Hamımız bununla üzləşirik. Danışdığımız yerdə, bir söz yadımızdan çıxır və "Nə idi bu söz?" deyə düşünməyə başlayırıq. Əslində sözü bilirik ancaq heç cür xatırlamaq olmur. Dilinizin ucuna gəlmiş və orada yapışıb qalmış haldadır.
Bu vəziyyətin elmi adı "dilimin ucunda sindromu"dur (tip of the tongue syndrome). İlk dəfə 1890-cı ildə psixoloq William Ceyms tərəfindən adlandırılan bu sindromun bir çox dildə özünəməxsus bir ifadəsinin olması sindromun əslində bir çox xalqlarda da yaşandığının göstəricisidir. Məsələn, Koreyalılar bu vəziyyətlə qarşılaşdıqda "dilimin ucunda parlayır", Estoniyalılar isə "dilimin üstündə" ifadəsini istifadə edirlər.
"Dilimin Ucunda" Hallarının Səbəbi Nədir?
Düşüncələrin sözlərə çevrilməsi olduqca asan baş verdiyi üçün ümumiyyətlə sadə hesab edilən, lakin əslində olduqca mürəkkəb bir prosesdir. Beynimiz, mücərrəd anlayışlardan formalaşan düşüncələri əvvəl sözlərə çevirir və sonra bunları uyğun səslərlə uyğunlaşdırır. Nəticədə danışırıq. "Dilimin Ucunda" vəziyyətlərində isə bu proses kəsilir. Normal halda söz xatırlama olduqca sürətli və asan reallaşır. Ancaq "dilimin ucunda" anlarında, sistem çökür və sıxışıb qalırıq.
Bu vəziyyət xatırlamada keçici bir pozulmanın meydana gəldiyi psixolinqvistik bir proses ola bilər. Bəzi araşdırmaçılar, bu fenomeni yaddaş çağırma prosesini dəyişikliyə uğradan bir amil, bəziləri isə beyindəki xatırlama müddətinin anlıq çöküntülərində ortaya çıxan hiss olaraq təyin edirlər.
Keçmişdə aparılan araşdırmalar 18-22 yaş arasındakı insanların "dilimin ucunda" anlarını həftədə bir və ya iki dəfə, daha yaşlıların (65-75 yaş arası) isə həftədə ən azı iki dəfə yaşadıqlarını ortaya qoyur. Yaşlanma, yuxusuzluq, qorxu, alkohol və narkotik asılılığı kimi faktorlar, fiziki və əqli sağlamlığa mənfi təsir etdiyindən, "dilimin ucunda" anlarının yaşanma tezliyi bu vəziyyətlərdə daha da artır.
Bir şeyi xatırlamağa çalışdığınız zaman, beyniniz yaddaş əlaqələrinizi axtarır, hipokamp və digər beyin bölgələri "şifrələnmiş" yaddaşlara daxil olmaq üçün birlikdə çalışır. Uzun müddətli yaddaş, qısa müddətli yaddaşdan daha güclüdür. Yəni iki gün əvvəl günorta yeməyində nə yediyinizi xatırlamaq, universitet tətilinizi xatırlamaqdan daha çətindir.
Digər tərəfdən, bir məlumat üzərində uzun müddət düşünməsəniz, bu yaddaşı sonradan xatırlamaq daha çətin olur. Yəni bu yaddaş beyninizdə qalır, ancaq müəyyən müddətdir onunla əlaqədar bir məlumatı istifadə etmədiyinizdən bir az "tozlanmışdır".
Beyin, fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq məlumatı əhəmiyyət sırasına görə yerləşdirən bir otaq kimidir. Bu otaqda da "istifadə et ya da itir" prinsipi tətbiq olunur. Məsələn telefon nömrələri, onları yaddaşınızda saxlamanız artıq lazım deyil, çünki telefonlarınızda qeyd ediliblər. Bu səbəbdən, telefon nömrələri yaddaşınızda əhəmiyyət sırasının sonlarında yerləşdirilir. 2015-ci ildə "Nature" jurnalında nümayiş olunan bir araşdırma, yaddaşımızda içərisinə daha sonra bəlkə istifadə edilər deyə əhəmiyyətsiz məlumat toplandığı bir növ "bəlkə lazım olar qovluğu" olduğunu irəli sürür. Bu araşdırma, artıq istifadə etmədiyimiz sözləri bir müddət sonra hansı səbəbdən unutduğumuza dair fikirlər formalaşdıra bilər.
"Dilimin ucunda" sindromu hər nə qədər məşhur olsa da bu əqli prosesin nəyə görə kəsintiyə uğradığı tam mənası ilə bilinmir. Ancaq aparılan bir başqa araşdırma "dilimin ucunda" vəziyyətlərini kofein qəbulu ilə əlaqələndirir. Araşdırma iştirakçılarına 200 mq. kofein və ya plasebo təsiri yaradan bir maddə verilir. Araşdırma nəticələri "dilimin ucunda" hallarının kofein qəbul edən qrupda daha çox müşahidə edildiyini ortaya qoydu. Nəticələr, adenozin reseptorlarının kofein ilə blok edilməsinin fonoloji xatırlama sistemindəki qısa müddətli dəyişkənlik təsirini artırdığı fərziyyəsini dəstəkləyir.
Xatırlanmağa çalışılan və yada düşmədiyinə görə hirslənməyimizə səbəb olan söz üzərində daha çox düşündükcə, ondan daha da uzaqlaşırıq. Lakin "google" sayəsində bu sözü asanlıqla tapa bilərik. Kanadadakı McMaster Universitetinin əməkdaşı Dr. Karin Humphreysin etdiyi bir araşdırma isə bu sözü gələcəkdə yenidən unudacağınızı irəli sürür.
Universitet tələbələri ilə aparılan təcrübədə, iştirakçılara "dilimin ucunda" vəziyyətlərini tətikləyən bir neçə söz təqdim edildi və onlardan bu sözləri söyləmələri istənildi. Məsələn, "Mağaraları kəşf etmə idmanının adı nədir?" (İngilis dilində bu idmana verilən ad "spelunking"dir)
Əgər söz iştirakçını çaşdıraraq "dilimin ucunda" vəziyyətinə salsa, onlara düşünmələri üçün bir az vaxt verildi. İştirakçı sözü yanə də xatırlamazsa, araşdırmaçılar sözü söyləyirdilər. Təcrübə eyni iştirakçılar, eyni tərif və eyni sözlərlə müxtəlif müddətlərdə təkrarlandı və iştirakçıların növbəti dəfə sözü xatırlayıb xatırlamamaq vəziyyətləri arasında bir dəyişiklik meydana gəlib gəlmədiyi müşahidə edildi. Lakin maraqlı bir şəkildə, 7 gün və ya 5 dəqiqə sonra da edilsə, nəticənin dəyişmədiyi görüldü. Bir çox insan eyni sözlərdə təkrar-təkrar "dilimin ucunda" anlarını yaşadı.
Araşdırmaçılar, əldə etdikləri nəticələrin edilən səhvlərin bu səhvləri gücləndirmə meylində olduğu və təkrar ortaya çıxmasına səbəb olduğu düşüncəsini dəstəklədiyini qeyd edir. Yəni, adını unutduğunuz bir aktyorun və ya aktrisanın adını xatırlamaq üçün IMDb-yə (Internet Movie Database) müraciət etdiyinizdə əslində unutqanlığınınızı daha da dərinləşdirərək səhvinizi gücləndirirsiniz.
"Dilimin Ucunda" Hallarının Qarşısını Necə Almaq Olar?
Yeni aparılan araşdırmalar bu vəziyyətlərə maneə törətməyə dair bəzi potensial yollar təqdim edir. Məsələn Humphreys'in təcrübəsində, iştirakçılar sözü xatırlamaqda çətinlik çəkdikləri zaman onlara birbaşa cavabı söyləmək əvəzinə xatırlamalarına köməkçi olmanın növbəti dəfə sözün unudulmasına maneə törədə bildiyi nəticəsi əldə edildi. Yəni sözün ilk bir neçə hərfini söyləmək kimi fonoloji ipucu verildikdə iştirakçılar sözü tapa bilsələr növbəti dəfə bu sözü xatırlamaları daha mümkün hala gəlir.
Çünki, təməl səviyyədə beynimiz şəbəkə quruluşundadır və hər əməliyyat üçün yeni şəbəkələr qurulur. Sözün xatırlanması üçün də sadə mənada şəbəkələr qurulmalıdır. Bu vəziyyəti belə izah edə bilərik: məsələn, son nöqtəsi C olan A-B-C şəklində bir yol layihəmiz var. C nöqtəsinə çatmaq üçün A, B və C nöqtələri arasında yol çəkməyimiz lazımdır. Sözü birbaşa demək, C nöqtəsinə sıçramalı çatmağı təmin edir. Ancaq xatırlamağa köməkçi olmaq isə A-dan B-yə və nəhayət B-dən C-yə bir yol qurulmasına səbəb olur. Beləliklə də A-B-C yolu tamamlanır. Sıçramalı xatırlatmalar, əlaqənin pozulmasına səbəb olacağı üçün gələcəkdə xatırlamağı çətinləşdirəcək, ancaq xatırlatmağa köməkçi olmaq isə əskik əlaqələrin qurulmasını və yol layihəsinin tamamlanmasını təmin edərək xatırlamağı növbəti dəfə üçün daha asan hala gətirəcək.
Bu səbəbdən, dilinizin ucundakı sözü tapmaqda çətinlik çəksəniz, ətrafınızdakı insanlardan sizə bu əlaqələrin qurulması nöqtəsində köməkçi olmasını istəyin. Nə deməyə çalışdığınızı açıqlayın və onlardan ipucu istəyin.
daha ətraflı...
Təsadüf
Təsadüf, bir-biri ilə əlaqəsiz, aralarında bir bağ olmayan və ya təyin oluna bilməyən hadisələrin eyni zamanda ortaya çıxması, baş verməsi deməkdir. Ancaq fərq edə biləcəyiniz başqa bir əhəmiyyətli nöqtə, təsadüf sözünün əslində elmi terminologiyada mövcud olmamasıdır. Təsadüf, "xalq dili" deyə təyin edə biləcəyimiz, sistematikləşdirilməmiş dilin bir məhsuludur. Elmdə bir qarşılığı yoxdur. Bu o demək deyil ki elmi mövzularda təsadüflərə rast gəlmirik. Məsələn bir təcrübə borusunu lazım olan masaya deyil, digər masaya qoyduğunuzda gözlədiyiniz nəticəni ala bilərsiniz. Masanın əslində təcrübədə baş verənlərlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Ancaq təsadüfən, təcrübə o masada deyil bu masada olarkən baş vermişdir. Bu, elmi araşdırmada ola biləcək bir təsadüfdür.
Yəni bir hadisəni "təsadüf" olaraq təyin etmək, o hadisənin səbəb-nəticə əlaqələri içərisində reallaşmadığı mənasını vermir. Bir hadisənin təsadüfən meydana gəlməsi, onun həqiqətini azaldan bir vəziyyət deyil. Kainatda bir-birinə bağlı olmayan, ancaq fərqli yollardan irəliləyən səbəb-nəticə xətlərinin uyğun gəlməsindən ötəri bir yerdə reallaşa bilən təsadüfü hadisələr vardır. Hər vaxt olmuşdur, hər vaxt olacaqdır. Təsadüflük, mövzunun elmiliyinə və ya həqiqətinə kölgə salan bir vəziyyət deyil. Ancaq bir hadisənin "təsadüfən" reallaşdığını söyləmək, o hadisənin necə və hansı səbəbdən meydana gəldiyi ilə əlaqədar çox məlumat vermir. Məhz bu səbəblə elmdə "təsadüflər" çox da xoşagələn məvhumlar deyil.
Elmdə təsadüfləri təyin etmək üçün daha obyektiv, daha "məlumat dəyəri yüksək" təriflərə ehtiyacımız vardır. Burada riyaziyyat və ümumiyyətlə statistika köməyimizə çatır. Bu nöqtədə qarşımıza ehtimal anlayışı çıxır. Riyaziyyat elminin maraq sahələrindən biri olan ehtimal, əsasən bir hadisənin baş verməsiylə əlaqədar məlumatların, mövzuyla əlaqəli bütün məlumatlara olan nisbəti olaraq təyin oluna bilər. Yəni bir hadisənin reallaşma ehtimalı, o hadisəni təyin edən şərtlərin, o hadisə ilə əlaqədar bütün digər hadisələrin və şərtlərin riyazi cəmlərinin nisbətinə bərabərdir. Bu hadisə və şərtlərin cəminə universal çoxluq deyilir. Bu izahdan da anlaya biləcəyiniz kimi bir hadisə ilə əlaqədar sonsuz sayda ehtimal təyin oluna bilər.
Təkamül Təsadüfidir?
Həm bəli, həm də xeyr. Təbii seçmə orqanizmləri müəyyən istiqamətlərdə təkamülləşməyə məcbur edən, nəyin yararlı nəyin yararsız olduğunu süzgəcdən keçirən ciddi bir sınaq prosesidir. Ancaq, bu prosesdə təsadüf də müəyyən rola sahibdir.
"New Scientist" jurnalının 1982-ci il 21 Yanvar buraxılışının 140-cı səhifəsində astronom Chandra Wickramasinghenin 1981-ci ildə Arkanzasdakı bir məhkəmədə söylədiklərinə yer verilir. Wickramasinghe belə deyir:
"Həyatın təsadüf nəticəsində meydana çıxması, dəmir yığını üzərindən keçən bir fırtınanın Boeing-747 meydana gətirməsi qədər ağlasığmaz bir ehtimaldır."
Wickramasinghenin həmkarı Fred Hoyle isə sonralar bu məşhur iddianın qasırğa versiyasını qurmuşdu. Bu da bizə göstərir ki, hətta çox ağıllı insanlar belə təkamülü tamamilə səhv anlaya bilər.
Lakin, milyonlarla dəmir yığınıyla başlayıb, hər bir qasırğadan sonra yerdə qalanlara dair ciddi seçmə apararaq uçuşa ən uyğun olanları ayırmaq, bunların milyonlarla kopiyasının yaradılması, milyonlarla yeni qasırğaların meydana gəlməsi, ətraflı silsilə sınaqlar və sairə, ta ki bir növ maşın meydana gətirənə qədər -Boeing747 olmasa da- heç olmasa bir neçə metr uça bilmə qabiliyyətinə sahib bir maşın yaratmaq kimi bir analogiya aparılması daha münasib olardı.
Təkamüldə də nəzərdə tutulmayan və gözlənilməz şəkildə reallaşan, bir-biriylə birbaşa əlaqəsi olmayan hadisələr var. Çünki təsadüflər (və ya ehtimal analizləri) təbiətin bir gerçəyidir. Ancaq təkamüldə "Bu hadisə təsadüfən oldu" deyərkən demək istədiyimiz, kor təsadüflə nə isə yaranması deyil. Nəzərdə tutulan, reallaşan o hadisənin hər hansı bir xüsusi mənaya sahib olmadığıdır. Məsələn dəniz heyvanlarının quru heyvanlarına təkamülləşmiş olmasını bir "təsadüf" olaraq görə bilərsiniz. Onlar quruya adaptasiya olmaq məcburiyyətində idilər? Xeyr. Sadəcə, yox da ola bilərdilər... Ya da tamamilə başqa bir xüsusiyyət təkamülləşər və sularda müdhiş müvəffəqiyyətə çata bilərdilər. Ancaq quruda yaşayacaq şəkildə təkamülləşdilər. Belə bir istiqamətə getmələrinin arxasında duran elmi səbəblər addım-addım izlənilə bilər. Ancaq nəticədə olan, təsadüfdür. Canlıların sudan quruya çıxmasının xüsusi ya da planlanmış bir səbəbi yoxdur. Ancaq bu vəziyyət, suda yaşayan canlıların quruda yaşayan canlılara təkamülləşdiyi gerçəyini dəyişdirməməkdə və ya bu məlumatın etibarlılığını azaltmamaqdadır.
Təkamül Mexanizmləri
İndi isə təkamülün əsas mexanizmlərindən olan Təbii Seçmə və Mutasiyalara nəzər salaq. Təbii Seçmə canlılarda digər mexanizmlər və təbii proseslər səbəbiylə meydana gələn variasiyaların təbii şərtlər altında canlının mühitə ən uyğun (adaptasiya) olanlarının seçilməsi və çoxalması, beləcə özlərindəki bu variasiyalara səbəb olan "güclü" (adaptasiya olmağı təmin edən) genləri balalarına ötürə bilməsi olaraq təyin oluna bilər. Təbii Seçmədə, heç bir təsadüfilik amili yoxdur. Variasiyalara Təbii Seçmə səbəb olmur (buna az sonra toxunacağıq), Təbii Seçmə, yalnız bu canlıların təbiətdə şəxsi bacarıqlarından və genetik xüsusiyyətlərindən ötəri seçilmələri və ya ələnilmələri deməkdir. Təbiət şərtlərinin özü təsadüfidir. 3645-ci ilin Yanvar ayının 24-də havanın temperaturunu, rütubəti, bitkilərin yayılmasını və digərlərini bilməyimiz qeyri-mümkündür. Ancaq müəyyən bir istilik aralığında olmasını təxmini olaraq hesablaya bilər və nəzərdə tuta bilərik (bir hadisənin təsadüfü olmasının, onun elmi olaraq analiz edilə bilməyəcəyi mənasını vermədiyini xatırlayın). Ancaq təkamül bu vəziyyəti özündən kənarda saxlayır və var olan şərtləri "keçici normalar" olaraq görür. O anda mühit necədirsə, ona ən uyğun olanlar seçilir, digərləri ələnir. Burada bir təsadüfilik amilindən bəhs edilə bilməz. Təkamülü "tam təsadüfilik"dən çıxaran ən əhəmiyyətli səbəb, seçmənin təsadüfi olmamasıdır.
Təbii seçmə yolu ilə təkamül iki pilləli bir prosesdir və yalnız ilk pillə təsadüfidir: mutasiyalar təsadüfən meydana çıxan hadisələrdir, lakin həyatda qala bilmələri təsadüfə bağlı deyil. Təbii seçmə, üstünlüklər qazandıran bəzi mutasiyaları qoruyur və fiziki dünya nəyin yararlı nəyin yararsız olduğuna dair çox sərt məhdudiyyətlər qoyur. Nəticədə orqanizmlər müəyyən istiqamətlərdə təkamülləşirlər.
Mutasiyalar təkamülün ən təsadüfi mexanizmlərindən biridir. Lakin, təsadüfü olması "müşahidə edilə bilməz" olduğu mənasını verməməkdədir. Mutasiya, ümumiyyətlə müxtəlif amillərin təsirindən genetik materialın təsadüfi dəyişməsi deməkdir. Ancaq mutasiyaların təsadüfi olmasından daha təbii bir şey ola bilməz. Bu anda kreslonuzda ya da yatağınızda bu yazını oxuyarkən bədəninizə bir çox fərqli baxımdan radioaktiv şüalar daxil olmaqdadır. Bir neçə dərəcə sağa ya da sola dönməniz, bədəninizin hansı hüceyrələrinin bu şüalardan necə təsirləndiyini dəyişdirə bilməkdədir. Bu şüalar, hüceyrələrinizdəki DNT-yə təsir edərək mutasiyalara səbəb olur. Belə deyil başqa şəkildə oturmağınız, bu deyil digər hüceyrənizin və nükleotidinizin mutasiyaya uğramasına səbəb ola bilər. Mutasiyaların təsadüfiliyi belədir və bu, son dərəcə normaldır. Ancaq unutmayın ki, mutasiyalar təkamülün əsas səbəbi deyil. Mutasiyalar, təkamülün xammalını yaradan ana mənbədir. Yəni təsadüfi dəyişmələr, təsadüfi müxtəlifliyə gətirir. Bu müxtəliflik içərisindən, o ankı təbiət şərtlərinə bağlı olaraq bəziləri seçilir, digərləri ələnir. Və bunun nəticəsində təkamül reallaşır. Yəni müxtəlifliyin təsadüfi meydana gəlmiş olması, təkamülün təsadüfi olduğunu göstərmir. Çünki təsadüfiliyi olmayan seçmə mexanizmləri olmadan, təsadüfi yaradılan müxtəlifliyin heç bir mənası yoxdur.
Mənbələr:
1. www.newscientist.com/article/dn13698-evolution-myths-evolution-is-random/
2. www.evrimagaci.org/makale/13
daha ətraflı...
Təkamül əleyhdarlarının Təkamül Nəzəriyyəsinə qarşı istifadə etdikləri ən məşhur iddialardan biri də "Təkamül Nəzəriyyəsi yalnız bir nəzəriyyədir" cümləsidir. Və əslinə baxsanız cümlənin özü texniki olaraq doğrudur. Bəli, təkamül nəzəriyyəsi, təbii ki bir nəzəriyyədir. Bunu kim inkar edə bilər ki? Ancaq əminik ki, səbr göstərib yazımızı sona qədər oxuyacaq insanların içərisindən, "xeyr, təkamül nəzəriyyəsi bir nəzəriyyə deyil" deyənlər də çıxacaq. Heç olmasa Təkamül Nəzəriyyəsinə dair bir mifi dağıtmağa çalışarkən, bir başqa elmi terminə dair yanılmanı da ortadan qaldırmış olacağıq.
Nəzəriyyə Nədir?
Əvvəlcə bu cümləni quran insanlar, əsasən elmdə istifadə edilən bu anlayışın mənasının, bu anlayışı gündəlik həyatda özlərinin istifadə etdiklərindən fərqsiz olduğunu düşünür. Səhvin başladığı yer məhz bu nöqtədir.
Lakin unutmamaq lazımdır ki, gündəlik həyatda istifadə edilən "Nəzəriyyə" sözünün tərifi, elmi tərifdən fərqlidir.
Məşhur istifadədə, nəzəriyyə sözü ümumiyyətlə "təxmin", "düşüncə" və ya "şəxsi fikir" mənasında istifadə edilir. Ancaq, elmi anlayışlarda vəziyyət belə deyil.
Elmi ədəbiyyatda: Nəzəriyyə, mövcud şərtlərin bəzi xüsusiyyətlərinin elmi izahıdır və elmi nəzəriyyələr üçün əsasən üç şərt vardır:
1. Dəlillərlə dəstəklənir.
2. Test edilə və səhv çıxarıla bilir.
3. Yeni ehtimallar meydana gətirmək üçün istifadə edilə bilir.
Nəzəriyyələr Elmi Dəlillərlə Dəstəklənir
İlk şərtin də göstərdiyi kimi elmdəki "nəzəriyyə" sözü, "təxmin", "güman" və ya buna bənzər bir mənanı verməməkdədir. Halbuki, elmdə istifadə edilən nəzəriyyə anlayışı dəlillərlə güclü şəkildə dəstəklənən elmi şərhlərə verilən addır. Bir elm adamı, hər hansı obyektin və ya hadisənin səbəblərini açıqlamaq istədikdə, əvvəl müşahidə edir, müşahidələrinə və məlumatlara söykənən bir təxmin formalaşdırır. Və bu təxmin hipotez (fərziyyə) adlanır. Qurulan hipotez sonradan təcrübələr və müşahidələrlə test edilə, kifayət qədər dəlillə dəstəklənə və mövzu edildiyi testləri təkrar-təkrar keçə bilsə, nəzəriyyəyə çevrilir. Təkamül Nəzəriyyəsi, bu standartları uğurla keçərək heç bir testdə müvəffəqiyyətsiz olmamışdır və nəzəriyyəni dəstəkləyən dəlillər davamlı olaraq artmaqdadır.
Test Edilə və Səhv Çıxarıla Bilər
Gələk ikinci şərtimizə: Elmi nəzəriyyə test edilə və səhv çıxarıla bilər olmalıdır. Bəli, səhv çıxarıla bilər olmalıdır. Elmin təbiətində səhv çıxarılmaq vardır və elmi qiymətli edən həqiqətlərdən biri də budur. Ancaq elmi çürüdəcək olan da elmin özüdür. Əgər hipotezin səhv olduğunu göstərə biləcək bir elmi test və ya məlumat varsa o hipotez elmi ədəbiyyatda "nəzəriyyə" adını ala bilməz. Təkamül bu şərtlərə cavab verərək nəzəriyyə adını almışdır. Məsələn, hər bir yeni fosil və ya növ kəşfi təkamülün bir testidir. Yeni kəşf edilən bir növ, bütün canlıları təsnif etmək üçün istifadə edilən "təkamül ağacı" qəlibinə uyğun gəlmirsə və ya qaya təbəqələrində olan bir fosil bu "ağac"da olan digər nümunələrdən ciddi şəkildə fərqlidirsə, Təkamül Nəzəriyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər.
Nəzəriyyələr Yeni Ehtimallar Meydana Gətirmək Üçün İstifadə Edilə Bilər
Son şərt: Elmi nəzəriyyə, gələcəkdə edəcəyimiz yeni kəşflərə dair bir təxmin meydana gətirmədə istifadə edilə bilər. Bir çox həqiqəti açıqlayan hipotez yenidən təkmilləşdirilə bilər. Yəni, bu hipotezin əsas qanunlarını götürüb yeni bir dəlilin və ya hələ bilinməyən bir fenomenin varlığını ortaya çıxarmaq üçün istifadə edə bilərik. Əgər belə təxminlər edilə bilmirsə, yaxud edilə bilir ancaq səhv olduğu göstərilə bilirsə, demək ki, fərziyyəmiz, nəzəriyyə şərtlərini ödəmir və rədd edilməlidir. Təkamül, inanılmaz bir təxmin bacarığına sahibdir (təkamülün gələcəkdə necə olacağına dair bir təxmin inkişaf etdirmək olaraq başa düşülməsin, çünki bu vəziyyət hələ təxmin edilə bilməyən bir çox faktora söykənir, lakin yeni kəşflərin həyat ağacına necə yerləşəcəyinə dair ehtimallar olaraq baxıla bilər). Məsələn, bir fosil ardıcıllığına aid parçanı əlimizdə saxlayırıqsa, qaya araşdırmalarında bu fosillərin digər parçalarının da tapılacağına dair etibarlı bir təxmin inkişaf etdirə bilərik. 1997-ci ilin Yanvar ayında Talk Origins'də müasir qarışqaların əcdadlarının harada tapıla biləcəyinə dair təxmin buna kiçik bir nümunə ola bilər.
Nəzəriyyə və Qanun
"Nəzəriyyə daha çox elm adamıı tərəfindən qəbul edilsə qanun olar"
"Nəzəriyyə sübut edilsə, qanun olar."
Hər iki cümlə də tamamilə səhvdir! Elmi nəzəriyyə və elmi qanun anlayışları bir-birlərindən fərqli anlayışlardır. Elmi qanunlar təbiətin bəzi xüsusiyyətlərinin tərifidir, yəni təsvirlərdir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, nəzəriyyələr isə təbiətin bəzi xüsusiyyətlərinin şərhləridir. Yəni, qanunlar təsvir (description), nəzəriyyələr isə şərhdir (explanation). Qanunlar bəzi xüsusiyyətləri təsvir edərkən, bu xüsusiyyətlərin şərhini isə nəzəriyyələr edir. Məsələn, Nyutonun Cazibə Qanunu belədir: iki cisim arasındakı cazibə qüvvəsi, bu cisimlərin kütlələrinin hasiliylə düz, aralarındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Yəni qanun, vəziyyətin nə olduğunu təsvir edir, lakin cazibənin necə yarandığını və işlədiyini izah etmir. Halbuki, cazibə nəzəriyyəsi -məsələn, Eynşteynin Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi- bu vəziyyətin nə üçün meydana gəldiyini açıqlayır. Astronomiyadakı Hubble Qanunu belə deyir: astronomik obyektlərdən gələn -müşahidə edilən- qırmızıya sürüşən işıq, bu obyektlərdən Yerə qədər olan məsafə ilə mütənasibdir. Böyük Partlama Nəzəriyyəsi isə kainatın genişlənməkdə olduğunu söyləyərək bu hadisəni açıqlayır. Mendelin İrsiyyət Qanunları xüsusiyyətlərin ana və atadan balalara necə keçdiyinin müəyyən elementlərini təsvir edərkən, molekulyar-genetik nəzəriyyələr bu hadisələri, xromosom, gen və DNT strukturlarına söykənərək izah edir. Yəni, nəzəriyyələr daha çox dəlillə dəstəkləndikdə qanun halına gəlməzlər. Əksinə, nəzəriyyələr çatıla bilən "ən yüksək" nöqtədir və elmin hər sahəsində nəzəriyyələrə çatma məqsədi vardır. Əgər elm, yalnız qanunların kəşf edilməsi ilə kifayətlənsə idi, təbii fenomenlər şərh edilmədən sıralanıb qalardı.
Digər tərəfdən, ümumiyyətlə elm adamları tərəfindən qeyd edilməmiş olsa da, yaşayan orqanizmlərin zamanla dəyişdiyini ifadə etmək üçün "Təkamül Qanunu" anlayışından istifadə etmək olar. Bu dəyişmə, həm tapılmış fosillərdə həm də indiki vaxtda nəsildən nəsilə müşahidə edilə bilər. Təkamül Nəzəriyyəsi bu ümumi təsvirin yanında, canlı orqanizmlərin təsadüfi mutasiyalar və təbii seçmədən qaynaqlanan fərqli çoxalma müvəffəqiyyətlərini təcrübədən keçirərək müəyyən detalları açıqlayır. Və hətta, təkamülü dəstəkləyən dəlillər o qədər güclüdür ki, bioloqlar onu şübhə doğurmayan açıq bir həqiqət olaraq adlandırır. Beləcə, təkamül həm nəzəriyyə həm də bir həqiqət olaraq ifadə edilir.
Tətbiq oluna bilən hər testi uğurla keçmiş, güclü dəlillərlə dəstəklənmiş, çox sayda təsdiqlənmiş ehtimallarda istifadə edilmiş, həyatın bəzi xüsusiyyətlərinin məntiqli şərhi: Bu təkamülün vəziyyətinə dair tutarlı bir təsvirdir. Son olaraq, təkamülü aşağılamaq üçün istifadə edilən "yalnız bir nəzəriyyə" ifadəsi təkamülə qarşı deyil, əslində təkamülü daha da möhkəmləndirən güclü arqumentdir. Yalnız çox güclü elmi fikirlər bu ünvanı əldə edirlər.
daha ətraflı...
Yəqin ki, "Bütün mutasiyalar zərərlidir və ümumiyyətlə, canlılar üçün ölümcüldür.", "Elm adamları tədqiq edilmiş bütün mutasiyaların heç birinin canlının həyat prosesinə müsbət təsir etmədiyi nəticəsinə gəlmişdir." kimi fikirlərlə tez-tez qarşılaşırsınız. Bu yazıda (və gələcəkdə hazırlamağı düşündüyümüz silsilə yazılarda) mövzuya qısa ekskursiya edib belə iddiaların əsassız olduğunu göstərməyə çalışacağıq.
Bioloqlar mutasiyaların yeni xüsusiyyətlərin və hətta yeni növlərin meydana çıxmasına necə səbəb olduğuna dair minlərlə nümunə təqdim edirlər. Bu iddia göstərilən elmi dəlillərin qarşısında əsassız olmaqla yanaşı məntiqi baxımdan da qeyri-mümkündür.
Bir çox insan yeniyetmə dövründən etibarən süd həzm etmək qabiliyyətini itirir. Ancaq, bir neçə min il əvvəl sığırların əhliləşdirilməsindən sonra, Avropa və Afrikadakı müxtəlif insan qrupları südü yetkinlikdə də həzm etməyə davam etmələrinə səbəb olan mutasiyalara məruz qalmışlar. Genetik araşdırmalar bu mutasiyalar arasında çox güclü seçmə baş verdiyini, beləliklə də onların tamamilə faydalı hala gəldiklərini ortaya qoyur.
Bioloqlar bu vəziyyəti xüsusiyyət qazanılması olaraq görürlər. Yəni, mühitdəki bir dəyişmə (inək südünün ərzaq kimi yararlı olması), insanların bu dəyişiklikdən istifadə etməyinə (yetkin dövrlərdə südü həzm edə bilmə qabiliyyəti qazanmağına) imkan verən genetik mutasiya şəklində əks olunur. Lakin yaradılışçılar, uşaqlıqdan sonra süd həzm edən fermentin istehsalını dayandırmaq qabiliyyətinin itirilməsini anormallıq kimi qəbul edir.
Qazanılan xüsusiyyətin müsbət və ya mənfi olduğunu təyin etməyə çalışmaqla vəziyyəti daha da qəlizləşdirmək yerinə, gəlin son illərdə bioloqlar tərəfindən ortaya çıxarılan digər kəşflərə nəzər salaq. Məsələn, assidilərin (sürfəsixordalılar yarımtipinə aid dəniz canlısı sinfi) genomunda görülən kiçik bir dəyişmə canlının birkameralı ürəyini, ikikameralı işlək ürəyə çevirə bilir. Şübhəsiz ki, bu yararlı bir xüsusiyyət olaraq sayılar, deyilmi?
Bəzi meymunlar TRIM5 adlı zülalda mutasiyaya sahibdirlər, hansı ki, funksiyasını itirmiş başqa bir zülal parçasının bu zülala yapışmasına səbəb olur. Nəticədə, hüceyrələri İİV (HIV) kimi retroviruslara yoluxmaqdan qoruyan TRIM5-CypA adlı hibrid zülal ortaya çıxır. Bir mutasiya tamamilə yeni, həyati əhəmiyyətli funksiyaya sahib bir zülalın meydana çıxmasına səbəb olur. Yeni zülal, yeni vəzifə, yeni xüsusiyyət yaranır.
Baş vermə ehtimalı son dərəcə aşağı bir hadisə olmasına baxmayaraq, TRIM5-CypA zülalı iki ayrı meymun qrupunu təkamülləşdirdi. Ümumiyyətlə, yeni bir genin təkamülü bir mutasiyadan daha əhəmiyyətlidir, ancaq bu vəziyyət bir mutasiya nəticəsində ortaya çıxa bilən dəyişmənin gözəl bir nümunəsidir. Yeni genin təkamülləşməsinin ən əsas yolu mövcud bir genin kopiyalanmasıdır. İki və ya daha çox kopiya ortaya çıxdıqda, hər kopiya fərqli istiqamətlərdən təkamülləşə bilər.
Genlərin ya da bütün genomun kopiyalanmasına hər yerdə rast gəlinir. Məsələn, müasir pivə mayası əcdadının bütün genomu kopiyalanmasaydı, bu gün pivə və şərab olmayacaqdı. Aydın olur ki, hər birimizdə bəzi genlərin əlavə kopiyaları var və bu "kopiya sayı müxtəlifliyi fenomeni" adlanır.
Daha mürəkkəb bədən quruluşunun təkamülü, embrional inkişafda mühüm rola sahib Hox genlərinin qismən təkrarlanan kopiyalayarının bir nəticəsi olaraq görülür. Bioloqlar, ardıcıl mutasiyaların meduza və anemonların əcdadlarındakı protoHox genlərinin daha kompleks məməlilərin 39 Hox geninə necə çevrilməsi üzərində araşdırma aparırlar.
Mutasiyalar yeni növlərin təkamülünə səbəb ola bilərmi?
Bəli, ola bilər. Abalon molyusklarının müxtəlif növləri yumurta səthindəki "kilidə" yapışan spermatozoidlər üzərindəki "açar" zülalda meydana gələn bir mutasiyadan təkamülləşmişlər. Qeyri-mümkün kimi görünə bilər, lakin bəzi yumurtalar qeyri-adi spermalar tərəfindən nüfuz edilməyə (mayalanmağa) hazır olurlar. Eyni hadisə meyvə ağcaqanadlarında da görülür və digər bir çox canlıda da görülməsi mümkündür. Maya göbələklərində yeni növlərin yaranmasına səbəb olan mutasiyalar yalnız təsbit edilməklə qalmamış, hətta əksinə çevrilmişlər.
Misalların siyahısını artırmaq olar, ancaq hələlik bunlarla kifayətlənirik. Bir başqa iddia isə "mutasiyaların əksinə çevrilə bilməyəcəyi" şəklindədir. Bir çox mutasiya, sonrakı mutasiyalarla geri dönməyi bacarır -məsələn, DNT-nin tərkib hissələrindən olan azot əsası Adenin əvvəl Quaninə və sonra isə yenidən Adeninə çevrilə bilir. Əslində, tərs mutasiya və ya "geri dönmə" hadisəsinə çox rast gəlinir. Məntiqlə, əksinə mutasiya, xüsusiyyət itkisinə səbəb olan hər hansı bir mutasiya üçün faydalı olmalıdır. Dolayısıyla, mutasiyaların xüsusiyyətləri itirdiyi və yeni xüsusiyyətlər qazandırmadığı iddiası yalnız elmi faktlara deyil, eyni zamanda məntiqə də zidddir.
daha ətraflı...
Elm düşmənləri, elm adamlarının Təkamül Nəzəriyyəsini sanki bir din olaraq gördükləri xəyalını xalq arasında yaymağa çalışırlar. Onlar iddia edir ki, təkamül bioloqlarına görə təkamül yaradılış möcüzəsi, Darvin Tanrı, Richard Dawkins kimi məşhur insanlar isə peyğəmbərdir. Bu iddianın absurd olması bir yana, elm adamlarının təkamülə xüsusi sevgisi də yoxdur! Tam əksinə, elm adamları əsas vəzifələri olan işi görürlər: Təkamül Nəzəriyyəsini yanlışlamağa və çürütməyə çalışırlar. Heç bir təkamül bioloqu "Mənim Təkamül Nəzəriyyəm nə qədər də qəşəngmiş, mən onu çox sevirəm!" kimi uşaq yanaşmaları ilə onu qorumağa çalışmır. Təkamül Nəzəriyyəsi, digər nəzəriyyələr kimi elm adamları tərəfindən davamlı təzyiq altındadır. Ağla gəlməyəcək, həyatınızda görmədiyiniz və eşitmədiyiniz canlıların təkamül keçmişlərindən tutmuş, ən yaxşı tanıdığınız canlıların ən bilinən xüsusiyyətlərinin təkamülünə qədər istisnasız hər canlının hər xüsusiyyətinin təkamüllə əlaqəsi davamlı araşdırılır. Alimlər bu sahələrdə daima yeni faktlar ortaya çıxarmağa çalışırlar. Tapılan yeni faktların, bu günkü Təkamül Nəzəriyyəsi ilə uyğunluğu yoxlanılır. Əgər bir uyğunsuzluq varsa, nəzəriyyə gözdən keçirilir və səhvlərdən təmizlənir. Yoxdursa, faktlar nəzəriyyəni dəstəkləyən dəlillər olaraq ədəbiyyata daxil olur.
Təkamülün çürüməsi üçün alışıb yanan, ancaq bunu elmi üsullarla edə bilməyəcək qədər elmə nifrət bəsləyən insanlar, təkamül sayəsində gəldiyimiz nəticələr və bu anda bu sahəyə aid faktlarımız ilə ziddiyyət təşkil edə biləcək hər məlumatın, nəzəriyyəni tamamilə çürüdəcəyi düşüncəsinə sahibdirlər. Xeyr, hər ziddiyətli məlumat, nəzəriyyəni çürütmür. Bəzi məlumatlar, nəzəriyyələrin elə əsas fərziyyə və ya tapıntılarına əks olar ki, nəzəriyyəni tamamilə çürüdə bilər. Məsələn aparılan bir araşdırma, Kainatın başlanğıcında həcmsiz və sonsuz sıxlıqlı bir nöqtənin var ola bilməyəcəyini qəti şəkildə isbat etsəydi, Böyük Partlama Nəzəriyyəsi ciddi mənada çətinliyə düşər və böyük ehtimalla tərk edilmək məcburiyyətində qalardı (ki indiki vaxtda bir çox elm adamı, Böyük Partlamanın başladığı nöqtənin elmi bir problem olduğunu və bir başqa nəzəriyyənin problemə daha yaxşı bir həll təklif edəcəyini düşünməkdədir). Bir nəzəriyyənin qismən ya da tamamilə çürüməsi pis bir şey deyil. Elm adamları üçün nəzəriyyələr, adını dağlara daşlara yazdıqları sevdalar deyil. İşlərinin bir parçasıdır, sadəcə bu qədər. Üstəlik bir nəzəriyyənin qismən ya da tamamilə çürüməsi, elm və insanlıq üçün yaxşı bir haldır. Beləliklə var olan nəzəriyyələrimizi nəzərdən keçirərək gücləndirir və yeni nəzəriyyələr yaradaraq, əvvəlki nəzəriyyəmizi çürüdən faktları və əvvəlki nəzəriyyənin izah edə bildiyi məlumatları bir bütün olaraq açıqlaya bilirik.
Təbii ki elm düşmənləri, elmi olaraq həqiqətə yaxınlaşmanın əhəmiyyətini dərk etməmiş insanlardır. Onların ağlında, elm sayəsində mexanistik və materialistik bir şəkildə asanlıqla izah edə bildiyimiz məsələlərin (bu, indiyə qədər üzərində düşündüyümüz az qala hər şeydir) ortadan qalxması, beləliklə özlərinin şəxsi inanc və din təbliğatına yer açılmasıdır. "Bax, elmin X Nəzəriyyəsi Y-i izah edə bilmir. Deməli mənim inandığım Z bunu etmiş olmalıdır!" Buradakı məntiqsizliyi görə bilirsinizmi?
Bəs Təkamül Nəzəriyyəsini çətinə salacaq bir tapıntı nə olardı? Bir neçə fərqli cavab verilə bilər. Ancaq paleontologiya sahəsindən yanaşsaq, cavab əslində çox sadədir: təkamül müddətinin pilləli dəyişmə ardıcıllığını pozacaq, yəni "sıranı pozacaq" bir fosil tapmaq! Məsələn, bütün primatların tarixinin 50 milyon il əvvələ getdiyini bilirik. Bu primatlar içərisindən insanların (Homo cinsinin) yalnız 2 milyon ildir var olduğunu da bilirik. Homo cinsinin üzvlərinin bir çoxunu və əcdadlarını, həmçinin onların təkamül əlaqələrini də bilirik. Bu vəziyyətdə əgər ki 90 milyon il əvvələ aid süxurlardan bir müasir insan (Homo sapiens) fosili çıxacaq olsa, Təkamül Nəzəriyyəsi çox ciddi bir zərbə alacaq!
Ancaq buna dair bu günə qədər heç bir tapıntıya rast gəlinməmişdir. Əlbəttə tapılan və əvvəlki məlumatlarla uyğunlaşmayan bəzi fosillər, az da olsa qohumluq əlaqələrini düzəltməmizi təmin etmişdir. Tez-tez, yeni kəşf edilən fosillər sayəsində bəzi növ qruplarının ilk təkamülləşdiyi tarixlər geriyə çəkilməkdədir. Lakin demək olar ki heç bir zaman nəvə olduğunu bildiyimiz bir növün əcdadının var olmasından əvvələ aid bir fosili tapılmamışdır. Məsələn müasir bir qarğaya aid fosil, dinozavrlardan əvvəlki sürünənlərin yaşadığı fosillər arasında əsla tapılmamışdır! Çünki qarğa, dinozavrlardan təkamülləşmiş olan quşların bir üzvüdür. Dinozavrların olmadığı bir dövrdə, qarğaların yaşaması gözlənilə bilməz. Təkamül Nəzəriyyəsinin uzaqgörənliyi budur. Çünki canlıların hamısı bir anda var olmamışlar. Pilləli olaraq, daha əvvəlki əcdadlardan təkamülləşmişlər. Təkamülün bu proqnozu, bu günə qədər istisnasız hər növdə təsdiqlənmiş və heç bir şəkildə yanlışlanmamışdır. Təkamül Nəzəriyyəsini insanlıq tarixinin gördüyü ən güclü nəzəriyyələrdən biri edən milyonlarla arqumentdən biri də heç şübhəsiz budur.
İstinad buradadır
daha ətraflı...
Siçanlar üzərində aparılan araşdırmaların nəticələri göstərir ki, kosmik şüalanma beynin neyron şəbəkələrində ciddi və uzunmüddətli pozuntular meydana gətirə və mürəkkəb məsələləri həll etmə potensialını azalda bilər.
Marsa uzunmüddətli uçuş və Qırmızı planetdə yaşayış çoxsaylı fəsadlara yol aça bilər ki, bunların da başında radiasiya dayanır. Kosmosu cənginə alan radiasiya axını qlobal maqnit sahəsi və sıx atmosfer kimi müdafiə sistemləri olmayan Mars planetinin səthinə qədər gəlib çatır. Kosmik gəmi və mars forpostları qurucuları bu məsələyə olduqca ciddi yanaşır və şüalanmanı "pərdələməyin" üsullarını düşünməyə çalışırlar.
Kosmik şüa hissəcikləri müxtəlif kütlə və enerjiyə malikdir və mümkün bütün yollarla onların qarşısı alınır. İnsanları xüsusilə ağır oksigen və titan ionlarından qorumaq çətindir. Kaliforniya universitetindən olan Çarlz Limolinin apardığı tədqiqatın nəticələri optimistik heç nə vəd etmir. Laboratoriya siçanları və siçovullarını şüalanma təsirlərinə məruz qoyub beyində meydana gələn pozuntuları araşdırdıqdan sonra, davranış və əqli bacarıqlarındakı dəyişiklikləri öyrəniblər.
Alimlərin dediyinə əsasən, radiasiyaya məruz qoyma hadisəsindən həm üç, həm də altı ay sonra heyvanlarda əqli problemlər ortaya çıxıb: yaddaş və tədqiq etmə aktivliyi zəifləyib, həyəcanlılıq isə artıb. Bu neqativ dinamika neyron strukturuna da təsirsiz ötüşməyib.
Histoloji preparatlar göstərir ki, şüalanma beyin qabığı neyronlarının morfologiyasını dəyişdirərək, mürəkkəb dendrit şaxələrini azaltmaqla yanaşı həm də sinaptik dəqiqlik və iltihab prosesləri əlamətlərinin zəiflədir. Mütəxəssislər əldə edilmiş nəticələrin gələcəkdə həyata keçəcəyi gözlənilən uzun kosmik səyahətlərin insan beyni üzərindəki təhlükələri mövzusunda əlavə dəlil formalaşdırdığını qeyd edir.
Həmçinin oxuyun:
* Kosmos gözümüzü zədələyir?
* Kosmosda həyat necə keçir?
* Marsın ilk sakinləri uşaq doğmayacaqlar
daha ətraflı...
Astrofiziklər mənşəyi müəmmalı qalan 234 siqnal əldə etdiklərini bildiriblər. Süd Yolu qalaktikasındakı Günəşə oxşar ulduzlar ətrafından yayılan siqnalların yerdənkənar sivilizasiyalara aid ola biləcəyi ehtimalı xeyli yüksəkdir.
Hipotetik yerdənkənar yaşayışa həsr edilmiş yeni araşdırmanın nəticələri arXiv.org resursunda dərc olunub. Kanadalı astrofiziklərin apardığı iş, alimlərin qeyd etdiyi kimi vurğulasaq "Günəş tipli ulduzların az bir qisminin müəmmalı periodik spektral modulyasiyalarını" əhatə edir. Tədqiqatçılar Apaçi-Pointdə yerləşən 2,5 metrlik teleskopun köməyilə prosesdə ulduz və qalaktikaların fotoşəkilləri və spektrinin genişmiqyaslı araşdırılması metodundan yararlanıblar.
Alimlər əsasən ulduzların intensiv parlaqlığının dəyişkənliyi ilə maraqlanıblar və nəticədə ümumilikdə 2,5 milyon ulduzun göstəriciləri təhlil edilib. Müxtəlif ulduz sistemlərindən 234 sayda qəribə kosmik siqnal əldə edildikdən sonra onların eyni periodları olduğu aydınlaşdırılıb - 1,65 pikosaniyə. Maraqlısı budur ki, bu siqnalların hər birisi F2-K1 sinfinə aid ulduzlardan, yəni Günəşə oxşar ulduzlardan yayılıb. Mütəxəssislər qeyd edir ki, belə vəziyyəti yerdənkənar aktivlikdən savayı şərh etmək çətindir. Yüksək sivilizasiyalar doğma ulduzlarının parlaqlığını şüurlu şəkildə dəyişdirərək, beləcə özləri haqda kosmosa informasiya göndərmiş ola bilərlər.
Fərz edək ki, bu siqnallar yadplanetlilərdəndir - bu dəfə də başqa bir çətinliklə qarşılaşacağıq. Məsələ burasındadır ki, kosmik texnologiya sahəsində o səviyyəyə çatmadığımız üçün anoloji üsulla onların "kosmik mesajına" cavab verə bilməyəcəyik.
Britaniyalı nəzəri fizik və kosmoloq Stiven Hokinqsə bir müddət əvvəl yadplanetli sivilizasiyalar barədə danışıb. Alim bildirib ki, yerdənkənar sivilizasiyalarla görüş bəşəriyyət və onun tərəqqisinə yaxşı heç nə vəd etmir - əksinə, belə bir görüş bəşəriyyəti növ olaraq yerüzündən silinmə təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya qoyur.
Həmçinin oxuyun:
* Rusiyalı alimlər qəribə kosmik siqnal qeydə alıblar
* "Asgardia" adlı ilk kosmik ölkə yaradılacaq
* Ən yaxın ulduz ətrafında "həyat zonasında" yerləşən planet tapılıb
daha ətraflı...
