Archaeopteryx Haqqında...

Bu yazımızda elm düşmənlərinin tez-tez, əslində çox da elmi bir termin olmayan "ara növ" termini daxilində hücum etdikləri Archaeopteryx'i ələ alacağıq.

Bir çox elmdən kənar qaynaqlarda Archaeopteryx'in sürünənlərlə quşlar arası bir keçid olmadığı bildirilir. Səbəb kimi isə bunları göstərirlər:

1) Uçan canlılarda olan sinə sümüyü (sternum) tapılmır;

2) Tüklərin quruluşu canlının bir keçid forması kimi deyil, bir quş kimi "mükəmməl" uça bildiyini göstərir;

3) Qanadlardakı pəncələr və ağzındakı dişlər ara keçid növü olmadığını göstərir;

4) Qulaq quruluşu dövrümüzün müasir quşları ilə eynidir;

5) Qanadları ara keçid növü olmasına dəstək olmur;

6) Fosilin yaşadığı dövrlə əlaqədar "zamanlama səhvi" var.

Bu tip iddialarla, bu qalığın saxta olduğunu "sübut edirlər", ən pis ehtimalla da Təkamül Nəzəriyyəsini "darmadağın" etdiklərini düşünürlər. Guya "hər hansı" bir jurnalın "hər hansı" bir sayında "hər hansı" bir alim bu fosilin ifşa olunduğunu irəli sürübmüş. Bu fikirlərinin dayaqsız olduğunu ortaya qoyan çoxlu kitab və dəyərli elm adamı var. Gəlin əldə olan məlumatlar və bu elm adamlarının yazıları daxilində bu iddialara bir-bir nəzər salaq:


1) Wellnhofer'in araşdırdığı və yazdığı kimi (1993), Archaeopteryx'in bir sternum sümüyü var idi, amma digər fosillər kimi fosilləşmədiyi üçün, Archaeopteryx ilk tapıldıqda bu sümük ayırd edilməmişdi. Elmdən anlayışı olmayan şəxslər aktual olmayan və yalnış qaynaqlardan yola çıxaraq öz istədikləri istiqamətdə dəlilləri təhrif edirlər.

2) Speakman & Thomas (1994) müasir quşların asimmetrik tük quruluşu ilə guya Archaeopteryx'in tük quruluşunu müqayisə ediblər. "Asimmetriya Dərəcəsi" deyilən və ortalığı qarışdıran bir ölçü metodu var. Bu metodu istifadə edən Speakman & Thomas Archaeopteryx'in bu ölçümə görə 1.25 dəyərində bir asimmetriya nisbətinə sahib olduğunu iddia etmişlərdir. Bu dəyəri isə, hal-hazırda tamamilə tərk edilmiş bir metod olaraq, quşların "uça bilmə tutumu" ilə nisbətləmiş və səhvə yol vermişlər. Nəticədə bu dəyərin müasir və uçan bir quşunkuna görə (ən pisi belə 2.2 'dir) çox aşağı, müasir və uça bilməyən bir quşunkuyla isə az qala eyni olduğunu ifadə etmişlər. Elm düşmənlərinin yalan qurduqları araşdırma budur. Bu dırnaqarası elm adamlarının iddiasına görə Archaeopteryx yalnız uça bilməyən müasir bir quşdur və bir keçid növü deyil. Ancaq sonradan edilən araşdırmalarda, Speakman & Thomasın bir Archaeopteryx tükü ilə belə müqayisə etmədikləri məlum olmuşdur və elm səhnəsindən silinmişlərdir. Təbii ki dövrümüzün elm düşmənləri bunu görməzlikdən gəlirlər. Lakin araşdırmalar bunu açıqca ortaya qoymaqdadır. İlk olaraq Norberg (1995), Speakman & Thomasın qanad qıvrımını hesaba qatmadan nəticələr tapdıqlarını isbat etmişdir, ki bir quşun uça bilməsindəki ən əhəmiyyətli faktorlardan biri də elə qanadın qıvrımıdır (curvature). Paul Davis 1996-ci ildə Speakman & Thomasın qanaddaki tükləri belə səhv sayaraq hesablar etdiklərini sübut etmişdir. Daha sonradan edilən araşdırmalarda, Speakman & Thomasın araşdırmasına ən ağır zərbə enmişdir: Asimmetriya Dərəcəsi'nin bir quşun "uçuş tutumu" ilə əlaqədar olmadığı təsdiq edilmişdir. Asimmetriya Dərəcəsi, yalnız uçan quşlarda manevr qabiliyyətini ölçmək və dırmaşma uçuşlarındakı yetkinliyi təyin etmək üçün istifadə edilir (JMV Rayner). Bu səbəbdən əldə edəcəyimiz nəticə, Archaeopteryx'in müasir quşlardakından fərqli olaraq aşağı asimmetriyaya sahib olduğu, ancaq müasir quşlarınkından fərqli olaraq bu aşağı asimmetriyanın (ki uçmaq üçün normalda yüksək asimmetriya lazımdır, müasir quş tükləri xeyli asimmetrikdir) Archaeopteryx'in uçmasına maneə olmadığıdır. Bu da onun bir keçid növü olduğunu sübut edir.

3) Bu iddiada elm düşmənləri hədəf çaşdırma taktikasını istifadə edirlər. Archaeopteryx'in pəncələrinin olması, elm adamlarına görə bir ara keçid növü olduğunun sübutudur. Elm düşmənləri isə, Archaeopteryx'in pəncələri olmasının sürünənlərlə bir əlaqəsi olmadığını söyləyirlər və baş qarışdırırlar. Tezisi dəstəkləmək üçün də elmi bir gerçək olan və hələ də var olan Touraco corythaix və Opisthocomus hoazin növlərini göstərərək, bu uça bilməyən quşların da pəncələri olduğunu, lakin bu iki növün sürünənlərlə heç bir əlaqəsi olmadığını söyləyirlər. Onsuz da elm adamları bu növlərin sürünənlərlə bir əlaqəsi olduğunu iddia etmirlər. Bəhs edilən növlər tamamilə fərqli növlərdir və bir növün sürünənlərlə əlaqəsi olmaması, bənzər xüsusiyyətlərə sahib olan, amma əlaqəsi olmayan bir başqa növün də sürünənlərlə əlaqəsi olmadığını göstərmir. Yəni elm düşmənləri, məntiq səhvini istifadə edərək baş qarışdırırlar.

4) Ostrom'un 1976-cı ildə nəşr etdiyi və hələ də çökdürülməmiş olan tədqiqatının 132-ci səhifəsinə baxdığımızda görə biləcəyimiz kimi, Archaeopteryx'in qulaq quruluşunda olan və tibb elmində "Stout quadrate" olaraq təyin olunan və bunun titrəşməsi nəticəsində "eşitmə" hadisəsini reallaşdıran sümük, sürünənlərdəkinə görə olduqca böyük idi, lakin sürünənlərinkində olduğu kimi üst çənə bölgəsinə bitişik idi. Bu da, elm düşmənlərinin bu iddiasının əsasını təşkil edən Prof. Duane Gish'in qulaq quruluşu iddiasının yalan olduğunu sübut etmişdir.

5) Elm düşmənlərinin saxtakarlıqları, istifadə etdikləri qaynaqlarını yeniləməmədiklərindən və dəqiq araşdırmadıqlarından aydın ola bilər. Çünki SpringerLink, Web of Science, Google academics kimi elmi mənbə axtarış mühərriklərində etdiyimiz kiçik bir araşdırma nəticəsində, elm düşmənlərinin, elm adamının adını belə doğru yazmadığı ortaya çıxmışdır. Prof. J. Richard Hinchcliffe, tüklü dinozavrlar üzərinə araşdırma edən və Təkamül Nəzəriyyəsini qəbul edən, həmçinin Archaeopteryx'in bir keçid növü olduğunu da qəbul edən bir elm adamıdır. Bunu, məqaləsindən görə bilərik: "... Çində əldə edilən son tapıntılar da gözlər önünə sərmişdir ki, tüklü dinozavr təkamülünün pillələrindən biri olan Archaeopteryx ... ". Həmçinin eyni professor, Təkamül Nəzəriyyəsini dəstəkləyən "Əza Təkamülünün İnkişaf Bazası" (Developmental Basis of Limb Evolution) başlıqlı məqalənin də müəllifidir. Elm düşmənləri Təkamül Nəzəriyyəsinə hücum edir və onlarla ilini, hətta ömürlərini bu işə həsr edən elm adamlarının işlərini görməməzlikdən gələrək, onları Təkamül Əleyhdarı olaraq çatdırırlar və elmdən kənar yazılarında qaynaq olaraq utanmadan bunu istifadə edirlər. Çox təəssüf ki insanlarımız, bu işin mütəxəssislərinə güvənməkdənsə, elmdən anlayışı olmayanların yalanlarına üz tuturlar. Bu, bir az da, təhsilin aşağı səviyyədə olmasından qaynaqlanır.

6) Həmin elm düşmənləri, "zamanlama səhvi" olaraq Eoalulavis (120 milyon il əvvəl yaşamışdır) adlı bir növü göstərirlər və Archaeopteryx'dən (150 milyon il əvvəl yaşamışdır) daha gənc olmasına baxmayaraq günümüzdəki müasir quşlara aid qanad quruluşuna sahib olduğunu iddia edirlər. Elm düşmənləri, burada da, öz cahilliklərinə qurban gedərək bir söz oyununa müraciət edirlər və insanları çaşdırırlar. Təkamül Nəzəriyyəsini çürütmək üçün irəli sürdükləri Eoalulavis, onsuz da Archaeopteryx'dən təkamülləşmiş olan bir növdür və onun davamçısıdır. Eynilə Homo neanderthalensis ilə Homo erectus'un eyni zamanlarda yaşadığı kimi, bu növlər də eyni zamanlarda yaşamış, ancaq biri digərindən təkamülləşmiş olan növlərdir. Elm düşmənləri, Təkamül Təlimi daxilində heç bir elmi məlumata sahib olmadıqları kimi öz aləmlərində yalanlarla yaşamaqda olduqları üçün, təkamülü bir zəncir olaraq düşünmələrindən və "ara növ" olaraq bir zənciri tamamlayan hər növ canlının var olması lazım olduğuna inanmalarından irəli gəlir. Halbuki təkamül müddəti bir "zəncir" olaraq deyil, bir "ağac" olaraq düşünülməlidir. Bu ağac daxilində, tək bir populyasiyadan iki ya da daha çox istiqamətə doğru təkamülləşən yeni növlər bir yerdə, eyni zamanda yaşaya bilərlər. Yəni Archaeopteryx'dən təkamülləşən Eoalulavis, əcdadı ilə bir yerdə bir müddət yaşamışdır və bu kifayət qədər elmi, təbii və həqiqidir. Lakin elm düşmənləri bu növü sanki tamamilə fərqli bir növ kimi göstərərək söz oyunu nümayiş etdirirlər və saxtakarlıqlarını bir daha ortaya qoyurlar.


Nəticə olaraq; sürünənlərdən quşlara keçid, onlarla fərqli fosillə sübut edilmişdir və "əskiksiz" bir keçid ortaya qoyulmuşdur. Təkcə Archaeopteryx belə bu keçidi təsdiqləyə biləcək bir növdür, lakin yaşamış olan tək tüklü dinozavr deyil. Elm düşmənləri, hər səfərində öz qazdıqları yalan quyusuna düşürlər. Dünyada hələ də yüz minlərlə elm adamı, ömürlərini həqiqətlərə həsr edərək bu tip əhəmiyyətsiz şəxslərə baş qoşmurlar və gerçək haradadırsa mütləq tapıb çıxarırlar.

daha ətraflı...

Biolüminesensiya: Canlılarda İşıq Saçma Xüsusiyyəti

Biolüminesensiya - canlı bir varlığın müxtəlif kimyəvi yollarla işıq çıxarmasıdır. Biolüminesensiya dəniz onurğalıları və onurğasızlarında, bəzi göbələklərdə, quruda yaşayan onurğasızlarda və bakteriyalarda müşahidə olunur. Bu canlılardan xüsusilə dəniz döşəmələrində yaşayan canlıların 90%-i biolüminesansiya xüsusiyyətinə malikdir və yaydıqları işıq əsasən yaşıl və mavi rənglərdədir. Dəniz canlıları xaricində çox görülməsə də, quruda yaşayan və biolüminesensiya edə bilən tanınmış canlılar İşıldaquşlardır (Coleoptera).

Biolüminesensiya edən canlılar Lusifer (piqment) və lusiferaz (ferment) kimyəvi maddələrini çıxarırlar. Bu kimyəvi maddələrdən Lusifer oksigenlə reaksiyaya girərək işıq çıxararkən, lusiferaz da bu reaksiyada sürətləndirmə vəzifəsini boynuna götürür. Bu reaksiya hüceyrə daxilində də, xaricində də reallaşa bilər. Bakteriyalarda isə biolüminesensiya lux operon deyilən bir operon tərəfindən nəzarət edilir. Bu reaksiya nəticəsində ortaya çıxan işığın 20%-dən azı termal radiasiyaya səbəb olur.

Son aparılan tədqiqatlara görə biolüminesensiya təxmini olaraq 50 fərqli soyda təkamülləşmişdir. Bəzi növlər istehsal etdikləri bu işığı ovunu tutmaq üçün istifadə edirlər, digərləri isə düşmənlərini çaşdırıb yoldan qaçmaq üçün. Hətta bəzi növlər bu işığı kamuflyaj üçün istifadə edir. Bunlardan bir neçəsinə nəzər yetirək.

Cookiecutter köpək balıqları: Biolüminesensiyanı kamuflyaj üçün istifadə edirlər, amma bədənlərinin alt hissələri qaranlıq qalır, beləcə kiçik bir balıq kimi görünür. Digər balıqlar bu növü asan ov hesab edib yaxınlaşdıqlarında isə köpək balığı tərəfindən ələ keçirilirlər. Aşağıda bu canlının şəklinə baxa bilərsiniz:

İşıldaquş: Cütləşmə dövrlərində işıldaquşlar qarın hissələrindən periodik olaraq işıq saçırlar.

Mürəkkəb balıqları: Bəzi mürəkkəb balıqları və xərçəngkimilər biolüminesensial kimyəvi qarışıqları mürəkkəb halında yayırlar.

Bakteriyalar: Bir çox bakteriya növündə ünsiyyət biolüminesensiya üzərində təsir edici rol oynayır. Yüksək hüceyrə sıxlığında kiçik molekullar istifadə edilərək biolüminesensiya genləri aktivləşdirilir.

İnsanlar: Təəccüblü səslənsə də, hər canlı növü bədənlərində meydana gələn kimyəvi reaksiyalar səbəbiylə insanlar da işıq yaymaqdadırlar. Lakin insanlardan fərqli olaraq yuxarıda sadalanan növlər bu xüsusiyyəti təkamül müddəti ərzində inkişaf etdirib aktiv olaraq istifadə etməyə başlamışdırlar. İnsan növü kimi bu xüsusiyyəti aktiv istifadə etməyənlərdə isə biolüminesensiya xüsusi kameralar və ya digər növlərə aid daha həssas gözlərlə müəyyən edilə bilər. PLoS One jurnalında yayımlanan bir məqalədə insanların bədənlərindən yayılan işıqlar təsbit edilmişdir. Tədqiqatçılar, bu işıqlandırmanın insan gözünün qəbul edə biləcəyi işıq dərəcəsindən 1000 dəfə az olduğunu, buna görə adi gözlə ayırd edə bilməyəcəyimizi bildirirlər.

Lakin hər işıq yayan canlının biolüminesensiya etdiyini demək yalnışdır. Bəzi dəniz mərcanları ətrafdan yayılan UV işığını əmərək, fluoressensiya və ya başqa dalğa halına çevirərək yayırlar. Bu, təbii ki biolüminesensiya nümunəsi deyil.

Qaynaqlar:

Nat Geo
Live Science
Guardian
Davidson College

daha ətraflı...

Təkamülü Təcrübəylə Müşahidə Etmək İstəyənlərə: Lenski Təcrübəsi

Bildiyiniz kimi indiki zamanda bir çox insan Təkamülün "müşahidə edilə bilinməyən" olduğunu düşünür. Əlbəttə ki, bir elm olaraq Təkamül "müşahidə olunmayan" və ya "müşahidə olunmamış" deyil; tam tərsinə, hər an, hər saniyə müşahidə edilməkdədir. Bu yazımızda sizlərə Təkamülün həqiqətən, bir insan ömrü müddətində, böyük səy və çalışqanlıqla da olsa müşahidə oluna biləcəyini göstərmək istəyirik. Elm düşmənləri, Təkamül Qaydasının qarşısına çıxarkən, "Təkamülün müşahidə oluna bilmədiyi" arqumentini istifadə edirlər. Təkamül, həqiqətən də bu insanların iddia etdiyi kimi heç bir zaman "müşahidə olunmamış"dır?

Burda göstərəcəyimiz təcrübə, Prof. Dr. Riçard Lenskinin 20 il sərf etdiyi və Təkamülün laboratoriya şəraitində müşahidə oluna biləcəyini sübut edən təcrübəsidir. Öncə, təcrübəni reallaşdıran insandan bəhs etmək istəyirik, çünki o bu hörməti haqq etmişdir:

Riçard Lenski, 13 Avqust 1956-cı ildə doğulmuş Amerikalı Təkamülçü Bioloqdur. Lenski, Oberlin Kolleci məzunudur və doktorluğunu Şimali Karolina Universitetində almışdır. Hal-hazırda Miçiqan Dövlət Universitetində alimlik etməkdədir. 1996-cı ildə prestijli elm mükafatı MacArthur Fellowshipi qazanmış, 2006-cı ildə isə Amerika Birləşmiş Ştatları Milli Elmlər Akademiyasının üzvü seçilmişdir. 17 Fevral 2010 tarixində Milli Elmlər Akademiyası Təkamülü Müşahidə Araşdırmaları Elm və Texnologiya Mərkəzini qurmuşdur.

Lenski, son vaxtlarda Təkamül və elm düşmənlərinin sıx müraciət etdiyi və Viki Vəqfinə aid "wiki Conservapedia"nın qurucusu və sahibi Andrew Schlaflyı ictimai platformada etdikləri məktublaşmada qəti bir zəfərlə susdurması və elmi bilməyənlərin elmlə başa çıxa bilməyəcəyini göstərməsiylə bilinməkdədir.

İndi isə təcrübəyə keçək:

Lenski və qrupu, başlanğıcda eyni populyasiyaya aid Escherichia coli bakteriyalarından ələ alıb, bunları 12 qrupa ayırmışlar. Beləcə bir-biri ilə başlanğıcda az qala eyni, 12 fərqli bakteriya populyasiyası əldə edilmişdir. Təcrübə 24 Fevral 1988 tarixində başladılmışdır.

Təcrübədə E. coli bakteriyalarının istifadə edilmə məqsədi, bakteriyaların bölünmə sürətinin 20 dəqiqə olmasıdır. Yəni bu bakteriyalar, hər 20 dəqiqədə 1 dəfə bölünürlər, dolayısıyla Təkamül müddətində 1 nəsli yalnız 20 dəqiqədə keçmək mümkündür. Müqayisə etmək baxımından, insanların ömrünün 80 il olduğunu və bu müddətdə ortalama 30 yaşına çatdıqlarında çoxaldıqlarını, beləcə 1 nəslin keçilməsinin 30 il qədər sürdüyünü və bu səbəblə bir insanın ömüründə ən çox 2 və ya 3 insan nəsli görə biləcəyini, bütün növlər arasında bilinən növləşmə sürətlərinin ortalaması alındığında, bir növdən yeni iki növün meydana gələ bilməsi üçün keçməsi lazım olan nəsil sayının təxminən 1000 qədər olduğunu qeyd etmək istəyərik. 1000 nəsil, insan üçün 300000 il, E. coli bakteriyası üçün təxminən 333 saat, yəni 14 gündür. Aradakı fərqi görə biləcəyinizi təxmin edirik.

Lenski, bu 12 fərqli bakteriya qrupunu götürərək davamlı çoxalmalarına şərait yaratdı. Hər bir qrupu, minimal böyümə mühitində (texniki bir termindir və bir canlının yaşaması üçün lazım olan minimum şərtləri ifadə edir) saxlamağa başladı. Hər yeni gündə, böyüyən populyasiyanın %1-lik qismini yeni bir qab içərisinə götürərək, "1 nəsil" olaraq işarələdi. Lenskinin istifadə etdiyi E. colilər, mühitdə bol qida olmadığı üçün yuxarıdakı məlumatdan daha yavaş törəyirdilər, hər 150 gündə 1.000 nəsil verməkdəydilər ( bu belə insanlarınkıyla müqayisə edilə bilməyəcək qədər sürətlidir). Lenski, bu nəsilləri Ara(-) və Ara(+) adlı bir arabinoz operonu üzərindən işarələdi və nəsilləri ayırd etməyə başladı. 12 koloniyadan 6-sı Ara(-), 6-sı Ara(+) olaraq işarələndi.

Lenski, Təkamül keçmişini araşdıra bilmək üçün "fosil dəlillərinə" sahib olmalı idi. Bunun üçün, bu şəkildə hər gün nəsilləri yazarkən, 500 nəsildə bir, yəni 75 gündə bir əldə etdiyi son nəsildən bir neçə üzvü kriyoprotektan içərisində qliserol ilə birlikdə "dondurdu" və beləcə, eynilə qalıqlarda olduğu kimi kəsilməli amma davamlı bir qeyd əldə edə bilməyi bacardı. Kriyoprotektan və qliserol içərisində saxlanan bakteriyalar, istənildiyi zaman təkrar "həll edilərək" həyatlarını davam etdirə bilməkdədir, bu da bakteriyalarda meydana gələn dəyişmələri araşdırmaq üçün yaxşı bir fürsətdir.

Lenski, davamlı olaraq bakteriyaların ortalama müvəffəqiyyətini (mean fitness) izlədi və nəsillərdən götürdüyü nümunələr üzərində əlavə təcrübələr etdi, ancaq ana nəslə əsla toxunmadı və bir təkamül müddəti şəklində izlədi və qeyd etdi.

Fevral 2010 tarixinə gəlindiyində, bakteriyalar çoxdan 50000 nəsli keçib bölünməyə davam etməkdəydilər. Bu miqdar, statistik olaraq E. coli genomunda olan bütün tək nukleotidlərin keçirə biləcəkləri mutasiyaları bir neçə dəfə keçirə biləcəyi qədər kafi müddət deməkdir.

Təcrübə, sizin də görə biləcəyiniz kimi 22 il sürdü. Bu müddətdə bir çox elmi inqilab yaşandı, internet insanların həyatına tam olaraq daxil olmağı bacardı, televiziyalar, radiolar, avtomobillər inkişaf etdi, kosmosa dəfələrlə peyk göndərildi. Ancaq bunların yanında çox maraqlı bir hadisə baş verdi: Təkamül, laboratoriyada, insanların öz gözləriylə müşahidə edildi:

Təcrübənin başlanğıcında, bir çox xüsusiyyət 12 fərqli koloniya tərəfindən paylaşılmaqda idi, çünki eyni populyasiyaya aiddilər. İlk illərdə, hər bir populyasiyanın ortalama müvəffəqiyyəti sürətlə artdı, ancaq 20.000-inci nəsildən sonra bu artım yavaşladı. Ata növlə müqayisədə yeni nəsillər daha böyük hüceyrə həcmlərinə çatdılar və populyasiyadakı fərdlərin sıxlığı azaldı. Ayrıca hər bir koloniya, qlükoza istifadə etmək baxımından atalarına görə daha müvəffəqiyyətli hala gəldi. Bunlar reallaşırdı, çünki gerçəkdə, təbii mühitlərində E. coli bakteriyaları bolca yemək tapmaqda və sərbəst yayıla bilməkdəydi. Ancaq məhdud qida mühitində və sahədə, bunlar ola bilməz və fərqli istiqamətdə təkamül müddəti başlayır.

12 nəsildən 4-ündə DNT təmiri mövzusunda problemli mutasiyalar meydana gəldi. Bu da, bu nəsillərdə daha çox mutasiya meydana gəlməsinə səbəb oldu. Lenski, 20.000 nəsil sonunda yüz milyonlarla nöqtə mutasiyası meydana gəldiyini; ancaq bunların 10 ilə 20 dənəsinin populyasiya içərisində fayda verdiyi üçün sabitləndiyini və cəmi, neytral mutasiyalarla birlikdə koloniyalarda 100 mutasiyanın sabitləndiyini (populyasiya üçün norma halına gəldiyini) təsbit etmişdir.

2008-ci ildə isə Lenski və yoldaşları daha da ciddi, əhəmiyyətli və həyəcanverici bir adaptasiya kəşf etdilər. Bu adaptasiya, 12 populyasiyadan yalnız 1-ində meydana gəlmişdi: E. coli bakteriyaları, daha əvvəl heç sahib olmadıqları bir xüsusiyyət olaraq sitrat molekullarını hüceyrə içərisinə alıb həzm edərək enerji istehsalını bacaracaq şəkildə təkamülləşmişdilər!

E. coli bakteriyaları sitrat molekulunu nəinki həzm etmək, heç hüceyrə içərisinə belə ala bilmirlər, çünki molekul çox böyükdür. Hətta bu xüsusiyyət, E. colinin xəstəlik törədici bir bakteriya olan Salmonelladan ayırd edilə bilməsini təmin etməkdədir. Ancaq təxminən 33.127-inci nəsildə, 12 populyasiyadan birində inanılmaz bir say artımı təsbit edilmişdir. Alimlər, bunun səbəbini araşdırdıqlarında, minimal böyümə mühiti daxilində olan sitrat molekullarının o populyasiyaya aid bakteriyalar tərəfindən həzm edilməyə başladığını kəşf etmişlər. Bu da, digər populyasiyalara görə bakteriyaların həyatda qalma şansını artırmaqdadır, çünki bu daha çox qida deməkdir (digər populyasiyalar sitratı həzm edə bilməyib, yalnız qlükoza ilə kifayətlənmək məcburiyyətindədir).

Lenski, dərhal əlində tutduğu krionik qalıqlara baxaraq, hansı nöqtədə bu xüsusiyyəti qazandıracaq mutasiyaların əldə edildiyini tapmağa çalışmışdır. Bu araşdırması nəticəsində, 31.000 ilə 31.500-üncü nəsillər arasında bir mutasiya meydana gəldiyini və bu mutasiya sayəsində sitratın həzm edilə bilməyə başladığını kəşf etmişdir. Ayrıca, sitratı həzm edə bilən E. coli bakteriyalarının çöldən gəlmədiyindən əmin olmaq üçün bir çox genetik işarələyici ilə nəticələri test etmişlər və bakteriyaların Ara operonu ilə işarəli olan orijinal bakteriyaların nəslindən olduğundan əmin olmuşlar.

Bütün bunlar daha da maraqlı bir kəşfə səbəb olmuşdur: 31.000-inci nəsildən əvvəlki nəsillərdən bakteriyalar götürüb, bunları başqa qablarda çoxalmağa davam etdirdiklərində, sitrat həzminin spontan olaraq yenidən təkamülləşdiyini görmüşlər. Ancaq 20.000 nəsildən əvvəl götürdükləri heç bir bakteriya, bu xüsusiyyəti təkamülləşdirməmişdir. Daha detallı etdikləri araşdırmalar nəticəsində bunun səbəbinin, 20.000 nəsildən sonra meydana gələn bir ön-faydalı-mutasiyadan qaynaqlandığını tapmışlar. Bu, o deməkdir ki: Bu mutasiya, sitratı həzm edə bilməyə səbəb olan ikinci mutasiyanın reallaşma şansını artırmaqdadır. Bu səbəbdən bu ilk mutasiyanı keçirən fərdlər, asanca sitratı həzm edə bilmələrinə səbəb olacaq mutasiyaya da açıq olmaqdadırlar. Ancaq bu ilk mutasiyaya sahib olmayan fərdlərin, tək səfərdə bu ana mutasiyaya çatmaları o qədər aşağı bir ehtimaldır ki, bunun reallaşması mümkün deyil. Ancaq bir dəfə ilk mutasiya reallaşdımı, nəhəng əhəmiyyətdəki bir hadisənin reallaşmasını təmin edən ikinci mutasiya asanca reallaşa bilməkdədir.

Həmçinin, bir başqa ümumi təkamül də hər bir populyasiyanın, daha əvvəl də dediyimiz kimi, çox daha yumru və iri hüceyrələrə sahib olacaq şəkildə təkamülləşməsidir. Bunu da araşdırdıqlarında, səbəbini tapa bildilər: Bir başqa mutasiya, Penisillin Bağlayıcı Zülal adlı bir zülalı sintez edəcək genin xüsusiyyətini dəyişdirmişdir. Və bu kəşf də başqa bir kəşfə aparmışdır: Bu zülalın dəyişməsi hüceyrə böyüklüyünü və yumruluğunu artırmışdır; ancaq eyni zamanda osmotik stressə qarşı dayanıqlığını aşağı salmışdır. Bu səbəbdən bu bakteriyalar, ata növlərə görə sabit ekoloji şərtlərdə daha qısa müddətdə yaşaya bilməkdədirlər.

Görüldüyü kimi Lenski Təcrübəsi, möhtəşəm nəticələrə imza atmış bir təcrübədir. Bu təcrübədə Lenski və həmkarları, açıq bir şəkildə bir növün, daha əvvəl heç sahib olmadığı və heç də kiçik əhəmiyyəti olmayan, nəhəng bir dəyişməni bacara bildiyini göstərmişdir. Onsuz da Təkamül bu dəyişmələrin zaman içərisində sayca və keyfiyyətcə yığılması nəticəsində, nəvə növlərin əcdadlarıyla cütləşə bilməyəcək qədər fərqliləşməsi deməkdir. Əgər E.coli bakteriyaları, cinsi olaraq cütləşən fərdlər olsaydılar, bir müddət sonra bu tip xüsusiyyətlər və bu xüsusiyyətlərin genlərdəki əks olunmaları o qədər çox olacaqdı ki, təcrübənin ən başındakı qablardakı fərdlərlə cütləşdirilməyə çalışıldıqlarında genləri uyğunlaşmayacaq və balalar çıxara bilməyəcəkdilər. Beləliklə, Təkamül tam olaraq budur.

Təkamülün gerçək olmadığını iddia edənləri, təcrübəni təkrar etməyə və ancaq ondan sonra şərh verməyə dəvət edirik.

daha ətraflı...

Kimyəvi Təkamül: İlk Hüceyrənin Yaranması

Bu dəfə sizlərə Yerdə həyatın necə yarandığından bəhs edəcəyik. Bu yazımızdan sonra, düşünürük ki, bir çoxlarınızın ağlındakı suallar cavablanmış olacaq. Elə isə dərhal başlayaq.


PRİMİTİV HƏYAT ƏVVƏLİ YER

Arxaik Okean

Üfüqdə gözlə görülə biləcək qədər uzanan su kütlələri. Dalğaları qıran nə bir torpaq parçası, nə də hər hansı bir sahil, yalnız içində karbon tüstüsü ehtiva edən vulkanlar və 4 milyard il əvvəl demək olar ki bütün yer üzünü örtən böyük bir okean.

Yer hələ dincliyə və sakit bir mühitə qovuşmuş deyil. Okeana düşən meteorit yağışları və asteroidlər bütün planetə yayılan böyük şok dalğaları meydana gətirir. Bu kosmik bombalamaların gətirib çıxardığı yüksək və qovurucu temperatur dənizləri qaynadaraq nəhəng su kütlələrini buxarlar halında atmosferə yüksəldir.

 Bu kosmik vuruşmalar arasında qalan müddətdə isə şiddətli qasırğalar əsir və yüksək gərginlikli milyonlarla şimşək və ildırım atmosferi titrədir. Bu dövrdə çox yaxın bir orbitdə Yer ətrafında dövr edən və gecələr səmada böyük həcmdə görünən Ay, planetimiz üzərində böyük bir cazibə qüvvəsi meydana gətirir və bunun meydana gətirdiyi dəniz dalğaları da bütün yer üzündə oynadılır.

Ay isə bundan daha əvvəl, təxminən 500 milyon il əvvəl, başqa bir səma cisminin Yer ilə toqquşmasından meydana gəlmişdir və planetimizə yalnız 20.000 km uzaqlıqdakı bir orbitdə fırlanır. Lakin növbəti bir neçə milyard il ərzində kiçik addımlarla orbitindən uzaqlaşmağa başlayacaq.

Bu dövrdə atmosfer çox az nisbətdə oksigen ehtiva edir və karbondioksid və digər zəhərli qazlarla doludur. Günəş isə bu sis pərdəsinin arxasında yalnız çox zəif bir şəkildə parlasa da, yer üzünə ölümcül ultrabənövşəyi şüalarını yayır. Bu cəhənnəm bənzəri planetdə yaşayan heç bir canlı tapıla bilməz.

Yer bu dövrdə yalnız enerji və metallar, duzlar, minerallar kimi cansız maddələrin təyin və idarə etdiyi bir planetdən başqa bir şey deyil. Buna baxmayaraq, bu planeti digər planetlərdə olmadığı qədər dəyişdirəcək bir müddət meydana gəlməyə başlayır. Bu müddət ərzində Cansız maddələrdən Canlılıq meydana gəlir.

Dəniz Bacaları və Qara tüstülər (Black Smoker)

Meydana gəlmə mərhələsi okeanların dərinliklərində bir yerdə başladı. Atomlar birləşib zəncirlər meydana gətirmiş, molekullar bir-birləriylə işə başlamış, nəticədə ilk canlı və ilk hüceyrəni meydana gətirmişdir. İbtidai bir orqanizm, arxaik bir bakteriya, mikroskopik, zəif və incə olmasına baxmayaraq bu ilk canlı olur.

Bir membrana ilə ətrafdan aləmdən qorunmuş bədənə sahib olan bu orqanizm biokimyəvi reaksiyaya başlamaq üçün enerjidən istifadə edərək bu reaksiyalar sayəsində maddələr mübadiləsinə sahib olur. Sonunda öz quruluş planını genetik şifrələr şəklində içində saxlayır, öz kopyalarını meydana gətirmə qabiliyyətinə sahib olaraq arta bilən bir orqanizm meydana gəlir.

Həyatın əsas vəsaitləri olan ən sadə hüceyrələr də olduqca qəliz quruluşdadırlar. Tək bir bakteriya hüceyrəsi zülallar kimi 26 milyon molekuldan və bu molekullardan hər biri yüz mindən çox atomdan ibarətdir. Bu maddələr öz içində işləyir və böyüyüb çoxalmaq üçün hər saniyə 200 min yeni molekul meydana gətirir.

4 milyard il əvvəl planetimizin həyata əlverişli olmayan bu şərtləri altında belə zərif molekulların tamamlanmış və yetkin strukturları harada meydana gəlmiş ola bilərdi?

O dövrdə qaynaşan planetdə qorunmaq üçün ən əlverişli mühit dənizlərin dibi ola bilərdi. On kilometrlik dərinliyə sahib olan arxaik okean, burada böyük su layları qoruma qalxanı vəzifəsini yerinə yetirir. Ultrabənövşəyi şüaları əmib qarşısını aldığı kimi asteroid toqquşmaları nəticəsində yaranan şok dalğalarını da zəiflədərək təsirsizləşdirir. Gün işığından uzaq qalan bu qaranlıq mühitdə bəzi bölgələrdə olan yer altı qaynaqlardan isti sular okeana qarışır. Bu hidrotermal mənbələrdən bəziləri ərimiş qayalıqların üzərində yerləşir. Dəniz suları aşağılarda qaynar maqma otaqlarının olduğu yerə enib çökdükdən sonra, orada yenə yüksək istiliklərə çataraq təkrar yuxarılara çıxır və dənizə qarışır.

Dəniz döşəmələrindən fışqıran yeraltı suların temperaturu 400 C istiliyə qədər qalxır. Bu yüksək temperaturda həyatın meydana gəlməsi üçün ehtiyac duyulan həssas molekullar nə meydana gələ, nə də bir yerdə qala bilərlər. Buna baxmayaraq vulkanların aktiv olduğu bölgədən bir az daha uzaq yerlərdə daha sakit su qaynaqları var. Buralarda dəniz suları çatlaqlardan və yarıqlardan keçərək yer altında 8 km qədər dərinliklərə enə bilir. Orada da qayalıqlarla reaksiyaya girərək mineralları həll edir, digər tərəfdən bu reaksiyalar nəticəsində də isinir. Bu istiləşməyə baxmayaraq dəniz bazasından təkrar yer üzünə çıxdığında isə yalnız 40-90 C arasında temperatura sahib olur və yapışqan mayeyə çevrilir. Bu yapışqan mayenin ətrafındakı okeandan tamamilə fərqli bir quruluşa sahib olması da onu kimyəvi olaraq ətrafından ayıran başqa bir xüsusiyyətidir. Atmosfer çox yüksək nisbətlərdə karbon ehtiva etdiyindən bu qaz kütlələri dənizlərə qarışaraq həll olunur və bütün okeanı turş bir şorbaya çevirir.

Bir-birindən fərqli bu iki məhlulların qarşılaşdıqları yerlərdə isə kimyəvi reaksiyalar meydana gəlir. Bunun nəticəsi olaraq minerallar dəniz diblərinə çökərək orada depozit meydana gətirir və bu layların üstündə də minlərlə il ərzində formalaşan və boyu bir neçə metrə çatan Bacalar yüksəlir. Bu Bacalar da içlərində məsamə və kanallardan ibarət olan bir şəbəkə ehtiva edir.

Bu dənizaltı kaminlərin xarici dəmir sulfiddən ibarət olan (Fe S və Fe S2) bir köpüklə örtülür. Dəmir sulfid, hal-hazırda dəniz suyunda həll olan dəmir və kükürdün bir-birləriylə reaksiyasından meydana gəlir. İsti qələvi təzyiqi altında da millimetrin mində biri qədər kiçik köpüklər şəklində çölə atılırlar. Bu köpüklər cansız və içi boş olan sahələrdən meydana gəlirlər. Buna baxmayaraq bu günki hüceyrələrin əcdadları hesab olunurlar.

Bu kiçik köpüklər başlanğıcda yalnız dərinliklərdəki reaksiyaların meydana gətirdiyi maddələri ehtiva edən isti qaynaq sularından başqa bir şey ehtiva etmirlərdi. Belə olduğu halda bu vəziyyətiylə belə həyatın maraqlı xüsusiyyətlərindən biri olan qoruyucu membranaya sahib idilər.

Bu şəkildə öz içlərində bağlı və kiçik bir sahə meydana gətirərək dəmir sulfid təbəqəsindən ibarət olan qabıq bir kapsula içində xarici aləmdən izolyasiya olunmuşlardı. Bu mineral qabıq, köpük içində bağlı qalan molekulları okeandakı xaosdan kifayət qədər qoruya biləcək sərtliyə də sahib idi. Eyni zamanda ətrafındakı bəzi maddələri əmə və içinə ala biləcək xüsusiyyətləri var idi.

Bu kiçik mikrokameraların içində isə tamamilə özünə xas kimyəvi bir mühit yaranacaqdı. Bu köpüklər gələcək həyatın təməlini meydana gətirəcək olan bir toz ilə yuyunub təmizlənəcəklərdi.

Heç bir element karbonu və bütün mümkün molekulları meydana gətirməyə və bir yerdə tutmağa əlverişli deyil. Çünki karbon kimyəvi olaraq reaksiyaları olduqca sevən və birləşən elementdir. Karbon atomu bir-biriylə düzülə, bu şəkildə müxtəlif formada halqalar, zəncirlər qura bilər.

Bu quruluşa da yenə hidrogen, oksigen, azot və ya kükürd kimi başqa elementlər də əlavə olunub inşa edilə bilər. Hər karbon atomu eyni anda dörd başqa atomla birdən bağlana bilər.

Hərçənd bu proseslərdə ortaya çıxan kombinasiyalar "ölü" kombinasiyalar da olsa, bəzi molekulyar strukturlar hazırda mikroskopik kiçiklikdəki maşınlara oxşayır. Məsələn, başqa molekulları daşıyaraq transport edə bilir, atom əlaqələrini kəsə bilir və ya bu şəkildə bir-biriylə birləşərək başqa xüsusiyyətlərə sahib olan yeni və mikroskopik kiçik maşınlar meydana gətirə bilir. Bu kiçik maşınlar nə edə bilirlərsə, bunu yalnız karbon atomlarının inşa etdiyi strukturlar sayəsində edirlər.

Belə molekulların meydana gələ bilməsi və CO2-dən asılı olan karbonun ortaya çıxa bilməsi üçün yenə enerji lazım idi. Enerji isə dərinliklərdən yüksələn qaynaq suları ilə birlikdə planetə yayılırdı. Dərinlərdə kimyəvi köpüklər və mikrokameraların içindən axaraq yayılan qaynaq suları bolca hidrogen ehtiva edirdi, hidrogen də karbon içində olan karbonla birləşirdi.

Hərçənd bu reaksiyalar çox yavaş baş versə də, mikrokameraların ətrafını saran dəmir sulfid qabığı bu iki elementin birləşməsində katalizator təsiri yaradaraq kimyəvi reaksiyaları sürətləndirmə işini görür. İlk karbon-hidrogen birləşmələri də bu şəkildə meydana gəlməyə başlayır.

Bunun yanında ilk hüceyrənin prototipi və əcdadı sayıla biləcək bu hüceyrə-əvvəli quruluşa, kimyəvi balanssızlıq vəziyyəti, ehtiyacı olduğu daha çox enerjiyə qovuşma prosesində xidmət edəcəkdi. O dövrdə daha çox turş olan dəniz suyu bu kimyəvi köpüklər və mikrokameraların ətrafını saracaq, buna qarşı otaqcıq yaradıb köpüklər içindəki qələvi maddələrlə dolu qalacaqdı. Bir-birindən fərqli bu iki məhlul arasında isə enerji fərqliliyi və balanssızlığı meydana gəlmişdi. Turşu içindəki elektrik yüklü hissəciklər aşağı axan su kimi alkalik məhlula doğru axmağa başlayacaqdı. Bu şəkildə dənizlərdəki bu kiçik elektrik yükləri də mineral qabığın içindən keçərək kameralara soxula biləcəkdi. Bu hissəcik enerjisi də kimyəvi reaksiyaların baş verməsində böyük əhəmiyyət daşıyacaqdı.

Hərçənd hidrogen və su içində həll olunan karbondioksid başlanğıcda formeldehyd kimi yalnız dörd atomdan ibarət olan sadə maddələr yaratsa da, bir müddət sonra karbonun yanında hidrogen və oksigen kimi başqa elementlər də bağlanaraq daha kompleks strukturlar və maddələr meydana gətirəcəkdi.

"Tikinti materialları" isə bu otaqcıqların içində artıq mövcud idi. Çünki dərinlərdəki qaynaq suları keçdikləri yerlərdə müxtəlif maddələrlə qarşılaşır və bu maddələri də tərkibinə alırdılar. Məsələn, azotdan ibarət olan kəskin qoxulu ammiak kimi.

Mikrokameralar

Okean döşəməsindəki bu termal bacalar kimyanın biologiyaya çevrilməsində və Canlılıq dediyimiz həyat dövrünün başlamasında dəstəkləyici xüsusiyyətlər daşıyırdı. Okean döşəməsindəki termal bacalar hər baxımdan həyatın ortaya çıxmasını dəstəkləyəcək xarakterli olub isti yeraltı sulardakı metan, ammiak, fosfor-kükürd-hidrogen kimi müxtəlif birləşmələri tərkibində toplaya bilirdi. Bu xüsusiyyətləri sayəsində həm vulkanik bölgələrdən gələn xam maddələrlə zəngin idi, həm də kristal səthlərin və mikroskopik kameraların olduğu məsaməli strukturları ilə ilk kimyəvi reaksiyaların baş verdiyi və mobil komponentlərin qorunduğu bölgələr idi. Bu sadə komponentlər təbiətin laboratuar sistemində daha sonra şəkər, amin turşusu və nuklidlər kimi daha müxtəlif kompleks üzvi komponentləri meydana gətirəcəkdi.

Bu kiçik kameralardan hər biri sınaqlar edilən bir laboratoriyanı xatırladır. Bunların içində isə hidrogenin daşıdığı enerji və hüceyrənin daxili ilə xarici arasındakı elektrik yüklərin fərqliliyinin yaratdığı təsir, bir çox kimyəvi maddələrin bir-biriylə reaksiyaya girmə imkanı tapmasına və bir-birləriylə qarışmasına kömək edir.

Baca divarlarında bu şəkildə saysız laboratoriyalar bir-birinin ardınca düzülürdü, hər birinin ehtiva etdiyi kimyəvi məhlul digərləri ilə fərqlilik göstərirdi və yenə hər birində fərqli kimyəvi mühitlər və buna bağlı olaraq da fərqli şərtlər və şəraitlər meydana gəlirdi. Necə ki isti mənbələrdən olan məsafədən asılı əsas məhlullar ya isti ya da daha soyuq olurdusa, eyni zamanda kameradan kameraya da molekulların sıxlıqları və konsentrasiya nisbətləri də fərqliliklər göstərirdi.

Boş kameralarda meydana gələn bu labirint quruluş sanki müxtəlif təcrübələrin parallel edilə bildiyi bir laboratoriya kompleksinə oxşayırdı, daim yeni reaksiyaların test edildiyi sınaq mühitini xatırladırdı.

Bu reaksiyalardan bəziləri sürətli, amma nəticəsiz bir şəkildə sona çatarkən, digərləri də çıxışsız bir yola girərək nəticəsiz qalırdı. Bəzi mikrokameralarda isə boş otağı tıxayıb dolduran, yapışqan qətrana oxşayan maddələrdən başqa bir şey meydana gəlmirdi.

Digər mikro reaktorlarda isə daha kompleks kimyəvi proseslər yavaş-yavaş yetkinləşirdi. Çünki ilk və hələ çox sadə olan reaksiyalarda meydana gələn maddələr yalnız gələcəkdə reallaşacaq reaksiyalar zəncirinin başlanğıcına xidmət edəcəkdi. Bu şəkildə yavaş-yavaş davamlı olaraq ara produkt maddələri meydana gətirəcək olan kimyəvi reaksiyalar zənciri və prosesləri meydana gələcəkdi.

Bu köpük bənzəri kameralarda ən çox hidrogen istifadə edən və bu şəkildə ən çox enerji ortaya çıxara bilən reaksiya növləri də prioritet qazanmağa başlayacaqdı. Əgər daha çox enerji qazanımı olsa daha əvvəl meydana gəlmiş olan bu ara maddələr bir-biri ilə daha çox reaksiyaya girə biləcəklərdi. Bunun yanında hər hansı bir enerji çoxluğu olmadan bir-birləriylə reaksiyaya girə bilməyəcək kombinasiyalar da olmayacaqdı. Bu şəkildə ana reaksiyadan ayrılan yan reaksiyalar da qüvvəyə girib molekulyar müxtəlifliyi artıracaq və zenginləşdirəcəklərdi.

Sonunda bəzi kameralarda təkrar yeni başlanğıclar edə bilən stabil quruluşdakı kimyəvi dövr meydana gələcəkdi. Kiçik ölçülü nano fabriklər kimi davamlı molekullar düzülüşü və birləşmələri ortaya çıxacaqdı. Bu molekullar da getdikcə sıxlaşaraq boş olan kameraların içini dolacaqlardı. Bu molekullar şorbasının bir qismi digər qonşu kameralara axıb qarışdığında isə orada da bənzər reaksiyaya gətirib çıxaracaqdı. Bu yolla müvəffəqiyyətli bir kimyəvi reaksiyalar zənciri ətrafındakı saysız qonşu kameralara da keçərək yayılacaqdı.

Cansız köpüklərdə bu şəkildə, xüsusilə daha stabil və daha çox enerji ortaya çıxara bilən reaksiyaların həyatda qala bildiyi, bir növ kimyəvi təkamül adıyla xarakterizə edilə biləcək bir mübarizə başlamış oldu.

İlk Amin Turşuları və Peptidlərin Yaranması

Yavaş-yavaş bu proseslərlə daha kompleks molekullar yetkinləşməyə və tamamlanmaya başlayır. Köpüklər arasında süründürülən bu ilk böyük və çox atomlu konstruktiv strukturlar içində amin turşuları ilk sırada gəlir. Bu gün belə hər hüceyrədə milyonlarlasına rast gəlinən amin turşuları həyatın kimyəvi təməl daşlarıdır. Necə ki amin turşuları bir boyunbağının muncuqları kimi bir-birlərinin ardına düzülür və bu şəkildə bildiyimiz zülalları meydana gətirir.

Həyatın quruluş daşları olaraq adlandırılan Karbon, Hidrogen, Oksigen və Azot öz aralarında birləşərək su, metan, ammiak, hidrogen sianid və karbondioksid kimi daha böyük molekullar meydana gətirəcək, bunlar da sonra amin turşuları, lipidlər, şəkərlər, pirimidinlər və nukleik turşuları və sonunda bu molekullar da içlərində enerji qaynaqları daşıyan mikrokameralarda birləşərək adına zülal və DNT dediyimiz daha böyük molekulların meydana gəlməsini təmin edəcəkdi.

Kameralarda qısa bir müddət içində get-gedə daha uzun ipliklər meydana gətirməyə başlayan amin turşuları, uzandıqca bir-birləri ətrafında dolanaraq yumaqlaşmağa və bu gün bildiyimiz o xüsusi sarmal şəkillərini almağa başlayırlar. İrəlidə bir hüceyrənin bütün həyati vəzifəsini boynuna götürəcək olan ilk zülal molekulları bu şəkildə meydana gəlməyə başlayır.

Bəzi zülallar bir hüceyrənin forma və şəklini stabilizə edərkən, digərləri iki müxtəlif maddə arasındakı reaksiyaları tətikləyir, bir başqası isə hüceyrə membranında özünə bir yer taparaq qalıcı olaraq oraya yerləşir.

İlk Nukleotidlər və Nukleik Turşuların Yaranması

Bunların yanında parallel olaraq həyat üçün əhəmiyyətlilik daşıyan başqa bir maddə qrupu da erkən meydana gəlməyə başlayır. Bu maddə qrupu da irəlidə genlərin təməl daşı olacaq olan nukleotidlər olacaq. Tam mənasıyla bu dövrdə 5 növ fərqli nukleotidlər meydana gəlirdi. Bunlardan hər biri fərqli şəkər molekullarından, zəngin enerjili fosfat birləşmələrindən və də 5 müxtəlif variasiyaları olan nukleik turşu bazalarından birindən meydana gəlir, necə ki sırayla adenin, sitozin, guanin və urasil meydana gəlib.

Əvvəllər həyati əhəmiyyət daşıyan bu maddələr əsas məhlul içində yalnız seyrək olaraq üzürdü. Bacalardaki istilik fərqləri isə onları bu dar kameralarda get-gedə daha çox toplaşmağa və bir araya gətirməyə məcbur edirdi.

Çünki bu bacaların isti qaynaqlara baxan üzündə divar məsamələri daha isti, amma okeana baxan tərəfdəki divarların məsamələri isə daha soyuq idi. Bu istilik fərqlilikləri də bir-biri ilə əlaqəli olan kameralar arasındakı sular və mayelər ilə gəzməyə və yayılmağa başlayır. Bir qismi su axımlarıyla qoparılan, digər bir qismi isə istilik enerjisinin verdiyi güclə hərəkət edən Nukleotidlər də bu məsamələr sisteminin alt qismlərində milyonlarla dəfə sıxlaşmağa başlayır.

Bu şəkildə sıxlaşaraq bir araya toplanan nukleotidlər amin turşularında olduğu kimi daha uzun zəncirlər qurmağa başlayaraq ribonukleik turşuları (RNT) meydana gətirirlər.

İlk RNT-nin Yaranması

Müxtəlif formalardakı nukleotidlər hansı sıraya görə bir-birləriylə düzülmüşlərsə, hər bir RNT molekulu da müəyyən və özünə xas bir formaya görə şəkillənərək yumaqlaşmış ipliklərə bənzəməyə başlayır. Ehtimalla RNT molekulları ilk əvvəllər kameralarda yalnız enerji anbarları olaraq enerji daşıma vəzifəsi görürdülər. Enerji saxlayaraq ehtiyac olduğunda başqa bir reaksiyanı bəsləyərək aldıqları bu enerjini geri verirdilər.

RNT molekulları bəlkə də amin turşularının uzun zəncirlər qura bilməsini sürətləndirirdi; RNT sayəsində amin turşuları daha tez və sürətli bir şəkildə zülallar formalaşdırırdı. Müasir hüceyrələrdə RNT molekullarının düzülüş şəkli amin turşularının da düzülüş şəklini təyin edir və zülal molekulunun düzülüş quruluşunu da əvvəldən bildirir.

lk hüceyrədə bu addıma necə çatıldığı hələ tam olaraq bilinmir. Araşdırmaçıların dediklərinə görə ehtimalla RNT molekullarının müxtəlif şəkilləri və RNT-nin hər birinin sahib olduğu enerji ilə amin turşularının enerjilərinin bir-birləriylə təsiri kobud bir seleksiyanın meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.

Lakin bilinən və sabit olan bir şey var, o da həyat əvvəli hər hansı bir dövrdə bəzi kameralarda kimyanı biologiyanın eşiyinə daşımış olan bir addımın atılmış olduğu. Zülallar və RNT-nin bir-birlərini dəstəklədikləri, RNT molekullarının bu tip zülalların meydana gəlməsini artırdıqları, buna qarşılıq olaraq zülalların da RNT molekullarının özlərini sintezləyərək çoxalmalarını dəstəkləyərək kömək etmiş olduqları.

RNT molekullarının quruluşu və şəkli yalnız hansı zülalların yaradılacağını təyin edir, eyni zamanda bu molekullar eyni məlumatla özlərini də artırmağa nail olur. Bu mənada RNT molekulları öz içlərində bir quruluş planı da daşıyır. Beləliklə kameralarda ilk genetik molekulları təşkil edən və kimyəvi proseslərə təsir edən, eyni zamanda özlərini sintezləyəcək şəkildə məlumat toplayıcıları vəzifəsinə də yiyələnirlər.

Molekulyar quruluş daşları nukleotidlərdə yaranan və özlərini çoxaldaraq nəsillərini gələcəyə daşıya bilən bu kompleks düzülmələr ilə primitiv bir genetik şifrə də ilk dəfə doğulmuş olurdu. Bu müddət də bir quruluşun canlı olaraq təyin edilə bilməsində əhəmiyyətli bir meyar olacaqdı.

İlk DNT-nin Yaranması

RNT molekulları çox möhkəm və stabil olmadıqlarından məlumat daşıyıcıları olaraq dezavantaja sahib idilər. Davamlı qırılıb parçalanaraq forma və funksiyalarını itirirdilər.

Neçə milyon və ya min il sürdüyünü hələlik kimsə tam olaraq bilməsə də gələcək bir zamanda hələ hüceyrə içindəki prosesləri idarə edən RNT molekulunun yerini daha yeni, sabit və çox daha möhkəm quruluşlu başqa bir genetik molekul alacaqdı. Bu yeni genetik molekul isə bir-birlərinə spirallarvari şəkildə sarılmış ipliklərdən ibarət olan DNT (Deoksiribonukleik turşu) olacaqdı.

Bioloqların tərifinə görə demək olar ki, orqanizm sayıla biləcək bir proto-hüceyrə beləcə molekulyar şorbadan doğulmuş oldu. Bu proto-hüceyrənin ətrafını qucaqlayan bir membrana var idi və eyni zamanda maddələr mübadiləsi də edə bilirdi. Bunun yanında öz genetik şifrəsinin kopyasını edərək arta bilirdi və yan kameralara gələcək nəsilləri ötürə bilirdi.

Ön hüceyrə hesab edilə biləcək bu quruluş, DNT-lərinin dəyişikliyə uğramasıyla birlikdə özünü də dəyişdirə bilirdi. Çünki hansı düzülüşə görə sıralanıbsa, o şəkildə də müxtəlif zülal molekulları meydana gətirə bilirdi, bunlar da yeni kimyəvi reaksiyaları tətikləyirdi.

Həyatın qabaqcılları olan bu strukturların edə bilmədikləri yeganə şey öz başlarına hərəkət edərək irəliləyə bilməmələri idi. Çünki bir mineral pərdənin içində bağlı idilər. Bir yarısı canlı olan maddələrdən, yəni genetik maddələr və biomolekullardan, digər yarısı da özünü bir qabıq kimi örtən ölü maddələr və minerallardan meydana gəlirdi.

Bu qəribə, yarı canlı-yarı ölü, hermafrodit quruluş həyat əməliyyatlarını və həyati prosesləri reallaşdıra bilmək üçün hələ özünə forma verən bu minerallara ehtiyac duyurdu. Dənizaltı buxarların quruluşu xarici faktorlar tərəfindən qırılıb parçalandığında ehtiva etdiyi həyat eliksiri də köpükcüklərlə birlikdə dənizə qarışıb qeyb olurdu.

Yağ Turşuları və Lipidlərin Yaranması

Sağlam qalan və işləyə biləcək haldakı bacalarda isə biokimyəvi reaksiyalar yaxında, su keçirməyən lipid yağlar kimi daha başqa birləşmələrin meydana gəlməsinə səbəb olacaqdı. Bu lipidlər başlanğıcda hüceyrə pərdəsinin minerallarından ibarət olan Panzer divarı daxili üzündə toplanır və oralarda kiçik ləkələr meydana gətirirdi. Daha sonralar isə bu ləkələr bir-birləriylə qarışıb əriyərək kiçik kameraların bütün divarlarını əhatə etməyə başlayacaqdı. Bu yağ-lipid təbəqəsi zaman içində orqanizmin hüceyrə pərdəsinin tamını meydana gətirəcək və gen molekullarına öz quruluş planını da əlavə edəcəkdi.

Nəhayət bu arxaik hüceyrələrdən bəziləri, turşulu dəniz duyğusu ilə dərinliklərdən gələn baza məhlulları arasında var olan və həyati əhəmiyyət daşıyan bu balanssızlığı öz başlarına meydana gətirməyə başlayacaqdı. Ehtimalla bu müddət ilk olaraq isti mənbələrdən daha uzaqda qalan kameralarda reallaşmışdır. Bu mənbələrdən daha uzaqda qalan kameralarda baza məhlulları dəniz suları ilə daha çox qarışdığına görə azalmış olacaqdı və özünü saran turş dənizlə olan dəyər fərqi də azalacaqdı.

Bu bölgədə, elm adamlarının təxmin etdiklərinə görə - davamlı olaraq təkrarlanan forma dəyişiklikləri üzündən hüceyrə pərdəsi xaricindəki elektrik yüklü parçacıqları bir nasos kimi hüceyrənin içinə çəkən zülal molekulları meydana gələcəkdi. Bu şəkildə xarici və daxili dünya arasındakı kimyəvi prosesləri dövrəyə soxmağa yarayan, davamlı və zəngin gərginlikli bir elektrik gərginliyi meydana gətirə biləcəkdi.

Beləliklə dənizaltı bacasının ola biləcək bir parçalanması və ya öz içinə çökməsi bu strukturlar üçün artıq ölüm fərmanı mənasına gəlməyəcəkdi, bu şəkildə ön hüceyrələr yetkinləşmiş və xarici dünyaya açılmağa hazır hala gəlmişdilər. Əksinə bu onlar üçün artıq bir qurtuluş olacaqdı. İlk tamamlanmış hüceyrələr artıq yatdıqları kürtdən çıxmağa hazır idilər.

daha ətraflı...

Ziqot-əvvəli və Ziqot-sonrası Baryerlər

Yazı silsiləmizin bu yazısında, bir əvvəlki yazılarımızda açıqladığımız növləşmə hadisələrinin meydana gəlməsi nəticəsində yaranan yeni növlərin, cütləşdirilməyə çalışılmaları nəticəsində nələr ola biləcəyini öyrənəcəyik və səbəb Bioloji Növ Tərifi ilə Filogenetik Növ Tərifinin ürəyində "məhsuldar döl verə bilən fərdlər" sözlərinin iştirak etdiyini görəcəyik.

Dünya səviyyəsində elm dünyasınca ən çox qəbul edilən növ xarakterinin artım üzərinə olmasının çox əhəmiyyətli səbəbləri var. Bunların başında da, təbiətdə görülən artım baryeri gəlir. Artım baryeri, iki canlının cütləşməsinə mane olan mexanizm, vəziyyət, səbəb deməkdir.

Artımın ən əhəmiyyətli nöqtələri, cinsi birləşmədən sonra spermaların (və ya bitkilərdə tozcuqların), dişi yumurtasını tapması və qaynaşa bilməsi nəticəsində meydana gələn döllənmə və bunun nəticəsində yaranan ilk hüceyrə olan ziqotun formalaşmasıdır. Bu səbəblə, artım baryerlərini iki əhəmiyyətli qismdə araşdırmaq lazımdır:

1) Ziqot-əvvəli maneələr

Ziqot-əvvəli maneələr, adından da aydın ola biləcəyi kimi, canlıların cütləşməsində hələ ziqotun meydana gəlməsindən əvvəl maneə törədən baryerlərdir. Yəni bu tip baryer peyda olarsa, canlılar onsuz da cinsi birləşmə yaşaya bilməzlər və bunun nəticəsində də ziqot meydana gələ bilməz. Bu baryeri tək-tək araşdıraq:


a) Habitat izolyasiyası:

Bu tip maneələr, populyasiyaların ya da növlərin, növləşmə əvvəli, zamanı və ya sonra, yaşadıqları mühiti və ümumi olaraq mühit vərdişlərini dəyişdirmələri nəticəsində meydana gəlir. Növləşmə ilə əlaqədar yazımızdaki Rhigoletis cinsindən olan ağcaqanadları xatırlayın: Fərqli meyvələr üzərində yaşamağa və törəməyə öyrəşən növlər, seçimlərini təşkil edən meyvələrin fərqli mövsümlər və aylarda yetkinləşməsi səbəbiylə, habitat olaraq təcrid olurlar və bir-birləriylə törəyə bilməz hala gəlirlər. Bu tip izolyasiya, ziqotun meydana gəlməsinə mane olduğu üçün (fərqli habitatlarda yaşayan canlılar cütləşmə fürsəti tapa bilmirlər) ziqot-əvvəli baryerlərdən biri sayılır.

b) Zaman izolyasiyası:

Bir çox canlının nəsil artırmaq üçün seçim etdiyi müxtəlif zamanlar mövcuddur. Bir başqa deyimlə, hər canlı, hər mövsümdə və ya dövrdə cütləşmir. Bir-birinə yaxın olan növlər və ya bir növün alt növlərinin cinsi artım dövrləri bir-birindən zaman baxımından fərqlənirsə, bir-birləriylə cütləşə bilmirlər və bunun nəticəsində yenə növləşmə meydana gəlir. Bu da, ziqot meydana gəlməsindən əvvəl çoxalmağa mane olduğu üçün, ziqot-əvvəli baryer olaraq tanınır. Bunun tipik nümunəsi Cənubi Amerikada yaşayan 3 yaxın növ leopard qurbağalarıdır. Bu 3 növün cütləşmə zamanları bir-birindən tamamilə olmasa da, fərqlidir. Az miqdarda olan zaman toqquşmasında da ümumiyyətlə növlər arası cütləşmə meydana gəlmir. Bu da növlərin təkamülünü ön plana çəkir.

c) Mexaniki izolyasiya:

Fərqli növ fərdlərdə, uzun nəsillər boyunca fərqliləşməkdən ötəri cinsi orqanların boyu və şəkli dəyişə bilir. Bu, erkəklərin orqanları ilə dişilərin orqanlarının bir-birinə uyğun gəlməməsi vəziyyətini ortaya çıxarır. Buna mexaniki izolyasiya deyilir. Məsələn bir at ilə pişiyin cütləşə bilməməsi (bəzi başqa əhəmiyyətli genetik səbəblər xaricində) bu səbəbdəndir. Bitkilərdəki mexaniki izolyasiya isə, ümumiyyətlə tozlaşdırıcı canlının (pollinator) quruluşunun uyğunsuzluğundan qaynaqlanır. Məsələn Cryptostylis adlı bir orxideya növü, çöl arıları dişilərinə görünüş və qoxu baxımından bənzəyir. Erkək çöl arısı, orxideyanı dişi bir çöl arısı sanır və cütləşməyə çalışır. Ancaq artım reallaşmır. Bu sırada orxideya tozcuqlarını erkək çol arısına yapışdırmağı bacarır.

d) Davranış izolyasiyası:

Bir-birindən fərqliləşən növlər, bir-birləriylə cütləşmək istəməyə bilirlər və ya cütləşmə çağırışlarına uyğun gəlməyə bilirlər. Bu davranış bir izolyasiyanı özü ilə gətirir. Məsələn, bir növə aid erkək qurbağanın artım çağırışı, eyni növün dişiləri tərəfindən asanlıqla qəbul edilir. Eyni növdən olan dişilər erkəyi tapır və cütləşirlər. Amma fərqli ya da fərqli növlərdən olan qurbağalar bu çağırışa cavab vermirlər. Richard Dawkins, "Əcdadın Hekayəsi" adlı kitabında bundan ətraflı bəhs edir. Bitkilərdə isə, tozlaşdan heyvanın davranış və qidalanma üsulu bu izolyasiyaya səbəb ola bilər. Məsələn Kaliforniya dağlarında yaşayan bir bitki cinsi olan Aquilegia'ya aid iki növdə fərqli rəng, görünüş və duruş müşahidə olunur. Aquilegia "formosa" asqı şəklindədir və qısa bir çiçəyə malikdir və arıquşu tərəfindən tozlaşdırılır. Digər tərəfdən Aquilegia "pubescens" növünün uzun, açıq rəngli və yuxarıya baxan çiçəkləri var. Bu bitki, aşağıya doğru baxaraq qidalanan və uzun qidalanma orqanı olan şahin güvələr tərəfindən tozlaşdırılır. Güvənin quruluşu və qidalanma forması, çiçəyin duruşu və boyu ilə uyğundur. Nümunələri sayca və formal baxımdan çoxalda da bilərik.

e) Qametik izolyasiya:

Bəlkə də ziqot-əvvəli baryerlərdən ən əhəmiyyətlisi qametik izolyasiyadır. Daha əvvəldən, növləşmə nəticəsində yalnız müəyyən görünən orqanların deyil, artım sisteminin də, uzun müddət əcdad fərdlərlə cütləşməmə səbəbindən fərqliləşə biləcəyindən bəhs etmişdik. Bu fərqliləşmə nəticəsində, çox vaxt, sperma və yumurtaya aid biokimyəvi quruluş da dəyişir. Bu fərqliləşmə nəticəsində, bir nöqtədən sonra köhnədən tək bir növ və populyasiya olan canlılar bir araya gətirilsə və cinsi birləşmə meydana gəlsə belə, sperma ilə yumurtanın biokimyəvi və genetik strukturları uyğun olmayacağı üçün ziqot meydana gələ bilmir. Bunun başlıca səbəbləri, spermanın, yumurtanın ifraz etdiyi və spermaların onu tapmasını təmin edən kimyəvi qarışığı tanımaması və ya yumurtanı tapmalarına baxmayaraq yumurtaya qaynaması üçün istifadə etdikləri kimyəvi maddələrin artıq bir-biriylə uyğun olmamasıdır. Bu və bənzəri səbəblərdən ötəri sperma və yumurta bir-birinə qarışmır və ziqot meydana gəlmir.


İndi isə ziqot-sonrasını araşdıraq:


2) Ziqot-sonrası maneələr

Beləliklə, ziqot-əvvəli ortaya çıxan maneələri tək-tək araşdırdıq, indi isə zigot-sonrası artım baryeri mövzusuna keçək.

Bu yerdə, mövzuya girmədən əvvəl çox əhəmiyyətli bir məsələyə toxunmaqda fayda görürük: Bir-birindən bir qədər və ya tamamilə fərqli növlərin bir araya gətirildiklərində törəmələrinə hibridizasiya, bu artım nəticəsində ortaya çıxan fərdlərə isə hibrid deyilir. Yəni, hər nə qədər Bioloji Növ Tərifi daxilində fərqli növlər bir-biriylə cütləşə bilməyən fərdlər olaraq təyin olunmuş olsa da, filogenetik Növ Tərifi, morfoloji, davranış kimi çox daha əhatəli sahələri də növ tərifinə qatdığı üçün, fərqli növ olaraq təriflənmələrinə baxmayaraq (çünki davranışları, morfoloji, genetik xüsusiyyətləri bir-birindən çox fərqli ola bilər) bəzi növlər bir-biriylə cütləşə bilirlər. Bu hadisəyə hibridləşmə deyilir. İndi, bu hibridləşmənin nəticəsi olaraq ortaya çıxan vəziyyətlərə və ziqot-sonrası baryerlərə baxaq:

Növləşmənin tamamilə reallaşması və növlərin artıq yuxarıda sayılan izolyasiyalardan biri ya da birdən çoxu daxilində fərqliləşmələri nəticəsində ümumiyyətlə fərdlər artıq bir-birləriylə cütləşə bilmirlər. Amma bəzən də növləşmə üçün kifayət qədər vaxt və nəsil keçməmiş ola bilər və fərqliləşən növlər, bir-birlərindən tamamilə ayrılmamış ola bilərlər. Bu vəziyyətdə, bir araya gətirilən növlər qismən də olsa cütləşə bilirlər. Buna yuxarıda açıqladığımız kimi, hibridləşmə deyilir. Lakin bu artımın reallaşmasına baxmayaraq, əsasən, növləşmənin başlamasından ötəri ziqot-sonrası baryerlər olaraq adlandırılan maneələr dövrəyə girir və balalar ya qalıcı olmurlar, ya da törəyə bilmirlər. Yəni, bu vəziyyətdə cütləşmə nəticəsində ziqot meydana gəlir, ancaq ya bu ziqotda ya da ziqot nəticəsində doğulan fərddə, normal fərdlərdə müşahidə edilməyən hallar meydana gəlir. Bunlara az sonra toxunacağıq.

Ziqot-sonrası maneələr, ziqot-əvvəli maneələr kimi təyin olunmaqdan çox, hibrid (fərqli növlərin cütləşməsi nəticəsində yaranan fərdlərin) həyat keyfiyyətinə və yaşaya biləcəklərinə, törəyə biləcəklərinə görə təyin olunur. Bunlara baxacaq olsaq:


a) Hibrid Ziqotların Aşağı Həyat Səviyyəsi:

Ümumiyyətlə, hibridizasiya nəticəsində meydana gələn ziqotların yaşamaq ehtimalı çox aşağıdır. Növləşmənin xüsusilə irəli mərhələlərində müşahidə edilən bu vəziyyət, spermanın yumurtaya qaynaması və ziqotu meydana gətirməsi, lakin ziqotun bütövlüyünü və canlılığını qoruya bilməməsi nəticəsində ölməsiylə ortaya çıxır. Bu tip baryerə ilişən ziqotlar, ya ziqot meydana gəlməsindən dərhal sonra, ya da embrionun inkişafı əsnasında bir mərhələdə ölürlər. Bəzi hallarda bu baryer aşılır və bala doğulur, amma bu kimi halların hər birində, balanın yetkin hala gəlmədən öldüyü və ya gəlsə belə cütləşə bilməyəcək qədər ciddi anormallıqlara sahib olduğu müşahidə edilir.

b) Hibrid Yetkinlərin Aşağı Həyat Səviyyəsi:

Bu vəziyyət, sadəcə belə təyin oluna bilər: İki növün hibridləşməsi nəticəsində, yuxarıda və əvvəlki yazımızdaki baryeri aşaraq doğula bilən və yetkin hala gələ bilən fərdlərin, bu iki ayrı növün öz içərisində cütləşmənin nəticəsində meydana gətirəcəkləri fərdlərdən çox daha aşağı həyat nisbətinə sahib olmalarıdır. Qısaca, hibridlər təbii seçmə ilə ümumiyyətlə dəstəklənmir və məğlub olurlar. Bunun səbəbi, fərqli növlərin genetik strukturlarından qaynaqlanan dəyişikliklərin bir fərddə toplanması nəticəsində anormallıqların ortaya çıxmasıdır. Əlbəttə bəzi hallarda mühit şərtlərinə görə üstünlük hibridlərə keçə bilər, lakin bunun məşhur bir nümunəsini tapmaq çətindir.

c) Hibrid sonsuzluğu:

Bəzi hallarda isə bu anormallıqlar görülmədən fərd həyatını davam etdirə bilər. Amma bu fərd sonsuz olacaq. Bu səbəbdən nəsil artıra bilməyəcək və yeni bir populyasiya meydana gətirməyəcək. Bunun ən məşhur nümunəsi, at ilə eşşəyin cütləşməsi nəticəsində meydana gələn və "qatır" olaraq adlandırılan növdür. Qatırlar sağlam olaraq həyatlarını davam etdirirlər, ancaq hamısı sonsuzdur. Bu səbəblə törəyə bilmirlər və saylarını artıra bilmirlər. Bir digər nümunə, ağac sərçəsi və yer sərçəsi olaraq adlandırılan iki növün cütləşməsidir, ancaq balaları yenə də sonsuz olur.

Göründüyü kimi, hər üç vəziyyətdə da, ayrı-ayrı fərdlər Təbii və cinsi Seçmə qarşısında məğlub olurlar. Çünki hər vəziyyətdə həyatda qalmağı və törəməyi bacarmırlar. Bu səbəblə, Təkamül Nəzəriyyəsinin möhtəşəm bir xüsusiyyəti olaraq, Təbii Seçmə, ziqot-əvvəli baryeri ziqot-sonrası baryerlərə qarşı dəstəkləyir. Yəni, ziqot-sonrası baryerlərə sahib olan (ilişən) fərdlərdənsə, ziqot-əvvəli baryeri dəstəkləyir. Beləcə, bir canlı "lazımsız" (unutmayın, təbiət qarşısında həyatda qala bilmir və nəsil artıra bilmirsinizsə lazımsızsınız) doğulub, həm ana-ata olan fərdlərə zaman və enerji itkisi olmayıb, həm də gərəksiz yerə vəsait xərcləməmiş olur. Bu vəziyyətə “reinforcement” deyilir. Bunun nümunələri Phlox cinsi bitkilərdə və qurbağa populyasiyalarında görülə bilər.

Bəzən, fərqliləşməyə və növləşməyə başlamış ya da növləşməni tamamlamış canlıların həyat sahələri bir-biri ilə üst-üstə düşə bilər. Əgər ki bu fərqli növlər, yuxarıda açıqlanan səbəb və formalarla bir-birləriylə cütləşə və törəyə bilirlərsə, bu iki habitat arasında, fərqli növlərin qarşılaşmaları və cütləşmələrinə görə “hibrid bölgəsi” deyilən sahələr meydana gəlir. Bu sahələrdə əsasən hibrit fərdlər olur, ancaq bunlar öz aralarında cütləşmədikləri üçün dəyişilərək yeni bir növ əmələ gətirə bilmirlər. Bu hibrid sahələrinin ən məşhurlarından biri, bütün Avropanı əhatə edən ərazidə meydana gəlir. Atəş-qarınlı qurbağa (Bombina bombina) Şərqi Avropanın demək olar ki hər bölgəsində yaşayır. Onunla yaxın qohum, ancaq fərqli bir növ olan sarı-qarınlı qurbağa (Bombina variegata) isə Qərbi və Cənubi Avropada yaşayır. Bu iki növün həyat sahələri, Almaniyadan Qara dənizə qədər uzanan 4800 kilometrlik bir xəttdə kəsişir və bu sahədə bu iki növün hibridi yaşayır. Bu hibridlərin çoxunda ciddi və ölümcül səhvlər olur və çox yaşamadan və nəsil artıra bilmədən ölürlər. Bu səhvlər arasında skelet pozğunluğu, onurğalardan bir qisminin bir-birinə qaynaması, səhv ağız strukturları, qaynamış qabırğa sümükləri və s. olur. Bu hibrid sahələri ümumiyyətlə dardır, çünki fərdlər üzərində çox ciddi bir Təbii seçmə mexanizmi var. Amma bu hibrid sahələri bəzən qalıcı ola bilər, çünki əks iki növ davamlı olaraq qarşılaşa (həyat sahələri üst-üstə düşdükdə) və nəsil artıra bilərlər. Beləcə ölən hibrid fərdlərin yerinə davamlı olaraq yeniləri gələ bilər.

Bu əhəmiyyətli baryerləri və vəziyyətləri anlamaq, Təkamül təlimini anlamaq baxımından olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Oxucularımız, ümid edirik ki bütün silsiləni addım-addım oxuyaraq, Təkamüllə əlaqədar biliklərinin artıracaqlar. Təkamül sıravi və sadə bir mövzu deyil, üzərində yüz minlərlə alimin və araşdırmaçının hələ də işlədiyi bir elm sahəsidir. Bunu öyrənmək və haqqında fikir icra etmək istəyən şəxslərin daim həqiqi elmi tədqiqatlardan və məlumatlardan xəbərdar olmaları lazımdır.

daha ətraflı...