Məşhur rusiyalı bioloq, paleontoloq və elm populyarizatoru Aleksandr Markov hesab edir ki, qadınların savadsız olmağı təkamül nöqteyi-nəzərindən daha sərfəlidir.
Mütəxəssis son verdiyi intervyuda qadınların təhsili sualına toxunur. Onun sözlərinə görə, qadının intellektual olması nəsilartırma potensialına mənfi təsir göstərir. Qadın yazma-oxuma bilmədikdə, savadsız olduqda isə özündən sonra nəsil qoyma şansları artır. "Ölkədə qadın savadlılığı nə qədər çoxdursa, doğum bir o qədər azdır", - bioloq qeyd edir. Alim həmçinin məşhur tezisi bir daha xatırladır - savadlı qadın hər şeydən əvvəl öz karyerası və gələcəyi barədə düşünürsə, savadsız qadın əsasən öz uşaqlarının tərbiyəsi ilə məşğul olur.
Markov demoqrafik məsələyə başqa prizmadan da baxdığını etiraf edir. "Kasıblar, varlılardan daha sürətli artırlar. Bu vəziyyət hər zaman, hər yerdə və hər cəmiyyətdə təkrarlanmasa da, yenə də müşahidə olunur. Kasıb məhəllələri əhali çoxluğundan aşıb-daşır, varlılarsa varislərinin olmamasından əziyyət çəkir" - alim deyir. Dolayısı ilə doğum səviyyəsini təkcə qadının cəmiyyətdəki mövqeyi nöqteyi nəzərindən qiymətləndirmək yanlış olardı.
Lakin maraqlı bir istisnaya da rast gəlirik. Hal-hazırda İranda doğum statistikaları hər qadına 1,92 uşaq düşdüyünü göstərir. Bu göstərici Avropa İttifaqı üzrə ortastatistik göstəricidən azca yüksəkdir. İran cəmiyyətini, qərb nöqteyi-nəzərindən, bərabərhüquqlu adlandırmaq çətin olardı. Qərbləşmə siyasəti və bununla əlaqəli "qadının ali təhsil alma dəbi" müşahidə olunmayan bu islam ölkəsindən belə göstəricilər insanı heyrətləndirməyə bilməz.
Bioloq bununla yanaşı insanların yaşlılara baxma və onların qeydinə qalma davranışı məsələsinə də toxunur. İbtidai icma dövrü ovçuları üçün qocalara qayğı göstərmək sərfəli idi, çünki bunun əvəzində böyük nəsil nümayəndələrindən dəyərli həyat təcrübəsi dərsi alırdılar.
O ki qaldı kreasionistlərə, Markov qeyd edir ki, onlar da təkamül tərəfdarlarından fərqli olaraq, sərfəlidirlər. Bu mövzu daha çox siyasi müstəvidədir və bunu ən sadə belə şərh etmək olar ki, inanclı insanları idarə etmək daha asandır və istənilən hökümət bunu yaxşı dərk edir.
Həmçinin oxuyun:
* Qadınlar niyə elmə maraq göstərmir?
* Niyə spirt düşkünüyük və ya niyə yerə enmişik?
* Körpələr sağ qalmaq üçün gecələr oyanır
daha ətraflı...
11 fevral 2016 tarixində elm ictimaiyyəti konfrans çərçivəsində nəyahət ki Albert Eynşteyn tərəfindən irəli sürülmüş qravitasiya dalğalarının kosmosda müşahidə edildiyini təsdiq etdi. Yerdən çox uzaqda yerləşən kosmik obyektlərin buraxdığı izlər olan dalğaların qeydə alınması "əsrin kəşfi" hesab olunur.
Qravitasiya dalğalarının mövcudluğunu 100 il əvvəl Eynşteyn proqnoz etmişdi. Alim iddia edirdi ki, gözəgörünməz dalğalar kainatdaki kütlənin hərəkətinin sürətlənməsi nəticəsində meydana gəlir. Dolayısı ilə, kainatımız inflyasion, genişlənən modelə sahibdir.
Astronomların dediyinə əsasən, qravitasiya dalğalarının kəşfi Böyük Partlayış və inflyasiya nəzəriyyələrinin birmənalı olaraq təsdiq edildiyi mənasını verir, habelə bu "inqilabi irəliləyiş" qara dəliklər, neytron ulduzlar və Supernova partlayışları kimi enerji qaynaqlarının öyrənilməsi işində əvəzsiz yardım təmin etmiş olur.
"Bu, son deyil - yeniliyin başlanğıcıdır", - deyə Kolumbiya Universiteti professoru Sabolç Mark qeyd edir.
Yeni kəşfə imza atıldığı xəbərini rəsmi olaraq yayan, LIGO-nun icraçı direktoru Devid Reyts konfransda sözügedən dalğaların mövcud olduğu haqda alimlərin hələ ötən ilin sentyabr ayında xəbər tutduqlarını, lakin ətraflı analiz işləri səbəbindən açıqlama üçün bu qədər vaxt gözlədiklərini bildirib.
Tapıntını edən "qəhrəman", Maks Plank adına qravitasiya fizikası institutundan (Hannover, Almaniya) olan Marko Draqodur. LIGO rəsədxanasında müəmmalı siqnal aldıqdan üç dəqiqə sonra, alimin elektron ünvanına müvafiq bildiriş gəlib. Həmin vaxt Marko öz otağında olub. O, ilk öncə baş verənləri iş yoldaşı və ailəsi ilə bölüşüb. 18 sentyabr və 5 oktyabr tarixləri arasında mütəxəssislər müəmmalı siqnalın mənşəyinin araşdırılması üzərində baş sındırıblar. Nəticədə rəsədxanada yerləşən iki detektorun köməyilə, alimlər "əsrin kəşfinə" imza atıblar.
Məlumat üçün qeyd etmək vacibdir ki, 2014-cü ilin mart ayında da alimlər oxşar uğura yiyələndikləri xəbərini yaymışdılar. Elm ictimaiyyətində həmin tapıntının hətta Nobel mükafatı qazandıracağı belə iddia edilirdi. Lakin son anda tədqiqatçılar cazibə dalğaları əvəzinə səhvən ulduzlararası tozu müşahidə etdiklərini bildirmişdilər. Son edilən açıqlamanın dəqiqliyi isə elm ictimaiyyətində daha heç kəsdə şübhə doğurmur.
Həmçinin oxuyun:
* Multikainatda yaşayırıq?
* Bizi əhatə edən reallıq holoqram ola bilər
* Kvant fizikası sahəsində böyük nailiyyət
daha ətraflı...
Beynəlxalq psixoloq komandasının apardığı tədqiqat çərçivəsində məlum olub ki, dindar ailələrdə tərbiyə edilən uşaqlar sekulyar və ateist ailələrində böyüyən həmyaşıdlarından fərqli olaraq, bölüşməyi bir o qədər də sevmirlər. Bundan başqa inanclıların, insanların şiddətli cəzalara məruz qalmasına daha çox haqq qazandırdığı və başqalarının əməllərinə daha dözümsüz yanaşdığı qeyd edilir.
ScienceDaily elm portalına istinadən bildirilir ki, ateist və ya dindən uzaq ailələrdən olan uşaqlar daha əliaçıq və həssas fərdlər olaraq yetişir. Başda Çikaqo Universitetindən olan professor Cin Deseti olmaqla, psixoloq komandası ümimilikdə altı ölkədən olan uşaqların davranışını öyrənərək, dindar valideynlərin böyütdüyü uşaqların bölüşməyə daha az meylli olduğu qənaətinə gəlib. Bununla yanaşı onlar, təqsirli əmələ görə daha şiddətli cəzalar verilməsinə də haqq qazandırırlar.
"Gəldiyimiz nəticələr, xeyli populyar olan, dindar ailələrdən olan uşaqların digərləri ilə müqayisədə daha xeyirxah olduğu fərziyyəsinə ziddir. Apardığımız tədqiqat göstərir ki, əslində sekulyar ailələrin uşaqları daha əliaçıqdır", - Deseti qeyd edir.
Tədqiqatda Kanada, Çin, Cənubi Afrika, Türkiyə, İordaniya və ABŞ-dan olan 5-12 yaş arası 1170 uşaq iştirak edib. Onların dindarlıq səviyyəsini müəyyən etmək üçün valideynlərə anketi doldurmaları təklif edilib. Alimlər həmçinin valideynlərin bilik səviyyəsini və onların öz uşaqlarını nə dərəcədə xeyirxah və həssas hesab etdikləri kimi məsələləri də aydınlaşdırıblar. Anketləşdirmə nəticələrinə əsasən valideynləri üç böyük qrupa bölüblər: xristianlar, müsəlmanlar və ateistlər.
Uşaqlar "Diktator" adlı oyunda iştirak ediblər. Hər uşağa 10 etiket verilərək, bunları özü və gözəgörünməz partnyoru arasında bölüşdürməsi tələb olunub. Həmçinin onlara dava kimi müxtəlif hadisələr təsvir olunan şəkillər göstərilib. Davada iştirak edənlərin cəzaya layiq olub yoxsa olmadıqları soruşulub. Beləliklə nəticələr, yaş artdıqca uşaqların daha xeyirxah olduğunu və dostu ilə bölüşmə meylinin çoxaldığını göstərib. Maraqlıdır ki, dindar ailələrin uşaqlarının ateist ailələrin uşaqlarından daha xəsis olduqları məlum olub.
"Daha əvvəlki araşdırmalar dini inanclı insanların inancsızlarla müqayisədə daha az xeyirxah işlərlə məşğul olduğunu göstərirdi. İndə isə aydınlaşdırdıq ki, üstəlik onların uşaqları da ateistlərin övladlarından daha az xeyirxahdır", - Deseti deyir.
Həmçinin oxuyun:
* Dini tərbiyə almış uşaqlar reallıqla xülyanı ayırd edə bilmir
* İnanclı insanlar intellektual baxımdan geridədirlər
* Alim: "Xristianlığın yaranması meteorit düşməsi ilə əlaqəlidir"
daha ətraflı...
Taun dedikdə ilk öncə 14-cü əsrdə bütün Avropanı cənginə alan "Qara Ölüm" pandemiyası yada düşür. Xəstəliyin Avropanı bir çox onilliklər ərzində məhv etməsi nəticəsində kütləvi məzarlıqlar milyonlarla qurbanların üst-üstə yığılmış cəsədləri ilə dolmuşdu. Taun xəstəliyinin törədicisi olan Yersinia pestis bakteriyası hal-hazırda da gəmirici və birə populyasiyaları arasında yaşayaraq bütün dünyada mütəmadi olaraq epidemiyalara səbəb olur. Son dövrlərdə Madaqaskarda insanlar, ABŞ-ın Kolorado ştatında isə çöl itləri arasında tauna yoluxma hallarının olduğu təsdiqlənmişdir.
Y. pestis üç fərqli formada tauna səbəb ola bilir: bubonik, pnevmonik və septik. Pnevmonik taun ağciyərləri yoluxdurur və ağır pnevmoniya yaradır. Xəstəliyin bu ən ciddi formasında antibiotiklərlə müalicə vaxtında başladılsa sağalma mümkündür, lakin müalicə edilməzsə ölüm riski 100%-ə çatır. Elementar gigiyena normalarının yüksəlməsi və müasir tibbdəki nailiyyətlər sayəsində taun epidemiyalarının sayı böyük ölçüdə azalmış olsa da pnevmonik taunun əlamətləri qripə o qədər bənzəyir ki səhv diaqnoz qoyulması və müalicənin gecikdirilməsi ölümcül nəticələrə səbəb olur.
Y. pestis-in nisbətən az zərərli bağırsaq patogeni olan "Yersinia pseudotuberculosis"dən son 5-10 min il içərisində, təkamülün zaman şkalası baxımından çox yaxınlarda təkamülləşdiyi bilinir. Təkamül müddətinin bir nöqtəsində Y. pestis yeni heyvan və mühitlərə uyğunlaşma imkanı verən yeni yoluxma yolları və xəstəlik təzahürləri inkişaf etdirdi. Bakteriya bu sayədə sadə bir qarın ağrısı törədicisi olmaqdan çıxıb Orta Əsrlərdə milyonlarla insanın ölümünə səbəb olan qatilə çevrildi.
Laboratoriyamızın əsas elmi-tədqiqat məqsədlərindən biri Y. pestis-in pnevmonik taun törətmək qabiliyyətini necə inkişaf etdirdiyini müəyyən etməkdir. "Nature Communications" jurnalında nəşr olunan araşdırmamız kiçik genetik dəyişikliklərin Y. pestis-in ciddi tənəffüs yolu patogeninə çevrilməsinə necə təsir göstərdiyinə dair yeni fikirlər təqdim edir.
Bizim araşdırmaya qədər, bu sahədə ümumi rəy belə idi ki, pnevmonik taun bubonik taun olaraq bilinən invaziv xəstəliyin əlavə təsiri şəklində meydana çıxan bir ağırlaşmadır. Pnevmonik taun insanlarda mövcud taun infeksiyalarının yalnız 5-10%-ni meydana gətirdiyi üçün, pnevmonik taunun yalnız Y. pestis-in bubonik taun zamanı yayılmış infeksiyadan sonra ağciyərlərə keçməsi nəticəsində inkişaf edən bir xəstəlik olduğu ehtimal edilirdi. Ola bilər ki səbəb hal-hazırda həqiqətən belədir, lakin Y. pestis-in əcdadının Y. pseudotuberculosis olduğunu nəzərə alsaq keçmişdə baş verənlərin bununla əlaqədar olmadığını düşünə bilərik.
Birinci, Hədəf Ağciyərlər!
Beləliklə araşdırmamıza bu sadə sualla başladıq: "Y. pestis ağciyərləri yoluxdurma və pnevmonik tauna səbəb olma qabiliyyətini nə vaxt qazandı?" Təkamülün zaman şkalasında bakteriyanın bağırsaqlardan çox ağciyərləri hədəfləməyə başlamasının yaxın dövrlərdə reallaşdığını yuxarıda qeyd etmişdik. Y. pestis-in bir növ olaraq 5-10 min il əvvəl ortaya çıxdığı məlumdur ancaq insanlar arasında bilinən ilk taun pandemiyası 1500 il əvvəl Bizans İmperatorluğuna təsir edən "Yustinian Taunu" olmuşdur.
Yaxın zamanda edilən bir kəşf araşdırmalarımıza yardımçı oldu. Alimlər Londonda bir "Qara Ölüm" kütləvi məzarlığındakı insan skeletlərindən Y. pestis DNT-sini əldə etməyi bacardılar. Bu tarixi ərazidən əldə edilən genetik vəsait, müasir dünyadakı taun epidemiyalarından əldə edilən DNT ilə çox bənzərdir. O dövrlərdəki DNT-nin müasir DNT-yə bənzəməsi, müasir Y. pestis bakteriyalarının da dağıdıcı xəstəlik yarada bilmə qabiliyyətlərini qoruduğunu göstərir.
Y. pestis-in o əhəmiyyətli sıçramanı edərək ağciyərləri hədəfləməyə və beləcə pnevmonik taun törətməyə başlaması mövzusundakı sualları cavablandırmaq üçün, həm köhnə, həm də müasir Y. pestis ştammlarını araşdırdıq. Zaqafqaziya yaylalarındakı tarla siçanlarından alınmış olan bu köhnə Y. pestis ştammları, həm indiki vaxtda epidemiya yarada bilən Y. pestis ilə həm də nisbətən daha az patogen əcdadı və hal-hazırda mövcud olan Y. pseudotuberculosis ilə xarakteristik bənzərlik göstərməkdə idi.
Beləliklə, bu köhnə variantların bağırsaq Yersinia bakteriyaları və müasir öldürücü Y. pestis arasında qalan "keçid" ştammlar olduğu düşünülə bilər. Həqiqətən də bu "keçid" xəttdən gələn köhnə ştammlar Y. pseudotuberculosis ilə ciddi bənzərlik göstərsə də eyni zamanda texniki olaraq Y. pestis növünü də təmsil etdiyini söyləyə bilərik. Köhnə ştammlar bu unikal genetik xüsusiyyətləri sayəsində, Y. pseudotuberculosis-dən təkamülləşərkən bakteriyanın yeni mühitlərə necə adaptasiya ola bildiyi mövzusunda əhəmiyyətli məlumatlar verə bilər.
Gözlənilməz şəkildə, bu köhnə ştammların da müasir Y. pestis bakteriyasının siçanlarda yaratdığı pnevmonik taundan ayırd edilə bilməyəcək şəkildə bir pnevmonik taun yarada bilmə qabiliyyətləri olduğunu kəşf etdik, ancaq bunun üçün bakteriyaların Pla adlı zülalı tənzimləyən genə sahib olması lazımdır. Y. pestis-ə xas olan Pla növün təkamülünün ilk mərhələlərində meydana çıxmışdır.
Y. pestis-in demək olar ki bütün köhnə ştammlarında Pla geni vardır. Lakin Pla-nın əldə edilməsindən əvvəlki zamanlardan gələn bir neçə köhnə Y. pestis nümayəndəsi də hələ mövcudddur. Pla geni olmayan bu ştammların pnevmonik tauna səbəb ola bilmə qabiliyyətini yoxladıq və bunun baş vermədiyini gördük. Ancaq Y. pestis bu geni əldə edən kimi bakteriya pnevmonik taun törətməyə başladı. Keçmişdəki və indiki Y. pestis arasında çoxlu sayda fərqlilik olsa da yalnız bir dəyişiklik bakteriyanın ölümcül patogen olmasını təmin etmişdir. Yəni Y. pestis Pla geninə daha əvvəllər sahib olsaydı pnevmonik taun törətmək qabiliyyətini də daha əvvəl əldə edə bilərdi.
İkinci, Yoluxuculuğu Artır!
Ancaq məsələ burada bitmir. Məlum olmuşdur ki, köhnə ştammlardan fərqli olaraq Y. pestis-in bütün müasir ştammlarının müvafiq genində Pla-da bir aminturşu dəyişikliyi yaradan mutasiya mövcuddur. Bu dəyişiklik Pla zülalının funksiyasını az miqdarda dəyişdirsə də mutasiya köhnə və ya müasir fərq etmədən Y. pestis-in pnevmonik tauna səbəb ola bilmə qabiliyyəti ilə əlaqədar heç bir rol oynamır.
Gözlənilməz şəkildə, bu modifikasiya yoluxmuş birə və ya gəmirici dişləməsindən sonra Y. pestis-in sahib orqanizmdə daha dərin toxumalara yayılmasına və bubonik taunun xarakterik əlaməti olan böyümüş limfa düyünlərinin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu da Y. pestis-in ən başda bir tənəffüs sistemi patogeni olduğunu və invaziv (daxilə sirayət edən) infeksiyalar yarada bilmə qabiliyyətini isə daha sonra qazandığını göstərir.
Bu kəşf sayəsində taunun necə təkamülləşdiyi mövzusundakı düşüncələrimiz dəyişə bilər. Pnevmonik taunun Y. pestis-in "silahları" arasına əlavə olunması və bakteriyanın ağciyəri hədəfə alma qabiliyyəti görüldüyü kimi yoluxucu bir patogen olmasından daha əvvəl reallaşmışdır. Araşdırmalarımız göstərdi ki, Pla geninin qazanılması və pnevmonik taun törətmə xüsusiyyəti 1500 - 5000 ildən əvvəl meydana gəldi. Ancaq aminturşu modifikasiyası 1500 il əvvəl baş verdi və bu da Y. pestis-in daha ölümcül olmasını təmin etdi. Y. pestis-in Yustinian Taunu zamanından və sonradan gələn bütün ştammlarında Pla-nın ölümcül modifikasiyası varkən ondan əvvəlki zamanlardakı ştammlarda bu mövcud deyil.
Əldə etdiyimiz nəticələr kiçik bir aminturşu dəyişikliyi ilə Y. pestis-in yalnız yerli epidemiyalar yaradan bir bakteriya olmaqdan çıxıb Yustinian Taunu və Qara Ölüm kimi pandemiyalar səbəbkarına çevrilməsinə aydınlıq gətirir.
Və bu nəticələr eyni zamanda digər tənəffüs yolu patogenlərinin də belə kiçik genetik dəyişikliklər nəticəsində əldə edə biləcəkləri xüsusiyyətlər mövzusunda qorxunc ehtimalları artırır.
Müəlliflər: Daniel Zimbler/Bakterioloq, Wyndham Lathem/Mikrobioloq-İmmunoloq (ABŞ, Northwestern University).
daha ətraflı...
