30 dəqiqə ərzində nəfəs almadan yaşaya biləcəyik

Boston Uşaq Xəstəxanasında təcrübələr aparan bir tədqiqat qrupu, qan axışına oksigen əlavə edilməsini təmin edən bir mikro hissəcik inkişaf etdiməyə nail oldu. Kəşf sayəsində, insanların ağciyərlərindəki havanı istehlak etmək, yəni tənəffüs etmədən oksigen ehtiyacını qarşılaya bilmək yolunda böyük addım atılmış oldu.

TechWench saytının yaydığı xəbərə görə, tənəffüs çatışmamazlığından ölüm təhlükəsi yaşayan xəstələr ən az 30 dəqiqə boyunca həyatda qala biləcəklər. Bu müddət, tənəffüs çatışmamazlığı səbəbiylə meydana gələn infarkt üçün kafi hesab edilir. 

Qana oksigen əlavə edə bilən yeni mikro hissəcik, qırmızı qan hüceyrələrinə nisbətdə üç-dörd qat daha çox oksigen daşıyır. Oksigen, yağdan çıxarılan hüceyrə divarını təmsil edən hissəcikdə yığılır. Hüceyrə divarının yağdan olması, əvvəllər müxtəlif materiallardan yaradılan hissəciklərlə müqayisədə, elastikliyi sayəsində qanın kapilyar damarlarda dayanmamağını, dövr etməsini təmin edir. 

Prof. John Kheir'in başında durduğu tədqiqat qrupu, tibb sahəsində yeni cığır aça biləcək kəşfi tənəffüs çatışmamazlığı çəkən gənc bir xəstəni itirmələrindən sonra həyata keçirdi. Sətəlcəm olan gənc qız, ağciyərləri qanla dolmağa başladıqdan sonra müdaxilə edilə biləcək kifayət qədər vaxt olmadığı üçün ani ürək dayanması nəticəsində həyatını itirdi. 

Elm adamları, qana oksigen köçürmə üsulunun tibbdən başqa hərbi və digər sahələrdə də istifadə edilə biləcəyini bildirdilər. Bu kəşf gələcəkdə sualtı dalğıcların 30 dəqiqə ərzində quruya çıxmadan yaşamağını təmin edə biləcək.

Qaynaq: ntvmsnbc

daha ətraflı...

Oranqutan Zəkası və Təqlid Etmə Bacarığı

Bu möhtəşəm fotoşəkil 2008-ci ildə nəşr olunan "Meşənin Mütəfəkkirləri: Oranqutan Hesabatı" adlı kitabda yayımlanmışdır. Kitabın müəllifləri Schuster, Smits və Ullal ilk dəfə bu qədər dəqiq üsulla, bir alət istifadə edərək ov edən bir oranqutan fotoşəklinin çəkildiyini deyirlər:

"...Bir erkək oranqutan budaqlardan tutunaraq suyu bir çubuqla qarışdırır və bu şəkildə balıqları ovlamağa çalışır. Bu qeyri-adi və Dünya səviyyəsində olduqca yayılan fotoşəkil, Borneo'da yerləşən Kaja adasında çəkilmişdir. Bu fərd bölgədə, Gohong çayı

daha ətraflı...

"Harun Yahya"nın saxtakarlıqları

Harun Yahya ləqəbli elm düşməni Adnan Oktarı yəqin ki çoxları tanıyır və kim olduğunu yaxşı bilirlər. Əsas məsələ isə tam başqa mövzunu əhatə edir. Bu insan yazdığı kitablarında (əslində fərqli qaynaqlardan tərcümə etdiyi) təkamül təliminə zərbə endirmək üçün əlindən gələn saxtakarlığı edir. Buna səbəb bir çox şey ola bilər, lakin düşünürəm ki bu yazıda həmin səbəblər

daha ətraflı...

İnsanın Təkamülü

Bu dəfə sizlərə insanın təkamülündən bəhs edəcəyik. Uzun bir mövzu olduğuna görə birbaşa izaha keçmək istəyirik. Dərhal başlayaq.

Ümumi olaraq, fosillər üzərindən irəliləsək, bilməyimiz lazım olan şey, yer qabığında dərinlərə endikcə zamanda geriyə getdiyimizdir. Çünki ilk fosilləşən sümüklər, yer qatlarının ən altında iştirak edir, üzərinə bir çox qat minmişdir. Həmçinin arxeologiya, paleontologiya və paleoantropologiya olduqca yavaş irəliləyirlər. Qazma metodlarını görmüsünüz, görməmisinizsə də, Böyük Kanyon qədər dərin çuxurlar qazmaq üçün belə yalnız diş fırçaları istifadəsi nümunəsini verə bilərik. Çox yavaş irəliləmək məcburiyyətindədirlər, çünki qalıqlar çox həssasdırlar və asanca dağıla bilərlər. Bu da, təkamül dəlillərinə çatma sürətimizi azaldır; lakin əlbəttə bu dərd deyil, əldəki məlumatlarla belə təkamül dəfələrlə və asanlıqla təsdiq edilir.

daha ətraflı...

Genlər Necə Dəyişilir?

Bu mövzuda ilk öncə anlamalı olduğunuz ən əhəmiyyətli məsələ budur: genlərimiz xarici dünyanı "qavramır". Çünki sizi yaradan hər şey baxdığınızda "cansız" deyəcəyəyiniz və həqiqətən də cansız olan atomlar və molekullardır. Bunların fərqli birləşməsi nəticəsində karbohidratlar, yağlar, zülallar, və s. yaranır. Bunların cəminə və bunlar arasındakı topdan əlaqəyə isə biz "canlılıq" deyirik. Halbuki "canlı" və "cansız" deyə bir anlayış əslində yoxdur. Amma bu işin çox fərqli bir ölçüsü olduğu və ayrı bir qeydə layiq olduğu üçün bu məsələni keçirəm. Burada bilməyiniz lazım olan, genlərimizin ya da hər hansı bir başqa quruluş daşımızın ətrafı və mühiti qavramadığıdır.

Yaxşı bəs bu dəyişiklik necə baş verir?

 Belə: Mutasiyalar və ya crossing-over, transpozonal sıçrayışlar və bənzəri təsadüfi hadisələr nəticəsində genlərimiz davamlı olaraq və riyazi bir təsadüfilik daxilində dəyişir. Məlumat olaraq, yalnız mutasiyalar, gündə orta hesabla 10.000 dəfə baş verir, tək bir insanda. Bunlara meyoz əsnasında meydana gələn crossing-over'dəki genetik dəyişiklikləri, hər an meydana gələ biləcək olan transpozonal sıçrayışları və s. də əlavə etmək lazımdır. Onların nəticəsində, bir növə aid bir çox fərqli növ meydana gəlir. İnsanların bir-birinə bənzəməməsi buna görədir. Əslində heyvanların hamısının içində bir çox fərqlilik var, yalnız bunları bizim gözümüz vərdiş etmədiyi üçün görə bilmərik. Eynilə çinli olmayanların "Çinlilərin hamısı bənzərdir!" iddiası kimi. Əslində çinlilər də bizim hamımızı bir-birimizə bənzədir. Bunun səbəbi, onların içərisində yaşamadığımız və ya sadəcə çinli olmadığımızdır. Bənzər şəkildə, sprutlar ya da göyərçinlər arasında fiziki fərqlilikləri də bir baxışda görmək çətindir, ancaq "işlək" bir göz bunu ayırd edə biləcək.

 Təsadüfən meydana gələn saysız variant (növ) təbiət qarşısında bir növ imtahana tabedir. Çünki bu müxtəliflik ümumiyyətlə təsadüfən meydana gəlir. Lakin təbiət şərtləri müəyyən anlar daxilində, diqqətə çarpandır. Məsələn bu anda, normal şərtlər altında, 20 kiloqram olaraq doğulacaq olan bir it balası, keysəriyyə yolu ilə müdaxilə edilmədiyi müddətcə öləcək, çünki anasının qarnından çıxa bilməz. Yəni embrioloji inkişaf zamanı, hamiləlik müddətinin sonundakı kilonu nəzarət edən və ya bu xüsusiyyət üzərində təsiri olan genlərin təsadüfi dəyişməsi, 20 kq'lıq bir balanı meydana gətirə bilər, ancaq bu bala təbiətdə məğlub olar. Ya da qısa boylu zürafələr budaqlara çata bilməz və ya asan cütləşə bilməz (dişilər uzun boyluları seçir) və buna görə gec, tez məğlub olarlar. Nümunələr sonsuz sayda artırıla bilər.

Bu səbəbdən, təsadüfi meydana gəlmiş olan variantlardan bir qismi, təbiətə adaptasiya ola bilmədikləri üçün uduzur. Məğlub olmaq, ölmək ya da nəsil artırmamaq şəklində görülə bilər. Bunlardan birinin meydana gəlməsi, özündəki bu müxtəlifliyi var edən genlərin balalara ötürülməməsi deməkdir (ümumiyyətlə bu "zəif" fərd ölür ya da törəyə bilmir). Beləcə o "növ" yox olur. Digər tərəfdən, genlərindəki müxtəliflikdən təbii mühitə daha çox adaptasiya olacaq şəkildə var olan bir fərdin genləri onun həyatda qalmasına və ya törəməsinə qatqı təmin edir. Beləcə o dəyişilmiş gen balaya ötürülür.

Bu şəkildə kumulyativ bir irəliləyiş əldə edilir və nəsillər sonunda, populyasiyalarda davamlı olaraq (mühit şərtlərinin dəyişmədiyi düşünülərsə) müəyyən bir istiqamətə doğru bir gen təcrübəsi meydana gəlir. Təkamül budur. Çünki müəyyən bir nəsil sonunda, artıq canlılar o qədər çox dəyişir ki, bir müddət sonra bu genlərin təcrübəsi nəticəsində dəyişən fərdlər, əcdadlarıyla (araşdırdığımız populyasiyanın ilk başdakı fərdləriylə) cütləşə bilmirlər, çünki artım mexanizmləri də dəyişir. Buna biz "növləşmə" deyirik.

Uzun sözün qısası, genlər "dəyişikliklərin lazımlı olduğunu anlamırlar". Genlər, təsadüfi olaraq dəyişirlər. Daha sonra bu dəyişiklik, təbiətdə "test edilir". Əgər ki dəyişmə canlıya fayda təmin edirsə, gələcək nəsillərə daha çox köçürülür. Əgər gen zərərlidirsə, canlı məğlub olur və o gen ötürülə bilmir. Təkamül də bu şəkildə, hər zaman o andakı mühitə ən adaptasiya ola bilmiş fərdlərin həyatda qalmaları və nəsil artırmalarıyla çox dağınıq bir cığır üzərində irəliləyir. Bu məzmunda, beynin olduqca sıravi bir orqan olduğunu və genlər üzərində heç bir təsiri olmadığını düşünmək olar.

daha ətraflı...

"Atam da insandır, uşağım da insan olacaq, eləysə fərqli bir növ necə meydana gələ bilər?"

Bir çox insanlar təkamülün necə gerçəkləşdiyini anlamırlar və adətən belə bir sual ortaya qoyurlar: "Atam da insandır, uşağım da insan olacaq, o zaman təkamül necə reallaşa bilər, fərqli bir növ necə meydana gələ bilər?" Bu yazıda sizlərə bu hadisənin necə baş verdiyini izah etməyə çalışacağıq.

İlk öncə bunu demək lazımdır ki, təkamül və növləşmə 100-200 il ərzində gerçəkləşən bir hadisə deyil. Bunun baş verməsi üçün milyon illərə ehtiyac duyulur (təbii ki bu illər ərzində təkamülün sürəti azala və arta bilər). Zamanı axıb gedən bir fakt olaraq düşünəcək olsaq, bu anda hər birimiz bu zaman içərisində hərəkət etməkdə olan varlıqlarıq. Bu səbəbdən doğuluruq, böyüyürük, artırıq və ölürük. Bütün bunları orta hesabla 70-80 il içərisində edirik. 80 ilimizi kağıza kiçik bir xətt olaraq çəkdiyimizi düşünün.

Daha sonra, bu 80 ili göstərən xəttin başına, ana və atamızı əlavə etdiyimizi fərz edin. Onların birləşməsi nəticəsində biz var ola bildik. Biz onlardan doğulmuş olan bir fərdlərik. Və bəli, onlar kimi insanıq. Lakin diqqət yetirməyimiz lazım olan məsələ budur: Onlardan ciddi şəkildə fərqli xüsusiyyətlərimiz var. Davranışlarımız fərqlidir. Zəkamız fərqlidir. Meyllərimiz fərqlidir. Fiziki xüsusiyyətlərimiz müəyyən bir dərəcədə fərqlidir.

Daha da geriyə gedək. Ana və atamız üçün də 80 illik bir ömür xətti çəkək. Onların da ana və atalarını əlavə edək. Daha sonra onların da 80 illik ömür xəttlərini çəkək və onların da ana atalarını doğuş hissələrinə əlavə edək. Beləcə geriyə doğru getdiyimizdə, davamlı olaraq, ən azından uzun bir müddət insan fərdləri ilə qarşılaşarıq, bu qaçılmazdır. Lakin, məsələn 10 nəsil, 20 nəsil, deyək ki 50 nəsil geriyə getdiyimizdə, təxminən 4.000 il geriyə getmiş olarıq. Təkamül Biologiyası və onu maraqlandıran sahələr sayəsində bilirik ki 4.000 il əvvəl insan yenə insan idi. Amma yəqin ki, o dövrün fiziki, davranış və genetik xüsusiyyətləri baxımından günümüzdən tamamilə fərqli idi. İnsanların meylləri fərqli idi. Boyları fərqli idi. Ömürləri bizimkindən çox qısa idi, əksəriyyəti 30 yaşına çatmadan ölürdü. Həyatları təməldən fərqli idi. Bu, onların yetişdirilmə formalarını, bu səbəbdən bütün xüsusiyyətlərini dəyişdirirdi. Deyək ki ömürləri yenə 80 il idi (əslində 30 il qədər olsa da). Həmişə bir ömrü 80 il olaraq düşünərək daha da geriyə gedək...

Həmçinin buradakı bir başqa əhəmiyyətli məsələ, geriyə getdikcə daha çox insanı əhatə edən "nəsil ağacları" ilə toqquşmağımızdır. Yəni məsələn indiki vaxtda Azərbaycanda yaşayan bir A insanının nəsil ağacını çəkərək geriyə getdiyimizi düşünək. 4.000 il əvvələ qədər geri getdiyimizdə, yolda Gürcüstan, Ermənistan, İran, İraq, Türkiyə, Yunanıstan və s. ölkələrdən və hətta çox daha uzaq ölkələrdən insanların nəsil ağaclarını işin içinə daxil etməyə başlayarıq. Çünki bəlkə bizim 50-ci nəsildən babamızın soyu, Dünyanın tamamilə fərqli bir nöqtəsində idi. Yalnız köçlər və fərqli səbəblərlə, 50-ci nəsildən olan babamızın uşaqlarının və nəvələrinin fərqli istiqamətlərə dağılmasından ötəri o soy bizə qədər gəldi. Bu, Təkamül Müddətini anlamaq mövzusunda əhəmiyyətli bir məsələdir. Buna az sonra qayıdacağıq.

Dövrümüzdən 100 nəsil geriyə getdiyimizdə, 8.000 il geriyə getmiş olacağıq. Hələ insan, insandır. Lakin artıq 100 nəsil əvvəlki bir fərdi alıb, günümüzdəki bir fərdlə müqayisə edəcək olsaq, fərqliliklər siyahısı daha da uzun olacaq. Bioloji olaraq hələ "insan" (Homo sapiens) olan insan, fiziki olaraq olduqca fərqlidir. Daha da geriyə, 200 nəsil, 300 nəsil, 500 nəsil, 1.000 nəsil, deyək ki 2.500 nəsil getdiyimizdə, 200.000 il geriyə getmiş olarıq. Artıq bu nöqtədə ələ alacağımız bir insan fərdi ilə, günümüzdən ələ alacağımız insan fərdi o qədər fərqlidir ki, eyni növ olduqlarını söyləmək mümkün olmayacaq. Çünki hər insan ana-atadan, həmişə insan balalar doğulsa da, təbiətdə, xüsusilə vəhşi mühitdə yalnız müəyyən xüsusiyyətlərə sahib fərdlər həyatda qala bilirlər. Bu da, fiziki xüsusiyyətlərin müəyyən şəkillərdə seçilməsi və ötürülməsi deməkdir. Bu səbəbdən, yalnız ana/ata ilə bala əsasında baxsaq həmişə eyni növdən fərdlər doğulur. Lakin qarşılaşdırmağımızı və araşdırmağımızı daha geniş zaman aralığına bölsək, fərqliliklərin artmasından ötəri eyni canlıdan bəhs etdiyimizi iddia etmək getdikcə çətinləşəcək.

200.000 il əvvəl yaşayan Cro Magnon insanı, ən ilkin müasir insan fərdləri olaraq tanınmaqdadır. Əgər ömür xəttlərini daha da geriyə aparıb, on minlərlə nəsil geriyə getsəniz görəcəyiniz şey, getdikcə insandan uzaqlaşıb vəhşi heyvanlara bənzəyən fərdlər olacaq. Hər biri ana atasından alacaq, onları təkrarlayacaq, bənzəyəcək fərd kimidir. Amma araşdırma etdiyimiz aralığı genişlətdikcə bənzərliklər getdikcə azalacaq.

Bu şəkildə geriyə gedərək, əgər ömrün 80 ildə sabit olduğunu fərz etsək, 75.000 nəsil (6 milyon il) geriyə gedəcək olsaq qarşılaşacağımız, "insan" olmasını gözlədiyimiz fərdlər, indiki vaxtda görməyə vərdiş etdiyimiz şimpanzelərə bənzəyən canlılara çox bənzəyəcək. Bəlkə hələ insana aid bəzi xüsusiyyətlər görmək mümkün olacaq, ancaq əsla "Bəli, bu bildiyimiz insandır" demək mümkün olmayacaq. Lakin o canlının nəsli günümüzə doğru təqib edilsə, davamlı olaraq hər bir fərdin balaları ələ alınsa, hər səfərində kiçik fərqliliklər və təbiət tərəfindən, cütləşmə nəticəsində yaradılan müxtəliflik üzərində edilən seçmə nəticəsində, nəsillər sonunda getdikcə fərqləndirmə olduğu görülə bilər.

Burada başa düşülməsi lazım olan bir başqa məsələ budur: 6 milyon il əvvələ getdiyimizdə gördüyümüz əcdadların "şimpanzelərə" bənzədiyini dedik; ancaq bu əcdadlar qətiliklə şimpanze deyildirlər! Açıqlayaq: Necə ki, insan fərdlərindən birindən başlayıb keçmişə doğru getdiyimizdə, davamlı olaraq daha çox nəsil ağacını daxil etməyimiz lazımdırsa, 6 milyon il əvvəlinə getdiyimizdə də, şimpanzelərin nəsil ağaclarıyla qarşılaşdığımızı və bizim nəsil ağaçlarımızının onlarınkıyla toqquşduğunu görərik. Yəni, müasir dövrdə Azərbaycanda yaşayan bir insandan başlayıb geriyə doğru getdiyimizdə və eyni şəkildə müasir dövrdə Konqo çayı, Afrika ətrafında yaşayan şimpanzedən başlayıb geriyə getdiyimizdə, bizim və onların nəsil ağaclarının tam 6 milyon il, hətta bəlkə daha da əvvəlində toqquşduğunu görə bilərik. Bu da, insanlarla şimpanzelərin yaxın qohumluğunu ortaya qoyur.

Bu bizə, Təkamül Biologiyasının möhtəşəm inteqrativ və açıqlayıcı gücünü bir daha göstərir: Eyni növə aid fərdlərin nəsil ağaclarını toqquşdurmaq üçün daha yaxın keçmişə getməyimiz kifayət edərkən, fərqli növləri toqquşdurmaq üçün çox daha gerilərı getməyimiz şərtdir. Ancaq kifayət qədər geriyə getsək, məsələn 47.500.000 nəsil geriyə gedəcək olsaq, yəni təxminən 3.8 milyard il əvvəlinə qədər bu nəsil ağacını davam etdirsək, yolda qarşılaşdığımız bütün canlıların nəsil ağaclarının bir-birləriylə toqquşduğunu görə bilərik, bu da əslində yer üzündə yaşayan bütün canlıların bir hüceyrədən təkamül etdiyini və bir-birləriylə qohum olduğunu göstərir. O zamandan günümüzə doğru yaxınlaşdığımızda isə, davamlı olaraq bölünmələr olacaq, fərdlərin fərqli istiqamətlərə, fərqli coğrafiyalara, fərqli təkamül pillələrinə sürünməyi nəticəsində fərqli növlər meydana gələcək. Bu növlər, dediyimiz kimi çox uzun illərin keçməsi nəticəsində meydana gəlməkdədir. Bəli, ana-atadan bənzər fərd doğulacaq; lakin müəyyən fərqliliklərə sahib olan fərdlərin, fərqli istiqamətlərə dağılıb, fərqli seçmə təzyiqləri altında qalmaları nəticəsində, nəsillər sonunda fərqli növlər meydana gələcəkdir.

Yəni nəsil ağacımızı geriyə doğru təqib etsək, əvvəl şimpanzelərlə, sonra qorillalarla, sonra oranqutanlarla, sonra tək-tək digər "primates" ya da primat qruplarıyla, sonra digər məməlilərlə, sonra yavaş-yavaş sürünənlərin nəhəng qruplarıyla, və s. şəklində bütün canlılarla addım-addım nəsil ağacımızın toqquşduğunu görərik. Bir bananla ortaq əcdadlarımızı (təbii ki, nə bitkiyə, nə də heyvana bənzəyən bu əcdad, sadə bir təkhüceyrəli orqanizmdir) görmək üçün milyardlarla il geriyə getmək lazım olarkən, bir balıq ilə ortaq əcdadımız üçün yüz milyonlarla il geriyə, bir məməli ilə ortaq əcdadımızı görmək üçün on milyonlarla il geriyə, bir primatla ortaq əcdadımızı görmək üçün milyonlarla il geriyə, bir Kanadalı ilə ortaq əcdadımızı görmək üçün yüz minlərlə il geriyə, uzaq qohumumuz ilə ortaq əcdadımızı görmək üçün bir neçə nəsil geriyə, qardaş və ya bacımızla ortaq əcdadımızı görmək üçünsə tək bir nəsil geriyə getməyimiz, yəni öz valideynlərimizə baxmağımız kifayətdir.

Beləcə, Darwin, bu ovsunlayıcı kəşfini sadəcə bu sözlərlə izah edirdi: "Bu həyat fikrində ehtişam var!"

Ümidvarıq yazımız ağlınızdakı bir çox qaranlıq qalan sualların üzərindən xətt çəkmişdir. Həmçinin, təkamülün və növləşmənin daha da geniş izahını almaq istəsəniz Növləşmə və Növləşmə Mexanizmləri adlı yazımızı oxumağınızı məsləhət görürük.

daha ətraflı...

Krossinq-over

Bu yazımızda sizlərə Təkamülün əsas olmasa da, ikinci mexanizmləri hesab olunan, amma əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olan proseslərdən bəhs edəcəyik. Dərhal izaha keçək.

Bu mexanizmlər, yazımızın içərisində görəcəyiniz kimi, eynilə mutasiyalar kimi təbiətə canlılıq baxımından müxtəliflik və vəsait təmin edən mexanizmlərdir. Hər hansı bir seçmə xüsusiyyətləri yoxdur. Lakin bildiyiniz kimi Təkamül, təbii proseslər içərisində canlılar arasındakı fərqliliklərin təbiət şərtləri daxilində "seçilməsi" və ya "ayırd edilməsi" nəticəsində meydana gəlir. Bu səbəbdən bu ikinci mexanizmlər və mutasiyalar olmasaydı, hər hansı bir canlı müxtəlifliyi təmin edilə bilməzdi və Təkamül baş verməzdi. Mutasiyaların yüzlərlə fərqli növünü bilirik. Üstəlik, bundan çoxunu da, bu yazımızda toxunacağımız ikinci mexanizmləri də biləcəyik.

Bu səbəbdən Təkamül biologiyasını anlamaq baxımından bu mexanizmlərin bilinməsi də çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Təkamüldən bir az anlayışı olan insanlar təkamül müddəti üçün müxtəlifliyi təmin edən tək ünsürün mutasiyalar olduğunu zənn edirlər. Halbuki bundan daha çoxu var və bu yazımızda sizə bunlardan bəhs etmək istəyirik. Ümid edirik ki faydalı olacaq.

Krossinq-over (Chromosomal Crossover ya da Gen Ötürülməsi), homoloji xromosomlar arasında meydana gələn genetik material (gen) ötürülməsidir. Bu nöqtədə homoloji xromosomları təyin etməkdə fayda görürük:

Homoloji xromosomlar, eyni uzunluqda, eyni sentromer (xromosom mərkəzi) mövqesinə sahib olan, eyni boyama naxışını daşıyan və hər bir lokusda (gen bölgəsi) eyni xarakterə sahib olan genləri daşıyan xromosom siyahısına deyilir. Homoloji xromosom cütləri daxilində, cütlərdən biri anadan, digəri atadan gəlir. Hər xromosomdan, iki ədəd xromatid olur və bunlara qardaş xromatidlər adı verilir. Aşağıda bunu görə bilərsiniz:

Meyoz bölünmə zamanı, Profaz-I mərhələsində sinapsis deyilən bir hadisə meydana gəlir (aşağıdaki fotoşəkildə göstərilmişdir) və homoloji xromosomlar bir-birləriylə düyünlənirlər. Bu düyün, Profaz-I mərhələsinin ortalarında başlayır və sonuna qədər davam edir. Bu müddət ərzində, homoloji xromosomların bir-biriylə bölgələri yer dəyişdirə bilər. Bu hadisəyə krossinq-over deyilir. Aşağıda bu hadisə göstərilmişdir:

İndi, çox irəli getmədən bir məlumatı vurğulamaq istəyirik: DNT dediyimiz molekul son dərəcə sıravi atomlar kolleksiyasıdır. Yalnız bu atomlar kolleksiyasının milyonlarla illik seçmə müddəti nəticəsində ona qatdığı biokimyəvi vəzifələr insanı heyrətləndirir və fövqəltəbii bir molekulmuş kimi düşünməsinə səbəb olur. Halbuki daha əvvəl də izah etdiyimiz kimi DNT də adi fizika və kimya qaydalarına tabedir, normal biokimyəvi reaksiyalar nəticəsində istehsal olunur və bütün funksiyasını bu biokimyəvi reaksiyalar sayəsində görür. Yəni onu "təsirli" edəcək heç bir əlavə xüsusiyyəti yoxdur. Bu vəziyyət, crossing-over hadisəsiylə daha da dəqiqləşir: Homoloji xromosomlar üzərindəki genlər də DNT-ni meydana gətirən atomlar və molekullar yığınıdır. Genlər bir araya gələrək DNT-ni və xromosomları meydana gətirirlər. Bu genlərin quruluşu da, olduqca sıravi biokimyəvi molekullar olduğu üçün və hər hansı bir şüura sahib olmadıqları üçün bölünmə zamanı yan-yana gəldiklərində və bir-birlərinə deydiklərində hansı xromosoma aid olduqlarının "fərqində ola bilməyəcəkləri" üzündən sıravi fizika və kimya qanunları daxilində (itələmə-çəkmə qüvvələri kimi ) bir xromosomdan digərinə keçə bilirlər. Çünki genlərin "oturduqları" bölgələr, bildiyimiz fiziki və kimyəvi bağlarla tutulur və yer dəyişdirən genlərin quruluşu bir-birinə olduqca bənzər olduğu üçün, yer dəyişmə nəticəsində xromosomda bir uyğunlaşmama meydana gəlir. Yəni irəli bir texnologiyayla krossinq-over'ə hər an müdaxilə etsək, əvvəldən hazırlamaq istədiyimiz gen kombinasiyasını, yer dəyişdirmə bölgəsinə yerləşdirə bilərik və xromosomların təbiri yerindədirsə "ruhu belə duymaz". Nəticədə fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri uyuşduqdan sonra, orada olan maddənin məzmunu hər hansı bir əhəmiyyət kəsb etmir.

Daha çox uzatmadan davam edək. Krossinq-over hadisəsi ilk dəfə 1909-cu ildə Frans Alfons Janssens tərəfindən müşahidə edilmişdir və "chiasmatic" olaraq adlandırılmışdır. Lakin sonradan, 1916-cı ildə, məşhur Amerikalı təkamülçü bioloq Thomas Hunt Morgan tərəfindən detalları da ortaya çıxarılmış, təcrübi olaraq göstərilmiş və "Təkamül Nəzəriyyəsinin Bir Tənqidi" (A Critique of the Theory of Evolution) adlı məqaləsində "krossinq-over" hadisəsini izah etmişdir. Hal-hazırda "chiasma" krossinq-over hadisəsi zamanı dəyişdirilən genlərin bir-birinə toxunduğu bölgə olaraq xatırlanır. Aşağıdakı fotoşəkil, Morganın krossinq-over'i izah etmək üçün istifadə etdiyi fiqurdur:

Krossinq-over'in çox da mürəkkəb olmayan biokimyası vardır: Spo11 adlı bir zülalın DNT ilə görüşməsi sonrasında meyotik rekombinasiya əməliyyatı dediyimiz bir əməliyyat başlayır. DNT-nin cüt spiralvari quruluşu helikaz kimi fermentlər vasitəsilə açılır. Eqzonükleaz fermentlərindən bir neçəsi sayəsində DNT-nin 5 'ucları həzm etdirilir və 3' ucları çıxarılmağa başlanır. Dmc1 və Rad51 zülalları tək lentli DNT hissələrini örtür və nükleoproteinlər formalaşır. Rekombinaz fermentləri sayəsində DNT lentlərindən birinin qırıq ucları, qarşı xromatidi işğal edir. Tək lentli DNT-nin 3 'ucunda olan DNT-Prime tamamlayıcı lentin genetik quruluşunun digər tərəfdəki lentə keçməsinə səbəb olurlar. Bu sırada meydana gələn xromatid ucları görüşdüyü bölgələrə chiasma, dəyişmə hadisəsinə isə crossing-over deyilir. Krossinq-over'i və parçaları izah edən gözəl bir digər vizual əlavə edək:

Daha yuxarıda da ifadə bildirdiyimizkimi, eukariotların hamısında hər bir hüceyrə bir genin iki fərqli kopiyasını daşıyır. Bu nüsxələrin hər birinə allel deyilir. Hər bir bala, hər hansı bir xüsusiyyətlə əlaqədar olaraq, ana və atasından bir allel alır. Bu səbəbdən meyoz bölünmə zamanı bir fərdin çıxardığı qametlər (artım hüceyrələri), bir sıra allelə malikdir. Bu fərdin, cütləşəcəyi fərdin artım hüceyrələri də, digər bir allel sırasına sabibdir. Bunlar, döllənmədən sonra bir araya gələrək hər bir fərddəki genetik vəsaiti meydana gətirirlər. Bu sayədə hər bir fərddə, ana və atasından gələn bir gen dəsti (allel seti) olur. Aşağıda, bu anlayışlar gözəl bir şəkildə göstərilmişdir:

Əgər krossinq-over olmasaydı, hər bir qamet tək tip allel seti daşayır olacaqdı. Krossinq-over sayəsində bu allel arasında dəyişmə meydana gəlir, beləcə saysız fərqli kombinasiya əldə edilir. Bu da, demək olar ki, hər bir spermanın və yumurtanın bir-birindən fərqli olmasını təmin edir (təbii ki mutasiyalar və daha sonra bəhs edəcəyimiz digər ikinci mexanizmlər ilə birlikdə). Qısaca krossinq-over, allellərin təsadüfi qarışığına səbəb olan təbiət hadisəsidir.

Krossinq-over əsnasında, genlərin mövqeləri dəyişmir. Bir xromosom üzərindəki bütün genlər, olması lazım olan yerlərində qalırlar. Yalnız, qarşı homoloji xromosomu meydana gətirən xromatidlərdən birindən (hər bir xromosomda iki ədəd qardaş xromatid olur) allel alınır ya da ona allel verilir. Bu sayədə, baladan ana-atanın genlərinə aid hər hansı bir kombinasiya nəzəri olaraq tapılır. Sıralamada deyil, daşınılan xüsusiyyətlərdə dəyişiklik meydana gəlir. Bu, Mendelin 3-cü qanunu:Sərbəst Paylaşma Qanunudur.

Burada əhəmiyyətli bir məsələ də, krossinq-over'in hər gendə eyni ehtimalla yaranmadığıdır. Bunun səbəbi genetik məsafə dediyimiz və yuxarıda bəhs etdiyimiz təkamülçü bioloq Morganın şərəfinə, vahid olaraq Morgan (Mo) ilə ölçülən məsafədir. Bu məsafə bir xromosom üzərindəki genlərin bir-birindən uzaqlığını təyin edir. Çox sadə olaraq, krossinq-over'də hər genin yer dəyişdirmə şansının eyni olmama səbəbi, bir-birinə yaxın genlərin, bərabərcə ötürülmə şanslarının daha yüksək olmasındandır. Məsələn ABCDEFGHIJKLMNOPR şəklində genlər olduğunu fərz etsək və chiasma bölgəsinin mövqesindən ötəri B qarşı tərəfə köçürüləcəksə, A ilə C-dən də onunla birlikdə köçürülmə ehtimalı, P'nin köçürülmə ehtimalından çox daha yüksəkdir. Bunun səbəbi, əlbəttə, DNT-nin bir tam olması və fiziki, kimyəvi qüvvələrlə genlərin bir-birinə bağlı olmasıdır. Köçürmə zamanı köçürülən parça, qonşularını da özü ilə aparmağa çalışacaq.

Təbii ki, DNT "mükəmməl" bir molekul olmadığı üçün, tez-tez bu mexanizmdə səhvlər meydana gəlir və bunun nəticəsində krossinq-over'lər bir mutasiyaya çevrilə bilirlər. Yer dəyişdirmək üzrə qopan hissələr bəzi hallarda qarşı tərəfə çata bilmir. Və ya qarşıya keçən parçalara, mühitdə olan bəzi nükleotidlər yapışaraq artıq və səhv parçaların meydana gəlməsinə səbəb ola bilər. Bütün bunlar, çox vaxt problemli fərdlərin meydana gəlməsinə səbəb olsa da, bəzi hallarda uc dərəcədə amma sağlam fərdlərin var olmasına səbəb olur. Tamamilə sağlam ilə tamamilə xəstə arasındakı sonsuz ehtimal canlıların müxtəlifliyinə səbəb olur.

Bütün bunlardan aydın ola biləcəyi kimi, krossinq-over sayəsində canlılar arasında çox müxtəlif tiplər var olurlar. Bu tiplər həyata gəldikdən sonra, daha əvvəl açıqladığımız seçmə mexanizmlərinə tabe tutulurlar. Və bunlar arasında, həyata gəldikləri mühit şərtlərinə ən uyğun olanlar həyatda qalıb varlıqlarını davam etdirə, nəsl artıra biləcək və özlərini güclü edən kombinasiyaları balalarına ötürəcəkdir. Mühit şərtlərinə uyğun olmayan genetik kombinasiyalara sahib olanlar, daha doğrusu sahib olduğu genetik kombinasiyaya görə əldə etdiyi fiziki xüsusiyyətlər həyata gəldiyi təbiət şərtlərinə uyğun olmayanlar isə məğlub olduqları üçün bu "pis" kombinasiyaları balalarına ötürmürlər. Ən azı, yalnız Təbii Seçmə yolu ilə olan Təkamül təkcə bu şəkildə işləyir.

Göründüyü kimi, əslində başa düşülməsi çətin heç bir şey yoxdur. Fərd istəsə, bu təbiət qanunlarını asanlıqla anlaya bilər və hadisələrin meydana gəlmə zəncirini kiçik parçalara bölərək necə təkamülləşdiyini görə bilər. Bu sayədə, təbiətdəki hər bir fenomen açıqlana və Təkamül sayəsində canlılarda meydana gələn hər cür müxtəliflik asanlıqla izah oluna bilər.

daha ətraflı...