Bu gen mutasiyalarından neçəsinə sahibsiniz?

İnsanlar müxtəlifdir və bu müxtəliflik nəticəsində bir çox gen mutasiyası meydana çıxır. Çoxları "mutasiya" termini eşitdikdə avtomatik olaraq xərçəng kimi qorxulu xəstəlikləri düşünsə də, həqiqətən faydalı olan və ya ən azı zərərli olmayan kifayət qədər ortaq insan mutasiyası nümunələri vardır. Burada özünüzdə və ya tanıdığınız insanlarda rast gələ biləcəyiniz bir neçə ortaq mutasiya göstərilib.

Mavi gözlər

Dünya əhalisinin təxminən 8%-nin mavi gözlü olmağına baxmayaraq, onu meydana gətirən mutasiya növümüzün tarixində son dərəcə yenidir. Alimlər, hər bir insan qəhvəyi gözlərə sahib olarkən mavi rəngə səbəb olan mutasiyanın yerini müəyyən etməyə nail olmuşdular. OCA2 adlı gendə baş verən mutasiya, qüzehli qişada yaranan piqment miqdarında dəyişikliyə səbəb olur və beləliklə qəhvəyi rəngin fərqli çalarları ortaya çıxır. HERC2 adlı qonşu gendə baş verən mutasiya isə OCA2-ni bağlayan açar funksiyası daşıyır və mavi gözlə nəticələnir. 

Təəccüblüdür ki, tədqiqatçılar bu gen variantını böyük ehtimalla ilk dəfə meydana çıxdığı dövrə, təxminən 6-10 min il əvvələ qədər izləyə bildilər. 7 min yaşlı bir İspan skeletinin mutasiyaya məruz qalan ən yaşlı insana aid olduğunu düşünsək, mavi gözlü ilk insanın Avropada yaşadığını deyə bilərik.

Laktoza tolerantlığı

Bu, insan təkamülünün bariz nümunələrindən biridir. Qərbdəki bir çox insan süd içmək qabiliyyətini əldə etsə də, belə insanların sayı hələ də azdır. İnsanların böyük əksəriyyəti yetkinlik yaşına çatdıqda başqa məməlilər kimi süd həzm etmək qabiliyyətini itirir və beləliklə süd içməyi dayandırır.

Lakin təxminən 10 min il əvvəl Avropalılar inək kimi heyvanları əhliləşdirməyə başladıqda, MCM6 genində baş verən bir mutasiya, laktaza fermentinin sintezinin saxlanmasına səbəb olaraq bəzi insanların süd içməyinə imkan verdi. Maraqlıdır ki, Avropalılar bu baxımdan tək deyil. Hindistanda olduğu kimi, təsərrüfatla məşğul olan başqa icmalarda da ayrı-ayrılıqda süd həzm etmək qabiliyyəti təkamülləşdi.

Kürən saç

Mavi göz və laktoza tolerantlığı ilə birlikdə, insanların sahib olduğu ən məşhur genetik mutasiyalardan biridir. Kürən saç əslində olduqca nadirdir. Çünki insanların sadəcə 4-5%-də müşahidə olunur.

Şimali Avropadakı insanların kürən saçlı olma ehtimalı daha çoxdur və bəzi insanlar iddia edir ki, bu qısa gündüz və uzun gecələrə cavab olaraq müsbət seçmə nəticəsində təkamülləşmişdir. Başqaları isə hesab edir ki, bunun səbəbi şimal bölgələrdə mənfi seçmə təzyiqlərinin olmamasıdır. Bu, Şotlandiya və Uels əhalisində daha çox müşahidə edilir və genetik sürüklənmədən başqa hər hansı bir səbəbi yoxdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu xalqlar yaxın keçmişə qədər ciddi təcrid şəraitində yaşayırdılar. 

Asiyalılarda dəri qızarması

Şimal-Şərqi Asiyalıların təxminən 36%-i spirtli içki qəbul etdikdə dərilərinin rənginin qızarmasına səbəb olan genetik mutasiyaya sahibdir. Bu dəri qızarması - bir çox insanda olduğundan fərqli olaraq - sərxoşluq nəticəsində deyil, immun cavabın tərkib hissəsi kimi ortaya çıxır. Səbəb spirtin özü olmasa da, onun qaraciyərdə parçalanması nəticəsində yaranan bir maddədir.

Çox da uzaq olmayan keçmişdə, alkoholu parçalayan ALDH2 fermentini kodlaşdıran gendə bir nöqtəvi mutasiya baş verdi. Bu da alkoholun tam parçalanmasının qarşısını alaraq zərərli aralıq məhsulların orqanizmdə toplanmasına və nəticədə immun cavaba səbəb oldu.

Çıxmayan ağıl dişləri

Sonradan çıxan ağıl dişləri insanda müxtəlif problemlərə səbəb ola bilər. Ancaq bəzi insanlar, Asiyalıların 40%-i, Avropa mənşəli Amerikalıların 10-25%-i və Afroamerikalıların 11%-i üç böyük azı dişinin birindən, yəni ağıl dişindən məhrumdur. İnuit'lərin də (eskimosların bir qrupu) təxminən 45%-nin bu xüsusi qrupda olduğu düşünülür.

Bütün məməlilərdə olduğu kimi, insanın əcdadlarında da bərk qidaları çeynəmək funksiyası daşıyan 12 ədəd böyük azı dişi olduğu düşünülür. Lakin əcdadlarımız od əldə etdikdən sonra yeməkləri daha da yumşaldı. Nəticədə ağız boşluğu daraldı və ağıl dişləri üçün yer qalmadı. Ağıl dişlərini itirdiyi bilinən 350 min yaşlı ən qədim fosil Çində tapılmışdır. Mutasiyanın elə bu dövrlərdə baş verdiyi düşünülür.

Mənbə: iflscience.com

daha ətraflı...

Planetimizin ilk çiçəklərindən biri ilə tanış olun: Montsexia

Bəlli yarpaqları olmasa da, Montsexianın Yerdə meydana çıxan ilk çiçəkli bitkilərdən biri olduğu düşünülür. Çiçəkli bitkilər, yəni elmi dildə "örtülütoxumlular", hal-hazırda ən çox müxtəlifliyə sahib olan bitki qrupudur. Otlardan alma ağaclarına qədər təxminən 300 min növü var. Lakin eyni zamanda 130 milyon il əvvəl ortaya çıxmış ən gənc bitki ailəsidir. 

Çiçəkli bitkiləri düşünərkən, diqqətimizi çox vaxt çiçəyə cəmləyirik: ağlımıza səhləb və çobanyastığının görünüşləri gəlir. Əslində örtülütoxumluları xarakterizə edən, adlarından da göründüyü kimi toxumlarının meyvə strukturlarının içində bağlı olmasıdır. Meyvələr həm qiymətli toxumları qoruyur, həm də toxumları inkişafı etmək üçün lazım olan qida ilə təmin edir. 

Fosil qeydlərində örtülütoxumluların görülməyə başlandığı zaman, Təbaşir Dövrünün əvvəlləridir. Bununla birlikdə, Dinozavr Dövrünün sonlarına qədər çox yayılmamışdılar. Sonra isə çılpaqtoxumluların hakimiyyətinə son qoyub, üstün bitki qrupu oldular. 

Olduğu kimi qalmış Montsexia fosili nümunəsi

Arxaefruktusdan Daha Qədim

Çindəki fosillərlə zəngin məşhur Yixian Yaranışı'nda rast gəlinən Arxaefruktus (Lat. Archaefructus sinensis, "qədim meyvə") bitkisi, uzun illər ərzində bilinən ən qədim çiçəkli bitki hesab edilirdi. Bu otabənzər su bitkisi, təxminən 125 milyon il əvvələ aid edildi. Müasir çiçəklərdəki yarpaq və kasacıqlara sahib olmasa da, çiçəklərin səciyyəvi çoxalma orqanları olan dişicik və erkəkciyə sahib idi. 

2015-ci ildə isə bir bitki fosilinin yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində, "fosili olan ən qədim çiçək" adının Arxaefruktusdan alınması gündəmə gəldi. Qeyd olunan fosil 100 ildən də artıq bir müddət əvvəl İspaniyada tapılmışdı. Montsexia (Lat. Montsechia vidalii) olaraq adlandırılan bu canlı, Avropa göllərinin dayaz sularında, tamamilə suya batmış vəziyyətdə yaşayırdı. Fosilləri isə 130-125 milyon il əvvələ aid edildi, yəni böyük ehtimalla Arxaefruktusdan daha yaşlı idi. 

Fosillər Nə Deyir? 

ABŞ, Fransa və Almaniyadan olan araşdırmaçılar, bu kiçik bitkinin 1000-dən çox fosilini analiz etdilər. Yarpaqları və kökləri süxurlardan təmizləmək üçün xlorid turşusu damlalarının tətbiq olunduğu yorucu bir prosesdən sonra, bitkinin qoruyucu üst pərdəsini diqqətlə ağartdılar və nümunəni stereomikroskop, işıq mikroskopu və elektron mikroskopu altında araşdırdılar. Bu ətraflı araşdırma nəticəsində, Montsexia yeni status qazandı: bu kiçik ölçülü və örtülütoxumluların xarakterik xüsusiyyətlərindən məhrum olan bitki, çiçəkli bitki olaraq qəbul edildi. Yarpaqları və nektar istehsal edən orqanları olmasa da, Montsexia meyvə verirdi. Hər meyvənin içində də bir ədəd kiçik toxum olurdu. 

Montsexia meyvələri (A) və toxumu (B)

Fosillər, Montsexianın həyat tərzi barəsində də müxtəlif ipucları verirdi. Aydın olur ki, bu bitki suda yaşayan bir növ idi. Montsexia çiçəkləri suyun üzərində üzmür, tamamilə suyun altında qalırdılar. Hər bir çiçəyin başındakı açıqlıq, suda üzən tozcuqların mayalanma üçün içəri süzülməsinə şərait yaradırdı. Montsexianın başqa maraqlı xüsusiyyəti də kökünün olmaması idi; bu səbəbdən dayaz sularda "gəzişirdi". Sadalanan xüsusiyyətlərin hamısı, hələ də varlığını davam etdirən başqa bir çiçəkli su bitkisi qrupunu xatırladır: Buynuzyarpaq (Lat. Ceratophyllum). Akvarium həvəskarlarının yaxşı tanıdığı bu bitkinin daxil olduğu qrup, görünüşə baxılsa Montsexianın qrupu ilə birlikdə, örtülütoxumluların ilk nümunələrini təmsil edirlər. Bunu Arxaefruktusun həyat tərzi haqqında bildiklərimizlə birlikdə düşününcə, çiçəklərin təkamülünün suda başlamış ola biləcəyi aydın olur. Bu isə çiçəklərin ortaya çıxmasına səbəb olan seçmə təzyiqləri ilə bağlı bəzi suallar doğurur. 

Paleobotaniklər hal-hazırda Montsexia ilə Arxaefruktus arasında əlaqə yaratmalarını təmin edəcək dəlillər axtarır. Örtülütoxumluların təkamül prosesinin daha yaxşı başa düşülməsi baxımından, belə bir əlaqənin tapılması böyük əhəmiyyət daşıyır.

Mənbə: bilimfili.com

daha ətraflı...

Quetzalcoatl'in yüksəlişi: tüklü ilandan yaradıcı tanrıya

Quetzalcoatl, qədim Mezoamerikan (Mərkəzi Amerika) panteonunda ən qüdrətli tanrılardan biri idi. Quetzalcoatl, Nahuatl (Asteklərin dili) sözləri olan quetzal (zümrüd lələkli quş) və coatl'ın (ilan) birləşməsindən yaranıb. Bu səbəbdən, Quetzalcoatl əsasən "tüklü ilan" olaraq tanınır.

Quetzalcoatl'ın Mənşəyi

Bu tanrı, digər Mezoamerikan sivilizasiyalar tərəfindən də bilinirdi. Məsələn Maya xalqı Quetzalcoatl'ı Kukulkán, Guatemala Quiché isə Gucumatz adlandırırdı.

Quetzalcoatl'ın mənşəyi, ya da heç olmasa tüklü ilan forması, e.ə. 13-5 əsrlər arasında mövcud olan Olmec sivilizasiyasına qədər uzanır. İlahi tüklü ilan təsviri, La Venta Abidəsi olaraq bilinən məşhur bir Olmec oyması üzərində tapılıb. Lakin, Quetzalcoatl kultu yalnız bir neçə əsr sonra, Erkən Klassik dövrdə ortaya çıxmışdır.

La Venta Abidəsi

Quetzalcoatl'ın Yeni Xüsusiyyətləri

Quetzalcoatl'ın ibadət edildiyi bu dövrün mədəniyyətlərindən biri, 3-8-ci əsrlərdə mövcud olan Teotihuac sivilizasiyası idi. Bu sivilizasiya insanları Quetzalcoatl'a, yağış tanrısı Tlaloc'a bağlı bir bitki, torpaq və su tanrısı olaraq sitayiş edirdilər. Toltecs hakimiyyətə gəldikdə Quetzalcoatl kultunda bəzi əhəmiyyətli dəyişikliklər meydana gəldi. Quetzalcoatl, səhər və axşam ulduzu (Günəş) tanrısına çevrildi. Hansı ki, bu mədəniyyətin müharibə və insan qurbanı kimi mərkəzi xüsusiyyətləri göy cisimlərinə sitayişlə əlaqələndirilirdi.

Quetzalcoatl'ın günəş tanrısı rolu Astek dövründə mühafizə edildi və ona bir sıra digər vəzifələr də verildi. Məsələn, Venera planeti ilə əlaqələndirildi, zərgərlərin və başqa sənətkarların qoruyucusu oldu, təhsil, elm, incəsənət və əkinçilik tanrısı hesab edildi. Quetzalcoatl'ın, Astek sivilizasiyasının iki səciyyəvi xüsusiyyəti olan təqvim və qarğıdalını da yaratdığı qeyd edilir. Bundan əlavə, əkinçilikdən asılı bir cəmiyyət üçün olduqca vacib olan yağış buludlarının gətiricisi olaraq güclü küləklərlə əlaqələndirildi.

Yaradılış Əfsanələrində Quetzalcoatl

Ən əsası isə, Quetzalcoatl'ın yaradıcı tanrı statusuna yüksəlməsidir. Asteklərə görə, Quetzalcoatl əsas yaradıcı tanrılar olan Tonacateuctli və Tonacacihuatl'ın dörd oğlundan biri idi. Quetzalcoatl və qardaşı Tezcatlipoca'ya dünya yaratmaq vəzifəsi verildi.

Mifin başqa versiyasına görə, iki qardaşın bir-biri ilə daim mübarizə aparması bir neçə ardıcıl dövrün yaranmağı və məhvi ilə nəticələndi. Məsələn, 1-ci dövrdə Quetzalcoatl daş dəyənəklə Tezcatlipoca'ya hücum edərək, qəzəbli qardaşının bütün insanları yemək üçün yaquarlarına əmr verməsinə səbəb oldu. Asteklər, bu yaradılış və məhv hadisəsinin 4 dəfə baş verdiyinə və hazırda 5-ci dövrdə yaşadığımıza inanırdı.

Bir versiyada da iki qardaş birgə fəaliyyət göstərir və özlərini nəhəng ilanlara çevirərək Tlaltcuhtli (və ya Cipactli) adlı sürünən dişi bədheybəti yarıya bölərək yeri və səmanı yaratmağı bacarırlar. Bu 2 tanrı sonra ilk kişi və qadını, günəşi, ayı və digər tanrıları da yaratdı.

Quetzalcoatl'ın Sonu

Quetzalcoatl'ın sonunu izah edən bir Toltec əfsanəsi var. Bu əfsanədə tanrı, Tula'nın kahin-kralı idi və əsla insanları deyil, yalnız bitki və ya kiçik heyvanları qurban etmişdir. Tanrı insan qanını deyil, alternativ olaraq bu qurbanları qəbul etdi. Hər halda, Tezcatlipoca Quetzalcoatl'dan razı deyildi və ondan yaxa qurtarmaq istədi. Tezcatlipoca, Quetzalcoatl'ı sərxoş etməyi bacardı və onun bacısı Quetzalpétatl ilə insestinə səbəb oldu. Quetzalcoatl oyandıqda çox utandı və Atlantik okeanı sahilinə qədər bütün yolu getdi. Əfsanənin bir versiyasında, dəfn tonqalı qaladi və özünü ora atdı. Başqa birində, ilanlardan hazırlanmış bir sal üzərində şərqə doğru yola çıxdı.

Mənbə: ancient-origins.net

daha ətraflı...

Alzheymer xəstəliyi beyində necə yayılır?

Qərbdə əqli zəifliyin əsas səbəbi olan Alzheymer, təxminən 47 milyon insanın əziyyət çəkdiyi dağıdıcı bir beyin xəstəliyidir. Təəssüf ki, bu xəstəliyi müalicə etmək və ya amansız inkişafını ləngitmək istiqamətində hələ effektiv müalicə üsuluna sahib deyilik. 

Alzheymer xəstəliyi, beyində beta-amiloid və tau adlı iki anormal zülalın toplanması nəticəsində meydana çıxır. Tau zülalı, neyronların və neyron şəbəkələrinin ölümünə səbəb olaraq beyin bölgələrinin bir-biri ilə normal əlaqə yaratmağının qarşısını almağı baxımından xüsusilə əhəmiyyətlidir. Əksər hallarda, tau patologiyası ilk mərhələdə beynin yaddaş mərkəzləri olaraq bilinən entorinal korteks və hippokamp bölgələrində ortaya çıxır. Bu proses, xəstəlik əlamətlərinin meydana çıxmasından bir neçə il əvvəl baş verir. 

Tau getdikcə artaraq bütün beyində görünməyə başlyır. Bu vəziyyət, xəstəlik simptomlarında səciyyəvi irəliləyişə səbəb olur. Başlanğıcdakı yaddaş itkisi, insanın müstəqilliyini itirməsinə səbəb olan düşüncə və davranış pozulmaları ilə müşayiət olunur. Bunun necə baş verdiyi mübahisəlidir. 

Transneyronal Yayılma 

2018-ci il 5 Yanvar tarixində "Brain"də yayımlanan bir araşdırmada, tau zülalının əlaqəli neyronlar arasında yayılmağına dair ilk dəlillər təqdim edilir. Bu çox mühüm addımdır, çünki yayılma erkən mərhələdə dayandırılsa, Alzheymer xəstəliyinin qarşısı da alına və ya inkişafı dondurula bilər. 

"Transneyronal yayılma" ideyası, keçmişdə təklif edilmiş və siçanlar üzərində aparılan araşdırmalarla dəstəklənmişdir. Sağlam bir siçanın beyninə yeridilmiş anormal tau sürətlə yayılmış və siçanda əqli zəifliyə səbəb olmuşdur. Lakin, əvvəllər eyni prosesin insanlarda da baş verdiyi göstərilməmişdir. Yeridilən tau miqdarı nisbətən yüksək və xəstəliyin inkişafı, insanlarda olduğundan daha sürətli baş verdiyi üçün siçanlar üzərində aparılan araşdırmalardan əldə edilən faktlar mübahisəli idi. 

Yeni tədqiqatda, 2 müasir beyin müayinəsi üsulundan istifadə edildi. Bunlardan biri, müəyyən molekulların varlığını aşkar etmək üçün beyni diqqətlə yoxlamağa şərait yaradan pozitron emission tomoqrafiya (PET) idi. Bunun sayəsində, yaşayan xəstələrdəki anormal tauyu birbaşa müşahidə edir və beynin hər bir bölgəsində nə qədər olduğunu dəqiqliklə görə bilirik. 

Digəri isə, beynin qan dövranını canlı şəkildə izləməyə imkan verən funksional maqnit rezonans tomoqrafiyası (fMRT) idi. Bu üsul, bir-biri ilə əlaqə yaradan beyin bölgələrinin ortaya çıxardığı fəaliyyəti müşahidə etməyə imkan verir. İlk dəfə olaraq, eyni insanları hər iki üsulla müayinə edərək, Alzheymer xəstəliyi olan insanlardakı beyin əlaqələrini, anormal tau yayılması ilə birbaşa izah etmək mümkün oldu. 

Beyin əlaqələrini analiz etmək üçün "qrafik analiz" adlı riyazi texnikanın istifadə edildiyi araşdırmada, beyin bərabər ölçülü 598 bölgəyə ayrıldı. Sonra, bölgələr arasındakı əlaqələr sosial şəbəkə kimi araşdırılaraq bir bölgənin əlaqə sayı, neçə "dostluq" qrupuna qatıldığı və beyin bölgələrinin neçəsinin eyni zamanda bir-biri ilə rabitə yaratdığı kimi faktorlar qiymətləndirildi. 

Qrip epidemiyası zamanı yoluxmaq və xəstəliyi başqalarına da yaymaq ehtimalı çox olan insanlar, ictimai əlaqələri yüksək olanlardır. Bənzər şəkildə, transneyronal yayılma fərziyyəsi də əlaqəsi güclü olan beyin bölgələrinin daha çox tau toplayacağını təxmin edir. Nəticə gözlənildiyi kimi oldu. Bu əlaqə, hər bir beyin şəbəkəsində olduğu qədər bütün beyində də mövcud idi. 

Əvvəllər tau zülalının, yüksək metabolik ehtiyac səbəbi ilə və ya qonşu bölgələrdən kömək gəlməməyi nəticəsində müdafiəsiz vəziyyətə düşən beyin bölgələrində ortaya çıxa biləcəyi önə sürülmüşdü. Bu amillər neyronal ölüm baxımından əhəmiyyəti olsa da, araşdırmada anormal tau toplanmasının əsas səbəbləri arasında yer almadı. 

Əlavə olaraq, yüngül dərketmə pozğunluğundan ciddi Alzheymer xəstəliyinə qədər fərqli xəstəlik ağırlığı diapozonunda olan xəstələrə baxaraq, tau toplanmağının səbəbləri nəticələrindən ayrıla bildi. Alzheymer xəstəliyində tau miqdarının artmasının, beyindəki əlaqələrin azalmasına və digər əlaqələrin də getdikcə təsadüfi hal almağına səbəb olduğu görüldü. 

Uzunmüddətli Əlaqələr  

Sonda Alzheymer xəstəliyi tapıntıları, təxminən hər 100.000 nəfərdən üçündə müşahidə edilən proqressiv supranuklear iflic (PSİ) adlı nadir bir xəstəliklə müqayisə edildi. Bu xəstəliyə də tau zülalı səbəb olur, lakin beyin əsası ilə məhdudlaşır. PSİ-də, tapıntıların transneyronal yayılmanı dəstəkləmədiyini ortaya qoydu. Bunun səbəbi, anormal tau patologiyasının qeyd olunan xəstəliklərdəki fərqli quruluşu ola bilər. Tau, Alzheymer xəstəliyində "qoşa spiral liflər", PSİ-də isə "düz liflər" şəklindədir. 

Araşdırma qrupu, PSİ inkişaf etdikcə birbaşa uzunmüddətli əlaqələrin xüsusi olaraq zərər gördüyünü ortaya qoydu. Bu da məlumatın beyində dolayı bir yol tapmalı olduğu mənasını verir. Bu vəziyyət, PSİ xəstələrindən bir sual soruşduqda nəyə görə ləng ancaq doğru cavab verdiklərini açıqlaya bilir. 

Beləliklə, Alzheymer xəstələrində transneyronal yayılmaya dair dəlillər, tau patologiyasının beyində ciddi bir ziyan meydana gətirmədən əvvəl qarşısının alınmasına və yeni müalicə strategiyalarının inkişaf etdirilməsinə dair mühüm fikirlər təqdim edir.

Mənbə: neurosciencenews.com

daha ətraflı...

Darvini çətinə salan davranışlar: xeyirxahlıq və altruizm

İnsanlıq, eqoizmin bu qədər təşviq edildiyi bir dövr görmədi bəlkə də. Amma buna baxmayaraq, yaxşılıq etmək domino təsiri yaradaraq bizə sanki rahatlıq gətirir. Mərhəmət və başqalarını da düşünmək, həm insanlar həm də digər heyvanlar arasında tez-tez müşahidə olunan davranış formasıdır. İnsanlar müxtəlif xeyriyyə təşkilatlarına yardım etdiyinə görə özünü daha xoşbəxt hiss edir. Bir çox növ, qarşıdurma yarandıqda zorakılıqdan çəkinərək mərhəmət davranışı sərgiləyir. Hətta bəzi heyvanlar, döyüş zamanı qarşılıqlı zərər verməmək xüsusiyyətini belə mənimsəyə bilirlər. Bala erkək xərçənglərin yuva uğrunda döyüşləri əsnasında təhlükəli qısqacları ilə bir-birinə əsla zərər verməmələri, zınqırovlu ilanların bir-birini sancmadan güləşmələri, qarşı tərəfdən bir kömək çağırışı edilməsə belə bonoboların kənardan gələnlərə kömək etmələri kimi bir çox nümunə heyvanlar aləmindəki mərhəmət nümunələrindəndir. 

Xeyirxahlıqla qarşılaşmaqdan əldə edilən faydalar, intuitiv olaraq aydındır. Lakin, yaxşılıq etməyə dair motivasiyalar ümumiyyətlə azdır. Faktdır ki, mərhəmət və altruizmin mövcudluğu, ən yaxşı uyğunlaşanın həyatda qaldığını irəli sürən Darvinin təkamül nəzəriyyəsi ilə zidd görünür. Məsələn, koloniyasını təhlükəli ovçulardan qoruyan steril qarışqalardakı yalnız özünü düşünməyən davranış forması Darvinə çətinlik yaratmış və o əvvəlcə bu vəziyyəti "izah edilməsi çətin və nəzəriyyəm üçün ölümcül" olaraq qiymətləndirmişdir. 

Bəs xeyirxah davranmaq necə təkamülləşmiş və nəyə görə təbii seçmə tərəfindən ələnməmişdir? Bir çox nəzəriyyəçi bu problemlə illərlə məşğul olmuşdur. Aşağıda ən ağlabatan fikirləri gözdən keçirmişik. 

Xeyirxahlığın izahı 

Darvindən 1960-cı illərə qədər olan ilk yanaşmalar, xeyirxahlığın təkamülünü, şəxsi çıxarlarına baxmayaraq fərdlərin qrup və ya növlərinin yaxşılığı üçün birgə fəaliyyət göstərdiklərini fərz etmə ilə izah etməyə çalışdı. "Qrup seçimi nəzəriyyəsi" adlandırılan bu nəzəriyyə, onilliklər ərzində yeganə şərh olsa da indi şübhə ilə yanaşılır. Rəqabətçi populyasiyalara nisbətən daha yaxşı həyatda qaldıqları iddia edilən kollektiv populyasiyalar ilk növbədə necə təkamülləşdi? 

Cavabın bir qismi, Richard Dawkinsin "Eqoist Gen" kitabında bəhs etdiyi "eqoist gen" nəzəriyyəsidir. Buna görə təbii seçmə, bizə bənzəyən və genlərimizi paylaşan yaxın qohumlarımıza mərhəmət göstərməyi dəstəkləyir. Bir qohuma kömək etmək, öz genlərimizin kopiyalayarının sonrakı nəslə köçürülməsinin bir yoludur və kömək edilənin yaxınlığı ilə mütənasib olaraq kömək edənə də fayda verir. 

Ancaq bu hər hansı bir genetik əlaqənin olmadığı insanlara göstərilən mərhəməti izah etmir. Bu nöqtədə qohum olmayan fərdlər arasındakı vəziyyət üçün başqa bir nəzəriyyə ortaya çıxır: Qarşılıqlı altruizm nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyəni bir növ faydalan-faydalan strategiyası olaraq təyin edə bilərik. Yəni, "əl əli yuyar, əl də üzü." Əgər qohum olmayan iki fərd bir-birinə mərhəmət göstərsə, hər ikisinə də fayda verən davamlı əməkdaşlıq əlaqəsi yaranır. Günahkarlıq, minnətdarlıq və simpatiya kimi müəyyən ictimai duyğular bu sistemdəki hiylələri təsbit etmək və qarşısını almaq, beləliklə də insan təkamülündə son dərəcə əhəmiyyətli olan qarşılıqlı əlaqələri inkişaf etdirmək üçün təkamülləşmiş ola bilər. 

Bəs yadlar? 

Yuxarıdakı nəzəriyyə, bəlkə də bir daha qarşılaşmayacaq olan yadların bir-birinə göstərdikləri xeyirxahlığı izah etmək üçün yetərli deyil. Belə qısa müddətli əlaqələrdə, xeyirxahlıq dolayı qarşılıqlılıq yolu ilə ortaya çıxa bilər. Bu hadisə, insanlar başqalarına xeyirxahlıq göstərdikdə və əvəzində xeyirxahlıq gördükdə baş verir. Real həyat dəlilləri göstərir ki, daha əvvəl özünə qarşı xeyirxahlıq görən insanlar yadlara kömək etməyə meylli olur. Nəticədə, başqalarının şahid olduğu bir alicənab davranış, onlarda xeyirxahlıq motivasiyasını yüksəldə bilər. Belə bir şöhrət başqalarında da xeyirxahlıq yarada bilər və beləliklə uzun müddətli faydalar əldə edilər. 

Lakin bu da, bir müşahidəçinin olmadığı hallarda xeyirxahlığı izah etmir. Burada "altruist cəza konsepsiyası" təklif edilmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə, bəzi insanlar, kobud və eqoist insanları uzaqlaşdırmaq və ya onlarla birbaşa kəllə-kəlləyə gəlib cəzalandırmaq mövzusunda bir instinktə sahibdir. Bu cəzalandırma, fədakarlıqdır. Çünki, cəzalandıran üçün vaxt, əmək və mümkün risklər kimi bəzi itkilərə səbəb olsa da ictimai fayda verə bilər. Altruist cəzalandırmanın, böyük ölçülü ictimai və mədəni nümunələri mövcuddur. Bu cəzaya məruz qalma riski, bunu kimsə görməsə belə xeyirxah davranma mövzusunda ictimai təzyiq meydana gətirir. 

Bütün bu nəzəriyyələrə baxdıqda, xeyirxah davranmanın təbii seçmə prosesi ilə zidd olduğunu deyə bilmərik. Xeyirxahlıq məntiqlidir. Bəs məntiqlilik onun spontan baş verməsinə zərbə vururmu? Xeyirxahlıq eqoizm daxilində gizlənmiş bir davranış ola bilərmi? Altruizm həqiqətən də varmı? Bütün bu suallar fəlsəfi mübahisə mövzularıdır. Lakin, motivasiyanız necə olursa olsun, xeyirxah davranaraq yalnız ictimai rifahı artırmaqla kifayətlənməz, eyni zamanda özünüzü də yaxşı hiss edə bilərsiniz.


Mənbə: theconversation.com

daha ətraflı...

İnsanın təkamül prosesinə təsiri

İnsanların planetimizə göstərdiyi dəhşətli təsirləri hamımıza yaxşı məlumdur. İnsan iqtisadi fəaliyyətinin iqlimə mənfi təsirlərinə, nəsli kəsilmək təhlükəsi altında olan bəzi nadir növlərin qanunsuz ticarətinə və ya öldürülməsinə dair xəbərlər oxumadığımız gün demək olar ki yoxdur. Planetə təsirimiz o qədər güclüdür ki, fəaliyyətimizin hətta geoloji qeydlərdə belə görünə biləcəyi qədər dominant vəziyyətə gəldiyimiz üçün, bəzi elm adamları var olduğumuz dövrü "Antroposen" adlandırmağı təklif edir. Ancaq, insanların indi təkamüldəki yeni və böyük dəyişiklikdən ötrü cavabdeh olduğunu bilirsinizmi? Etdiyimiz dəyişikliklər o qədər dərinləşib ki, milyonlarla növün müqəddəratını əlimizdə saxlayırıq.

Təkamülü belə dərindən formalaşdıran dəyişikliklər hansılardır? Ətraf mühitin çirklənməsi, su ekosistemlərinin məhvi, urbanizasiya(şəhərləşmə), meşələrin yox edilməsi, arealın bölünməsi, qlobal iqlim dəyişikliyi, həddən artıq ovlama, ekzotik növlərə müdaxilələr, əhliləşdirmə, meydana çıxan yeni və yox olan köhnə xəstəliklər bunlardan sadəcə bir neçəsidir. Antropogen iqlim dəyişikliyi kimi bəzi amillər qlobal, çirklənmə və artan urbanizasiya kimi digər amillər isə lokal miqyasda təkamül təsirlərinə malikdir. 

Müasir həyat tərzimizin və iqtisadi sistemlərin təkamülə hansı sürət və ölçüdə təsir etməyi barəsində silsilə elmi araşdırmalar aparılmışdır. Marina Albert və həmkarlarının araşdırmaları haqqında PNAS və Philosophical Transactions of the Royal Society B-də nəşr olunan məqalələr, insanların təkamül prosesində yeni və sürətli bir partlamaya səbəb olduğuna dair şübhə yeri buraxmır.

Təsəvvür yaratmaq üçün bir neçə nümunə göstərək. 

Ticari balıqçılığın balıq növlərinə böyük təsiri bioloqlara bəllidir. Balıqçıların iri balıqları hədəfə alması nəticəsində, bəzi növlər kiçilmiş və yetkinlik mərhələsinə erkən yaşda və daha kiçik ölçüdə çatmağa başlamışlar. Bir çox tədqiqat göstərmişdir ki, yerli və ya gətirilmiş heyvan və bitkilər, insan təsirinin daha nəzərəçarpan olduğu şəhər ərazilərində insanın ətraf mühiti dəyişməsinə bağlı olaraq təkamülləşir.

"Sənaye melanizmi" buna məşhur bir nümunədir. 19-cu əsrdə İngiltərədə baş verən sənayeləşmə nəticəsində ağac gövdələrinin çirklənməsi açıq rəngli kəpənəklərin sayında ciddi azalmaya, tünd rəngli kəpənəklərin isə kamuflyaj olaraq ovçu quşlardan xilas olmasına səbəb olmuşdur. Lakin 20-ci əsrin 70-ci illərində çirklənmə sona çatdıqda vəziyyət dəyişdi və bu dəfə tünd rəngli kəpənəklərin sayı populyasiya daxilində azalmağa başladı. Qeydə alınmış digər dəyişikliklərə, şəhərlərdə yaşayan quş populyasiyalarında lələklərin rənglənməsi, balıqların suyun ciddi şəkildə çirklənməsinə müqavimət göstərməsi və yol kənarlarında bitən otların toxumlarını yaya bilməməsini misal göstərmək olar.

Antibiotiklərə qarşı müqavimət, müasir növlər arasında fəaliyyətdə olan ən parlaq təkamül nümunələrindən biridir. Bu, şübhəsiz ki, insan sağlamlığı və yoluxucu xəstəlikləri nəzarətdə saxlamaq cəhdləri üçün pis xəbər olsa da, mikrob müqavimətinə qarşı mübarizə aparmaq üçün yeni antibiotiklər yaratmaq yarışındayıq.

Bəs insanlar? Təəccüblü olsa da, böyük ehtimalla bu təsirlər bizim də təkamülümüzün gedişini dəyişəcəkdir. Biz hələ də təkamülləşirik və bu bəzən gözlənilməz yollarla baş verir. Və digər növlərin təsirləri bizdən yan keçmir. Çünki indiki zamanda baş verən dərin ekoloji dəyişikliklərdən xilas ola bilmərik. Keçmişdə insan təkamülünə dair nümunələr tapa bilərik və bu nümunələr dövrümüzlə paralellik göstərir. Ən yaxşı nümunələrdən biri, 5-10 min il əvvəl kənd təsərrüfatının inkişafıdır. Bu ən azı 9 müxtəlif yerdə müstəqil olaraq baş verdi və böyük ekoloji, sosial və iqtisadi dəyişikliklərlə əlaqəli idi. Bu, geniş miqyaslı insan köçlərinə, dil və mədəniyyətlərin sürətlə yayılmasına və homogenləşməsinə, texnologiyada böyük dəyişikliyə gətirib çıxardı. İnsanların daha kiçik əraziləri işğal etməsi, daha sıx yaşaması, oturaq həyata və ilk dəfə bu cür şəhərləşmə üslubuna yönəlməsi nəticəsində məskunlaşma modellərində, həyat tərzi və sosial şəraitdə böyük dəyişikliklər yaşandı. İnsan qidalanmasında, qəbul edilən qidaların müxtəlifliyində ciddi azalma da daxil olmaqla böyük dəyişmə oldu. Populyasiya fərdlərinin həddən artıq çoxalması, bizi bugünkü əhali artımına hazırladı. Əhali sıxlığı və antisanitariya şəraiti, əhliləşdirilən heyvanların daşınması və məskunlaşma bölgələrinə gətirilmiş zərərli növlər nəticəsində müasir kitablardakı infeksion xəstəliklərin ortaya çıxdığı epidemioloji keçid baş verdi: davamlı patogenlerin sayı və növləri kəskin şəkildə dəyişdi. 

Bütün bunlar sizə tanış gəlirmi? Gəlməlidir. Çünki bu dəyişikliklərin demək olar ki hamısı bu gün də və hər zamankından daha sürətlə baş verir. Dünyada hal-hazırda 7 milyarddan çox insan yaşayır və getdikcə daha sürətlə şəhərləşən bir növ halına gəlirik. Ekoloji təsirimiz isə artıq qlobaldır. Bu dərin dəyişikliklərin izləri bu gün də insan genomunda görülə bilər. Müasir Avropalı və Afroamerikalılarda müşahidə olunan xəstəliklərin 86%-dən çoxuna səbəb olan genlər kənd təsərrüfatına keçidlə müşayiət olunan dəyişiklər nəticəsində meydana çıxmışdır. Planetimizdəki insanların çoxu yoxsul yaşadıqları üçün müasir tibbi imkanlardan istifadə edə bilmir. Bu səbəbdən onlar təbii seçməyə varlı xalqlara nisbətən daha çox məruz qalırlar.

Gələcəyi düşünmək qabiliyyətinə sahib olan bir növük və insanlıq tarixi ərzində ilk dəfə olaraq bu qabiliyyətimizdən istifadə etməyə ehtiyacımız var. Keçmişimizdən və bugünümüzdən nəticə çıxararaq təkamülümüzün hadisələr zəncirini formalaşdıran hərəkətlərimizi yüzlərlə və hətta minlərlə il üçün planlaşdırmalıyıq. Siyasətçilər isə, insan sağlamlığı və rifahını sadəcə seçki dövrü ərzində deyil, gələcək nəsillər üzərindən düşünməlidirlər. Gələcəyimiz bundan asılı ola bilər.


Mənbə: theconversation.com

daha ətraflı...

İnsan-heyvan hibridləri yaratmağın faydası nədir?

2017-ci ilin yanvar ayında ABŞ-ın Salk İnstitutunda çalışan bir qrup alimin insan-donuz hibridi rüşeymi yaratdığı xəbəri böyük əks-səda yaratdı.

Hadisə barəsində geniş məlumat verilməyinə baxmayaraq bəzi KİV-lər çox şişirdilmiş və həyəcanlı xəbərlər verdi.

Sual yarana bilər ki, alimlər aslan, keçi və ilan xüsusiyyətlərinə sahib Yunan mifoloji varlıqlarından sonra "ximeralar" adlandırılan insan-heyvan hibridlərini nə üçün yaradır?

Məqsəd, yeni və qəribə məxluqlar yaratmaq deyil. Ximeralar heyvanların necə yarandığını və inkişaf etdiyini anlamaq üçün olduqca faydalıdır. Onlar nə vaxtsa insanlara köçürülə biləcək həyat verən orqanlar yaratmaq üçün istifadə edilə bilər.

Potent hüceyrələr

Juan Izpisua Belmonte, Jun Wu və yoldaşları tərəfindən yaradılan ximerik donuz rüşeymlərinin sona qədər inkişafına və insan hüceyrələrinin birdən çox toxumada olmasına imkan verilmirdi.

Jun Wu (öndə) və Juan Izpisua Belmonte

Ximeralardakı insan hüceyrələrinin həqiqi miqdarı çox az idi və onların varlığı inkişafa mane olurdu. Hər halda, tədqiqat, yeni ümid verən kök hüceyrə araşdırması yolunda ilk addım rolunu oynayır. Lakin eyni zamanda ciddi etik problemlər də yaradır.

Ximera, iki və ya daha çox canlının hüceyrələrindən ibarət olan orqanizmdir və nadir hallarda da olsa, təbiətdə onlara rast gəlinir.

Əntər meymunlar, hələ ana bətnində olarkən əkizlər arasında hüceyrələrin transferi nəticəsində qan və digər toxumalarında ximerliyi tez-tez göstərirlər. Leykemiya müalicəsində tətbiq edilən uğurlu sümük iliyi köçürülməsindən sonra, xəstələr özününkü kimi donorun da sümük iliyi hüceyrələrinə sahib olurlar.

Ximeralar, eyni və ya müxtəlif növlərin erkən embrion hüceyrələrinin birləşdirilməsi yolu ilə laboratoriyada süni şəkildə yaradıla bilər. Ximerik siçanların yaradılması, inkişaf biologiyası, genetika, fiziologiya və patologiya tədqiqatları üçün əsas olmuşdur.

Bu, alimlərə müəyyən genləri aktivləşdirmək və ya söndürməklə hüceyrələri dəyişmək imkanı verən siçan embrional kök hüceyrələrində gen təmiri nailiyyətləri sayəsində mümkün olmuşdur. Ximeraların inkişafında həmin hüceyrələri istifadə etmək bacarığı ilə yanaşı, bu, araşdırmaçılara genlərin sağlamlıq və xəstəliklərə necə təsir etdiyini öyrənmək üçün istifadə edilə bilən heyvanlar yaratmaq imkanı verdi.

Bu texnologiyanın yaradıcıları, apardıqları araşdırmalara görə 2007-ci ildə Tibb üzrə Nobel Mükafatı almış Oliver Smithies, Mario Cappechi və Martin Evans'dır.

Son dövrlərdə, alimlər insan embrionlarından və ya laboratoriyada bədən hüceyrələrindən yaradılmış olan insan pluripotent kök hüceyrələrinin - "ana hüceyrələrin" - ximerik heyvanların toxumalarına kömək etmək qabiliyyətini öyrənməyə başladılar.

İnsan pluripotent kök hüceyrələri (bütün embrional hüceyrələrə çevrilə bilən hüceyrələr) laboratoriyada sərhədsiz olaraq artırıla və siçanlarda olduğu kimi bədənin bütün toxumalarını təşkil edə bilər.

Bir çox araşdırmaçı indi sinir, ürək, qaraciyər və böyrək hüceyrələri kimi insan pluripotent hüceyrələrindən tibbi əhəmiyyətli funksional insan toxumaları yarada biləcəklərini göstərdi.

İnsan pluripotent kök hüceyrələrindən bəhrələnən hüceyrə terapiyası üsulları, onurğa sütunu yaralanması, şəkərli diabet və makulyar (gözün torlu qişasında yerləşən sarı ləkə) degenerasiya kimi xəstəliklərin müalicəsində tətbiq edilmək üçün klinik sınaq mərhələsindədir.

Lakin, 2007-ci ildən bəri heç bir pluripotent kök hüceyrə nümunəsinin olmadığı bəllidir. Hətta, fərqli üsullardan istifadə etməklə, siçan və insanlarda müxtəlif kök hüceyrə tipləri yaradılmışdır.

Bu hüceyrələr embrional inkişafın müxtəlif mərhələlərindəki hüceyrələrə uyğun gəlir və yəqin ki bu səbəbdən - hansı hüceyrələrin mənbəyinin ən yaxşı olduğu sualını doğuraraq - fərqli xüsusiyyətlərə sahib olurlar.

Ximeralar yaratmaq, pluripotent kök hüceyrələrin potensialını müəyyən etmək üçün araşdırmaçılar tərəfindən istifadə edilən qızıl standart olmuşdur. Heyvan kök hüceyrə araşdırmalarında geniş şəkildə istifadə edilərkən, insan pluripotent kök hüceyrələri istifadə edilən ximerik araşdırmalar, insan-heyvan ximeralarında çox az sayda insan hüceyrəsi həyatda qaldığı üçün çətinliklə üzləşmişdir.

Tibbi imkanlar

Ximerada insan hüceyrələrinin sayı az olsa da, Salk İnstitutu araşdırmaçılarının tapıntıları iki əhəmiyyətli hədəfə doğru yeni cığır açmaqdadır. Birincisi, biotibbi tədqiqatlarda istifadə ediləcək "insanlaşdırılmış" heyvanların yaradılması imkanıdır.

İnsan qanı daşıyan siçan yaratmaq artıq mümkün olsa da, qanımızın və immun sistemimizin necə fəaliyyət göstərməyi barəsində zəngin məlumatlar əldə etmək üçün, bu heyvanlar insan rüşeymi toxumasına sahib olmalıdır və bunu etmək çox çətindir.

İnsan-heyvan ximeralarında pluripotent kök hüceyrələrin istifadə edilməsi, insan qan hüceyrələrinə və ya qaraciyər, ürək kimi digər toxumalara sahib olan siçanların daha səmərəli yaradılmasını böyük olçüdə asanlaşdıra, xəstəliklərin yaranma səbəblərini öyrənmək və onları müalicə etmək üçün yeni dərmanlar yaratmaq qabiliyyətimizi əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər.

İnsan-heyvan ximeralarının ikinci potensial tətbiqi, 2010-cu ildə Yaponiyada aparılan cəlbedici araşdırmalardan irəli gəlir. Bu araşdırmalar nəticəsində, mədəaltı vəzi inkişafını tənzimləyən əsas genə sahib olmayan bir siçan embrionuna siçan pluripotent kök hüceyrələrinin yeridilməsindən sonra, növarası ximeralar yaradıldı.

Nəticədə, yenidoğulan siçanlar yalnız siçan hüceyrələrindən meydana gələn tam funksional mədəaltı vəziyə sahib oldular. Eyni nəticə bir donuz ximerasındakı insan kök hüceyrələri ilə əldə edilsə, orqan köçürmə qarşısında yeni üfüqlər açılar.

Etik sərhədlər

Bu kimi məqsədlərə elmi baxımdan nail olmaq uzunmüddətli bir yol olsa da, pluripotent kök hüceyrə biologiyası sahəsindəki irəliləyiş bu istiqamətdə uğurlu sınaqlara imkan verəcəkdir. Lakin bu araşdırmalar nə dərəcədə etik qəbul edilə bilər və sərhədlər harada bitir?

Bir çox insan donuzların qida məqsədi ilə və ya ürək qapaqlarının dəyişdirilmə mənbəyi olaraq istifadə edilməyini qəbul edir. Onlar, transplantasiya gözləyən insanlara mədəaltı vəzi və ya ürək istehsal etmək üçün donuz embrionlarını və ya döllərini inkubator olaraq istifadə etməyə də razı ola bilərlər. Ancaq insan-meymun ximeralarının istifadəsi çox mübahisəli ola bilər.

Araşdırmalar, insan embrional kök hüceyrələrindən yaranmış mərkəzi sinir sisteminin erkən hüceyrələrinin yeni doğulmuş bir siçan beynini ləngitdiyini və orada inkişaf etdiyini göstərmişdir. Bu, mümkün hüceyrə müalicələri üçün konsepsiya dəlili təqdim edir.

Bəs insan hüceyrələri meymun embrionuna yeridilsə nə baş verər? Beyni əsasən insan sinirlərindən ibarət olan yeni doğulmuş makaka meymununun etik və dərketmə statusu necə olardı? 

İnsan hüceyrələrinin səmərəli şəkildə donor orqanlara çevrilə bilməsi gen mühəndisliyi yolu ilə mümkün ola bilər. Lakin, insan hüceyrələrinin sahibin digər orqanlarına - məsələn, çoxalma orqanlarına - qarışmamağı üçün hansı tədbirlər görməliyik?

İnsan-donuz hibridi yaradılması xəbəri bir çaşqınlıq yaratmış olsa da, təşkilatçılar və tibbi araşdırmaçılar ximerik tədqiqatın heyvan araşdırmalarında olduğu kimi əlavə suallar doğuracağını çox yaxşı bilirlər.

Hər halda, bu tibbi tədqiqat sahəsinin ləğv edilməsi və ya maliyələşdirilməsinin məhdudlaşdırılması deyil, heyvanların müdafiə məsələlərini və mövcud normativləri tam şəkildə qəbul edən müstəqil nəzarət komitələri tərəfindən hər bir faktın diqqətlə araşdırılması tələb edilməlidir.  

Məsələn, Beynəlxalq Kök Hüceyrə Araşdırmaları Dərnəyinin 2016-cı il Təlimatları insan-heyvan ximeralarından insan qametləri yaradıla bilən araşdırmaları qadağan etməyə çağırsa da, insan-heyvan ximeralarının müvafiq yoxlama və nəzarət altında istifadə edildiyi araşdırmaları dəstəkləyir.  

Ximerik tədqiqatlar davam edəcək və davam etdirilməlidir. Eyni zamanda, bu sahədə çalışan alimlər araşdırmalarının nəticələrini daha geniş çərçivədə müzakirə etməyə davam etməlidirlər. Əks halda, ximeralar qorxu yaradan mifik varlıqlar kimi çox asanlıqla rədd edilə bilər.


Mənbə: theconversation.com/whats-the-benefit-in-making-human-animal-hybrids-72179

daha ətraflı...