmə, meydana çıxan yeni və yox olan köhnə xəstəliklər bunlardan sadəcə bir neçəsidir. Antropogen iqlim dəyişikliyi kimi bəzi amillər qlobal, çirklənmə və artan urbanizasiya kimi digər amillər isə lokal miqyasda təkamül təsirlərinə malikdir. 

Müasir həyat tərzimizin və iqtisadi sistemlərin təkamülə hansı sürət və ölçüdə təsir etməyi barəsində silsilə elmi araşdırmalar aparılmışdır. Marina Albert və həmkarlarının araşdırmaları haqqında PNAS və Philosophical Transactions of the Royal Society B-də nəşr olunan məqalələr, insanların təkamül prosesində yeni və sürətli bir partlamaya səbəb olduğuna dair şübhə yeri buraxmır.

Təsəvvür yaratmaq üçün bir neçə nümunə göstərək. 

Ticari balıqçılığın balıq növlərinə böyük təsiri bioloqlara bəllidir. Balıqçıların iri balıqları hədəfə alması nəticəsində, bəzi növlər kiçilmiş və yetkinlik mərhələsinə erkən yaşda və daha kiçik ölçüdə çatmağa başlamışlar. Bir çox tədqiqat göstərmişdir ki, yerli və ya gətirilmiş heyvan və bitkilər, insan təsirinin daha nəzərəçarpan olduğu şəhər ərazilərində insanın ətraf mühiti dəyişməsinə bağlı olaraq təkamülləşir.

"Sənaye melanizmi" buna məşhur bir nümunədir. 19-cu əsrdə İngiltərədə baş verən sənayeləşmə nəticəsində ağac gövdələrinin çirklənməsi açıq rəngli kəpənəklərin sayında ciddi azalmaya, tünd rəngli kəpənəklərin isə kamuflyaj olaraq ovçu quşlardan xilas olmasına səbəb olmuşdur. Lakin 20-ci əsrin 70-ci illərində çirklənmə sona çatdıqda vəziyyət dəyişdi və bu dəfə tünd rəngli kəpənəklərin sayı populyasiya daxilində azalmağa başladı. Qeydə alınmış digər dəyişikliklərə, şəhərlərdə yaşayan quş populyasiyalarında lələklərin rənglənməsi, balıqların suyun ciddi şəkildə çirklənməsinə müqavimət göstərməsi və yol kənarlarında bitən otların toxumlarını yaya bilməməsini misal göstərmək olar.

Antibiotiklərə qarşı müqavimət, müasir növlər arasında fəaliyyətdə olan ən parlaq təkamül nümunələrindən biridir. Bu, şübhəsiz ki, insan sağlamlığı və yoluxucu xəstəlikləri nəzarətdə saxlamaq cəhdləri üçün pis xəbər olsa da, mikrob müqavimətinə qarşı mübarizə aparmaq üçün yeni antibiotiklər yaratmaq yarışındayıq.

Bəs insanlar? Təəccüblü olsa da, böyük ehtimalla bu təsirlər bizim də təkamülümüzün gedişini dəyişəcəkdir. Biz hələ də təkamülləşirik və bu bəzən gözlənilməz yollarla baş verir. Və digər növlərin təsirləri bizdən yan keçmir. Çünki indiki zamanda baş verən dərin ekoloji dəyişikliklərdən xilas ola bilmərik. Keçmişdə insan təkamülünə dair nümunələr tapa bilərik və bu nümunələr dövrümüzlə paralellik göstərir. Ən yaxşı nümunələrdən biri, 5-10 min il əvvəl kənd təsərrüfatının inkişafıdır. Bu ən azı 9 müxtəlif yerdə müstəqil olaraq baş verdi və böyük ekoloji, sosial və iqtisadi dəyişikliklərlə əlaqəli idi. Bu, geniş miqyaslı insan köçlərinə, dil və mədəniyyətlərin sürətlə yayılmasına və homogenləşməsinə, texnologiyada böyük dəyişikliyə gətirib çıxardı. İnsanların daha kiçik əraziləri işğal etməsi, daha sıx yaşaması, oturaq həyata və ilk dəfə bu cür şəhərləşmə üslubuna yönəlməsi nəticəsində məskunlaşma modellərində, həyat tərzi və sosial şəraitdə böyük dəyişikliklər yaşandı. İnsan qidalanmasında, qəbul edilən qidaların müxtəlifliyində ciddi azalma da daxil olmaqla böyük dəyişmə oldu. Populyasiya fərdlərinin həddən artıq çoxalması, bizi bugünkü əhali artımına hazırladı. Əhali sıxlığı və antisanitariya şəraiti, əhliləşdirilən heyvanların daşınması və məskunlaşma bölgələrinə gətirilmiş zərərli növlər nəticəsində müasir kitablardakı infeksion xəstəliklərin ortaya çıxdığı epidemioloji keçid baş verdi: davamlı patogenlerin sayı və növləri kəskin şəkildə dəyişdi. 

Bütün bunlar sizə tanış gəlirmi? Gəlməlidir. Çünki bu dəyişikliklərin demək olar ki hamısı bu gün də və hər zamankından daha sürətlə baş verir. Dünyada hal-hazırda 7 milyarddan çox insan yaşayır və getdikcə daha sürətlə şəhərləşən bir növ halına gəlirik. Ekoloji təsirimiz isə artıq qlobaldır. Bu dərin dəyişikliklərin izləri bu gün də insan genomunda görülə bilər. Müasir Avropalı və Afroamerikalılarda müşahidə olunan xəstəliklərin 86%-dən çoxuna səbəb olan genlər kənd təsərrüfatına keçidlə müşayiət olunan dəyişiklər nəticəsində meydana çıxmışdır. Planetimizdəki insanların çoxu yoxsul yaşadıqları üçün müasir tibbi imkanlardan istifadə edə bilmir. Bu səbəbdən onlar təbii seçməyə varlı xalqlara nisbətən daha çox məruz qalırlar.

Gələcəyi düşünmək qabiliyyətinə sahib olan bir növük və insanlıq tarixi ərzində ilk dəfə olaraq bu qabiliyyətimizdən istifadə etməyə ehtiyacımız var. Keçmişimizdən və bugünümüzdən nəticə çıxararaq təkamülümüzün hadisələr zəncirini formalaşdıran hərəkətlərimizi yüzlərlə və hətta minlərlə il üçün planlaşdırmalıyıq. Siyasətçilər isə, insan sağlamlığı və rifahını sadəcə seçki dövrü ərzində deyil, gələcək nəsillər üzərindən düşünməlidirlər. Gələcəyimiz bundan asılı ola bilər.


Mənbə: theconversation.com

daha ətraflı...