December 9, 2015

Tiktaalik ilə Çin Timsahının (Alligator sinensis) Əlaqəsizliyi

Tiktaalik roseae 2004-cü ildə Kanadanın şimalında yerləşən Ellesmere (Elsmir) Adasında tapılmışdır. Tiktaalik balıqlarda olduğu kimi primitiv çənəyə, pulcuqlara və üzgəclərə sahib olmaqla bərabər balıqların edə bilmədiyi şəkildə üzgəclərini quruda hərəkət etmək üçün istifadə edə bilirdi. Buna müvafiq olaraq quru onurğalılarında gördüyümüz amma balıqlarda müşahidə olunmayan inkişaf etmiş döş qəfəsi, boynu və müasir timsahlarınkı kimi başı olsa da eynilə balıqlar kimi suda da yaşayırdı. Yəni həm suda həm də quruda yaşayan canlılara aid bir çox xüsusiyyətə sahib idi və bu baxımdan, keçid fosillərinə gözəl bir nümunə olmaqdadır.
Təkamül əleyhdarları, Tiktaalikin başının Alligator sinensis timsahına, fosilin digər hissələrinin isə eyni layda olan balıqlara aid olduğunu, tapıntılarını ən məşhur elmi jurnal olan "Nature"də nəşr edən mütəxəssislərin insanları aldatmaq üçün yalan danışdıqlarını və saxta bir fosili təbliğ etməyə çalışdıqlarını söyləyirlər. Amma bunu, heç bir elmi təhlil və ya etibarlı arqumentlə dəstəkləyə bilmir, yalnız "elə olduğuna inanmanızı" gözləyirlər. Halbuki iddialarının əsassızlığı, taksonomiya və fosillərdən cüzi anlayışı olanlar üçün son dərəcə aydındır:

1. Timsahların ən erkən əcdadlarına 225 milyon il əvvəldə rast gəlməkdəyik. Müasir timsahlar isə 84 milyon il əvvəl, Alligator sinensis isə yalnız 700.000 il əvvəl təkamülləşmişdir. Tiktaalik isə 375 milyon il əvvəl, yəni var olmuş bütün timsahlardan öncə yaşamış bir heyvan növüdür. 

2. Timsahlar dinozavrlara gedəcək budaqdan ayrılmış bir heyvan qrupudur. Dinozavrlar, 250 milyon il əvvəl təkamülləşməyə başlamış bir üst dəstədir. Bu səbəbdən Tiktaalikin dinozavrların erkən dövründə onlardan ayrılaraq təkamülləşən timsahlarla bir əlaqəsi mümkün deyil. 

3. Timsahlar Sürünənlər Sinifinə aiddirlər. Sürünənlər diapsid canlılardır. Yəni kəllənin üst qismində, göz yuvalarından əlavə, hər tərəfdə 2 dənə olmaqla cəmi 4 dənə böyük oyuq/çuxur vardır. Bu çuxurlar, bütün sürünənlərdə və quşlarda müşahidə edilir. Fotoşəkildən görə biləcəyiniz kimi, Alligator sinensisdə də bunlar vardır. Bu çuxurları olmayan bir canlının timsah, xüsusilə də Alligator sinensis olması qeyri-mümkündür. Ancaq aşağıdakı Tiktaalik kəlləsinə baxdıqda, yalnız bir dəlik olduğunu görürük:
Təkcə sonuncu fakt Tiktaalikin balıqlarla sürünənlər arasında bir keçid növü olduğunu təsdiq edir. Çünki balıqlar, "anapsid" heyvanlardır. Kəllələrində dəlik yoxdur. Sürünənlər, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, diapsid canlılardır. Tiktaalik isə, bunların tam ortasında, hər iki tərəfdə 1 dənə olmaqla cəmi 2 dəliyə malikdir (göz yuvaları istisna olmaqla). Yalnız göz xəttinin üzərindəki dəliklərə sahib olan bu cür canlılara "eurapsidlər" adı verilməkdədir. Eynilə Tiktaalik kimi, digər bütün eurapsidlərin (plesiosaurlar və bənzərləri) nəsli kəsilmişdir. Ancaq eynilə digər nümunələr kimi, Tiktaalik də çox maraqlı keçid növüdür.

Aradakı fərqlərin siyahısı bu şəkildə yüzlərlə olacaq şəkildə çoxaldıla bilər. Yəni Tiktaalikin başı bu timsahınkına bənzəsə də çənə quruluşu daha primitivdir və onunla heç bir əlaqəsi yoxdur. Ayrıca fosillərin tapılmasından sonrakı illərdə, bir neçə institut və universitetlərdə aparılan paralel araşdırmalarda, fosilin bütün parçalarının bir-biriylə uyğun və qəti olaraq tək bir növə aid olduğu dəqiqləşdirilmişdir. Digər tərəfdən özündən əvvəl təkamülləşmiş şüa üzgəcli balıqlar, solekantlar, ağciyərli balıqlar, Eustenopteron, Panderichthis ilə özündən sonra təkamülləşmiş olan Acanthostega, Ichtyostega və Tulerpeton ilə birlikdə sudan quruya çıxan canlılar arasında möcüzəvi bir ara-keçid növü olduğu bütün elm ictimaiyyəti tərəfindən qəbul edilməkdədir.

daha ətraflı...

December 1, 2015

Xəyallara daldığınıza görə narahat olmağa dəyməz

Oturun və heç bir şey düşünmədən rahatlanın… Çətindir? Bəli, bunu etmək elə də asan deyil. Beyni istirahət rejiminə keçirməyə çalışsanız belə fərqli xəyal dünyalarına daldığınızı görərsiniz. Lakin geniş yayılmış düşüncənin əksinə olaraq bu boş xəyallar faydalı ola bilər.

Nevroloqlar uzun müddət beynin bir iş görərkən güclü işlədiyini, boş dayanarkən isə istirahət etdiyini düşünürdü. Könüllülər üzərində aparılan təcrübələrdə barmaq hərəkətləri, zehni hesablama (mental aritmetik) etmə, şəkillərə baxma kimi tapşırıqlar əsnasında insanların beyin müayinəsi aparılır və hansı bölgələrin aktiv olduğu, beynin davranışlara necə nəzarət etdiyi aşkarlanmağa çalışılır.

Nevroloqlar fərqli fəaliyyətlərdə beynin necə işlədiyini görmək üçün təcrübə aralarında onu neytral vəziyyətə gətirəcək bir üsul tapmağa çalışırlar. Bunu təmin etmək üçün təcrübədə iştirak edənlərdən qara ekran üzərindəki ağ xaç işarəsinə baxmaları istənilir. Nə isə düşünməsi istənməyən beynin neytral vəziyyətə düşəcəyi fərz edilir. Lakin elə olmur.

Düşünməyən beyində fəaliyyət

Bunu ilk olaraq 20 il əvvəl Medical College of Wisconsin tələbəsi Bharat Biswal fərq edir. O, beynin rahatlanması istənən mərhələdə belə beyindəki aktivliyin davam etməsini və bunun koordinasiyalı bir fəaliyyət olduğunu aşkarlayır.

1997-ci ildə Gordon Schulman müxtəlif beyin müayinələrinin nəticələrini araşdıraraq insanların xüsusi bir mövzuya diqqət verdiyi zaman beyində hansı bölgələrin aktiv hala gəldiyini görməyə çalışarkən tam əksini fərq etdi: Heç bir şey etmədiyimizdə aktiv hala gələn bölgəni.

İnsanlar istirahətdən fəaliyyətə keçdikdə beynin daha aktiv olması gözlənilir. Amma Schulman bu vəziyyətdə beynin bəzi bölgələrinin davamlı olaraq daha az aktiv hala gəldiyini gördü. Yəni, beyin müayinə cihazları içində bir şey etmədən səssizcə yatarkən insanların beynində bəzi bölgələr hər hansı bir iş edərkən olduğundan daha aktiv hala gəlirdi.

Beynin heç bir zaman istirahət etmədiyinin başa düşülməsi bir az zaman aldı. Nevroloqlar uzun müddət ehtiyac olmadıqda beyindəki fəaliyyətlərin dayandığını sanırdı.

İstirahət edərkən belə məşğul

Hal-hazırda beynin "istirahət etmə anında" məşğul olduğunu göstərən üç mindən çox araşdırma var. Bəzi alimlər beyin heç bir zaman istirahət etmədiyi üçün bu terminə qarşı çıxır. Onun yerinə, "beynin sakitlik rejimi" terminindən istifadə edirlər.

Görəsən düşünməyən beyin nəyə görə bu qədər aktivdir? Bu mövzuda bir çox nəzəriyyə olsa da hələ ki tam razılaşma əldə edilməmişdir. Lakin bu fəaliyyətlər yaddaşın möhkəmlənməsində rol oynamış ola bilər.

Beyin sakit buraxıldıqda əsasən gələcək barəsində cəmləşdiyini bilirik, axşam nə yeyəcəyimiz, gələn həftə hara gedəcəyimiz və sair. Beynin gələcəyi xəyal etmə ilə əlaqədar hissələri də "beynin sakitlik rejimi" içində olur. Yəni, sanki beynimiz xüsusi bir vəzifə ilə məşğul olmadığı zamanlarda gələcəyə xüsusi diqqət yetirmək üçün təkmilləşmişdir.

Harvard Tibb Məktəbində çalışan Moshe Bar bunun xəyal qurmaqla əlaqədar olduğunu, xəyal qurmanın isə olmamış hadisələrlə əlaqədar yaddaş meydana gəlməsini təmin etdiyini qeyd edir. Bunun bizə "ön təcrübə" imkanı verdiyi, beləcə xəyal etdiyimiz mövzuda qərar almamızı asanlaşdırdığı düşünülür. Məsələn hər hansı bir nəqliyyat vasitəsinə minən bir çox insan onun qəzaya uğrayacağını xəyalındə canlandırır. Və nə vaxtsa bu baş versə daha əvvəlki xəyal qurma dövründə meydana gəlmiş yaddaş ortaya çıxacaq və sərnişinin necə davranması mövzusunda qərar verməsini asanlaşdıracaq.

"Qaranlıq enerji"

Bu ilin Sentyabr ayında Oxford Universitetində edilən bir araşdırmada istirahət edərkən beynin hansı bölgələrinin bir-biriylə əlaqəli olduğunu görmək üçün 460 insanın beyin müayinəsi aparıldı. Nəticələr, bu əlaqələrin gücünün adamın yaddaş gücü, təhsili və fiziki dayanıqlılığıyla əlaqəli olduğunu göstərdi. Xəyal qurarkən belə beynin bəzi bölgələri sanki ehtiyac ola bilər məqsədiylə əlaqə halında qalırdı.

Beynin heç bir zaman istirahət etmədiyi faktı bir sirrin həll edilməsini də təmin edə bilər. Beyin normal halda gördüyü işə görə 5% enerji istifadə etməsi lazım olarkən nəyə görə 20% enerji istifadə edir? Nevroloq Marcus Raichlenin beynin "qaranlıq enerjisi" olaraq xarakterizə etdiyi bu 15%-lik enerji itkisi məhz bu istirahət etmə fəaliyyətlərində sərf edilmiş ola bilər.

Sakit vəziyyətdə ya da başqa bir işlə məşğul olarkən beynimizin xəyallara dalmasına və düşünməsinə maneə törətmənin nə qədər çətin olduğunu hamımız bilirik. Amma bunun faydalı olduğunu bilmək bəlkə beynimizə daha fərqli baxmamızı təmin edəcəkdir.

daha ətraflı...

November 29, 2015

Tardiqradların inanılmaz dözümlü olmasına yad genlər səbəb ola bilər

Şimali Karolina Universitetinin bioloqları müəyyən ediblər ki, tardiqradların genomunun 17.5%-i digər canlılardan alınmış genlərdən ibarətdir. Belə qeyri-adi qabiliyyəti sayəsində, bu mikroskopik su onurğasızı, ən ekstremal şəraitlərə, hətta açıq kosmosa uyğunlaşa bilir. Təfərrüatlar "Proceedings of the National Academy of Sciences" (PNAS) jurnalında nəşr olunmuşdur. 

"Hypsibius dujardini" növündən olan tardiqrad genomunun təhlili göstərdi ki, bu genlərin 17,5%-i digər canlılardan götürülüb. "Donorların" seçimi də çox rəngarəng olmuşdur: 1300 növ bakteriya, 40 növ ibtidai, 91 növ göbələk, 45 növ bitki və 6 növ virus.

Araşdırmanın rəhbəri Thomas Boothby deyir: "Əvvəl fikirləşdik ki, götürdüyümüz nümunələrə digər genlərin qarışması səhv nəticələrə səbəb olmuşdur. Lakin təkrar ciddi təhlillər nəticələrin düzgün olduğunu göstərdi."

Görünür bir çox hallarda məhz bu yad genlər tardiqradları ekstremal şəraitdə yaşamaq üzrə "rekordçu" edirlər. Bu canlılar yüksək radiasiya şəraitində, açıq kosmosda və hətta orqanizmlərinin tam susuzlaşması zamanı sağ qala bilir.
                                              

Yeri gəlmişkən, məhz susuzlaşma, ola bilsin ki tardiqradların digər canlılardan gen almasında həlledici rol oynayır. Adətən bitki və heyvanlarda orqanizmin susuzlaşması zamanı hüceyrə membranı öz strukturunu itirir, nəticədə iri molekullar, o cümlədən DNT xaricə keçir. Bu əksər canlı üçün ölüm deməkdir. Lakin tardiqradlar susuzlaşma bitdikdən sonra təsadüfi olaraq yaxınlıqda yerləşən canlılardan öz genlərini geri "toplaya" bilirlər. 

Belə "horizontal" gen mübadiləsi heyvanlar aləmində nadir hadisə sayılsa da, son vaxtlar əldə edilən sübutlar bunun düşünüləndən daha tez-tez baş verdiyini göstərir. Məsələn, bu yaxınlarda məlum olmuşdur ki, digər bir onurğasız heyvan olan Elysia chlorotica növündən olan dəniz ilbizi fotosintez qabiliyyətinə sahib ola bilmək və beləliklə müstəqil şəkildə qidalı maddələr istehsal etmək üçün qidalandığı su yosunlarından "borc" aldığı genlərə sahibdir.
daha ətraflı...

November 22, 2015

Qızlıq Pərdəsi (Hymen) və Təkamül

Qızlıq pərdəsi, bir çox inkişaf etməmiş (və hətta inkişaf etmiş) cəmiyyətdə mədəni mənalar yüklənmiş olan, əslində bioloji baxımdan son dərəcə sadə bir orqandır. Ancaq cinsi münasibətlərə açılan qapının "kilidi" olaraq irəli sürüldüyü üçün, bəlkə də layiq olduğundan daha çox mənanı çiyinlərində daşımaqdadır. Bu yük, təbii ki sadə bir orqan üzərinə deyil, o orqanı daşıyan qadınların üzərinə düşməkdədir. Görəsən bu üzv qadınların bədənində nə səbəbdən vardır? Həqiqətən hər hansı bir mənası varmı? Təkamül müddətində nəyə görə meydana çıxmış və qorunmuşdur? Bu mövzuyla əlaqədar bir neçə məqbul sayıla bilən fərziyyə mövcuddur; ancaq bunların heç biri kifayət qədər güclü deyil və daha çox araşdırmaya ehtiyac duymaqdadır. 

Qızlıq pərdəsi, hələlik bilindiyi qədəriylə, yalnız insanlarda yetkinlikdə də qoruna bilən bir strukturdur! Kaliforniyada yerləşən Scripps Oceanography İnstitutunda çalışan, Stanford Universiteti məzunu Dr. Alistair Hobday və həmkarlarının 23 Avqust 1996-cı ildə "Medical Hypothesis" jurnalının 49-ci nömrəsində nəşr olunan məqalələrinə görə, daha əvvəl edilən bir çox araşdırmanın nəticələrinə əsasən, insanlar qızlıq pərdəsinə sahib olan yeganə heyvan növüdür. Ancaq bəzi yeni doğulmuş inəklərdə və spanyel cinsindən olan itlərdə də bənzər strukturlar müşahidə edilmişdir. Lakin burada diqqətə alınmalı nöqtə budur ki, bir çox məməlidə bu pərdə embrioloji dövrdə meydana gəlməkdə və sonra apoptoz (proqramlı hüceyrə ölümü) mexanizmiylə yox olmaqdadır. Afrika fillərində qızlıq pərdəsi olsa da cütləşmə zamanı deyil doğum əsnasında zədələnməkdədir. 

Ən Güclü Şərhlərdən Biri...

İndiyə qədər ortaya atılan ən güclü fərziyyələrdən biri belədir: Bu orqan, insan iki ayaq üzərinə qalxmadan, meymunlarla olan ortaq atamızdan ayrılmamızdan dərhal sonra təkamülləşmiş, heç olmasa əhəmiyyət qazanmış ola bilər. Daha sonra əcdadlarımız iki ayaq üzərinə qalxmışdır və bu səbəblə hamiləlik müddəti də qısalmışdır. Normal halda digər canlılarda doğumdan əvvəl apoptoz mexanizmiylə yox edilən bu orqan, hamiləliyin qısalmasıyla birlikdə nisbi olaraq tam inkişaf etməmiş körpələrin doğulması nəticəsində, gələcək nəsillərə ötürülmüşdür. Yəni normal halda 12-14 ay ana bətnində qalması lazım olan balalar, hamiləliyin qısalması nəticəsində 9 ay müddətində qalmağa başlamışdır və ümumiyyətlə hamiləliyin son aylarında yox olan qızlıq pərdəsi, bu yeni təkamül nəticəsində (iki ayaq üzərinə qalxmaq və hamiləliyin qısalması) yox edilə bilmədən qalmışdır. Daha sonra Cinsi Seçmə sayəsində qorunan bu orqan, irəli yaşlara qədər qalmağa meylli hala gəlmişdir. Bilavasitə olaraq uşaqlıq yolunu qoruyan qızlıq pərdəsinin Təbii Seçmə tərəfindən də dəstəklənməkdə olduğu və infeksiyaya yoluxma ehtimalını azaldaraq qadınlara çoxalma üstünlüyü təmin etdiyi düşünülməkdədir. 

Nəticə

Bu mövzu, bizim cəmiyyətimizdə də son dərəcə əhəmiyyət kəsb edən bir mövzudur. Ancaq bilinməsi lazım olan elmi fakt belədir: Qızlıq pərdəsi, bioloji olaraq çox ciddi bir məna ifadə etmir və hələ də rudimentləşməmiş olmasının səbəbi isə Cinsi Seçmə ola bilər(bir çox xalqlarda kişilərin bakirə qadınlara üstünlük verməsinə görə). Bu səbəblə, insanların insanlıqdan çıxaraq qadınlara qarşı bəzi aqressiv davranışlara meyl etməsi, savadsızlıq və cahillikdən irəli gəlməkdədir. Hətta bəzi mədəni əlaqələrdə məna daşımış olsa belə, müəyyən zəka səviyyəsinə, mədəniyyətə və təhsilə sahib fərdlərdə bu tip sadə bioloji faktların, həyati ictimai əlaqələrə təsir etməsinə imkan verilməməlidir. Biz, insanın zəka mövzusunda ən inkişaf etmiş heyvan olduğunu bilir və qəbul edirik. Və insanın sahib olduğu davranışların və ictimai əlaqələrin də, bu zəkaya uyğun səviyyədə inkişaf etməsinə çalışmalıyıq.

Bu quruluşun funksiyasıyla əlaqədar araşdırmalar hələ də davam etdirilməkdədir və qəti cavablar, daha ətraflı araşdırmalardan sonra verilə biləcəkdir.

daha ətraflı...

November 8, 2015

Cəhalət qurbanı olan filosof qadın: İsgəndəriyyəli Hipatiya

Hipatiya, əsərləri bu günə qədər qalmış ilk qadın riyaziyyatçıdır. 370-415-ci illər arasında yaşamışdır; İsgəndəriyyədə doğulub, orada da ölmüşdür. Hipatiyanın başına gələnlərin səbəblərini anlaya bilmək üçün əvvəlcə o dövrlərin İsgəndəriyyəsi haqqında qısa məlumat yəqin ki faydalı olar;

İsgəndəriyyə, Makedoniya hökmdarı və Aristotelin şagirdi Böyük İskəndər tərəfindən e.ə. 332-ci ildə Misirdə qurulmuş bir şəhərdir. İsgəndərin ölümündən sonra (e.ə. 323-cü il), onun ən güvəndiyi general olan Ptolemaios və ailəsi tərəfindən idarə olundu. Çox böyük bir universitet və kitabxana quruldu. Dövrün ən əhəmiyyətli mədəniyyət mərkəzlərindən biri oldu. İsgəndəriyyəlilər müstəqilliklərini bir müddət Roma İmperatorluğundan qorumağı  bacarsalar da, e.ə. 80-ci ildə təslim oldular. 326-cı ildə, İmperator 1-ci Konstantin, Romanın intriqalarından xilas ola bilmək məqsədiylə Roma İmperatorluğunun paytaxtını şərqə çəkmək istədi və Konstantinopolu yəni İstanbulu qurdu. Dərhal sonra da xristianlığı qəbul etdi. Paqanlarla Xristianların mübarizəsi 5-ci əsrə qədər davam etdi. Daha sonra da görəcəyimiz kimi, Yəhudilərin və Yunan paqanlarının aktiv olduğu İskəndəriyyə də bu mübarizədən öz payını aldı …



Hipatiyanın atası Teon, İsgəndəriyyə Universitetində riyaziyyat müəllimi idi. Daha sonra universitetin rektoru oldu. Hipatiya, İsgəndəriyyədəki zəngin elmi mühitdən faydalandı. Artıq gənc yaşlarında sual verməyi, araşdırmanı və şübhə etməyi öyrəndi. Teon, qızını qüsursuz bir insan olaraq böyütmək istəyirdi. Qızının təhsili ilə ciddi maraqlandı, həm müəllimi həm də dostu oldu. Sənətkarlıq, şeir, fəlsəfə, din, astronomiya, astrologiya, riyaziyyat sahələrində mükəmməl məlumatlanması üçün əlindən gələni etdi. Çox yaxşı bir müəllim idi. Öyrətdiyi mövzuları sevir və sevgisini tələbələrinə də ötürə bilirdi. Dövrün böyük dinlərini qızına öyrətdi. Doqmalara və dinlərə batmasına imkan vermədi. 

Qızının yalnız əqli deyil, fiziki inkişafına da xüsusi diqqət yetirdi. Günün müəyyən saatları idmana ayrılmışdı. Hipatiya üzməyi, avar çəkməyi, ata minməyi, dağa dırmanmağı öyrəndi… İllər sonra Hipatiya atasından öyrəndikləri ilə öz-özünə öyrəndiklərini ümumiləşdirib belə yazdı; "Nağıllar nağıl kimi, əfsanələr əfsanə kimi izah edilməlidir. Boş inancları gerçək deyə öyrətməkdən daha qorxunc bir şey ola bilməz. Uşaq ağlı bunları qəbul edər və uşaq səhv şeylərə inanar. Bu səhv inanclardan təmizlənmək çox çətin olur, uzun illər alır. İnsanlar boş inanclara bir gerçək kimi inanıb uğrunda döyüşürlər."


Hipatiya böyüdükdən sonra səyahətə çıxdı. Romaya və Afinaya getdi. Afinalı filosof, neoplatonçu Plutarxdan dərslər aldı. Bu səfəri əsnasında riyaziyyatçı olaraq məşhurlaşdı. İsgəndəriyyəyə geri döndüyündə universitetdə riyaziyyat və fəlsəfə tədris etməsi istəndi. Böyük sevinclə qəbul etdi. Hipatiya çox sevilən, yaxşı bir müəllim idi. Tarixçi Sokrat (Afinalı məşhur filosof Sokrat deyil.) Hipatiyanın həm sinifinin həm də evinin şagirdlərlə, dövrün alim və mütəfəkkirləriylə dolub daşdığını yazır. Avropadan, Asiyadan və Afrikadan şagirdlər yalnız Hipatiyanın şagirdi olmaq üçün axın-axın İsgəndəriyyəyə gəlirdilər. Əsasən Diofantın məşhur Arifmetika adlı kitabından dərs verərdi.

Hipatiya riyaziyyata aid bir çox kitab yazmışdır. Çox təəssüf ki bu kitablardan bizə ancaq parçaları qalmışdır. Kitabların çoxu İsgəndəriyyə yanğınında və Serapis məbədinin azğın xalq tərəfindən yandırılması zamanı zərər görmüşdür. Atasıyla birlikdə Evklidin Elementlər kitabında düzəlişlər etmişdir və bu haqda ən azı bir kitab yazdığı bilinir. Diofantın astronomiya mövzusundakı işlərinə əlavə olan bir əsərinin parçaları 15-ci əsrdə Vatikan kitabxanasında tapılmışdır. Hipatiyanın bir də "Apolloniusun Konusları Üzərinə" adlı bir kitab yazdığı bilinir. Hipatiyadan sonra 17-ci əsrin 2-ci yarısına qədər bu mövzuya toxunulmamışdır. Ta ki Dekart, Ferma, Nyuton və Leybnitsə qədər. Həmçinin, əlimizdə Ptolemeyin astronomiya və Diofantın arifmetika kitablarına düşən qeydləri var. Hipatiya, səma müşahidələrində, su təmizləmədə, dənizçilikdə istifadə edilən müxtəlif kəşfləriylə məşhurdur. O elə məşhur idi ki, tez-tez "İsgəndəriyyəli filosof" ya da "İsgəndəriyyəli ilham pərisi" ünvanlı məktublar alırdı.


Hipatiya, özünü neoplatonçular deyilən bir düşüncə məktəbinə aid edirdi. Bu məktəbin elmi düşüncə üsulu Xristianların doqmatik və fanatik düşüncələriylə ziddiyyət təşkil edirdi. 412-ci ildə, İsgəndəriyyə kilsəsinin rəhbərliyinə Kiril adlı bir adam təyin edildi. Kiril qatı Xristian idi. Dövlət işlərindən də əlini çəkməmişdi. Tabeliyində Parabolari deyilən soyğunçu ordu var idi. Parabolarilər əvvəlcə bu günün "Qızıl Aypara"sı vəzifəsini görürdülər. Daha sonra məqsədlərindən çıxaraq vəhşiliyə başladılar. Kiril paqanlara hücum etməyə ən zəiflərdən başladı. Çox yandırıb dağıtdı, günahsız insanlar öldürdü. Sonra növbə İsgəndəriyyənin qurulmasından bəri xüsusi qanunlarla qorunan və sülh içində yaşayan Yəhudilərə çatdı. Sinaqoqlarını yerlə bir edib onları şəhərdən qovdu. Misir müfəttişi Orestes, Kirilin etdikləri barədə hökumətə şikayət etsə də bir nəticə əldə edə bilmədi.

Kiril yalnız dini gücü deyil, siyasi gücü də ələ keçirmək istəyirdi. Bu səbəblə Orestes və yaxınları yox edilməli, heç olmasa Orestes zəiflədilməli idi. Hipatiya, Orestesin yaxın yoldaşlarının ən əhəmiyyətlisi və ən başda gələnlərindən idi. Həm hörmətli, həm məlumatlı, həm də məşhur idi. Eyni zamanda yaxşı natiqlik qabiliyyəti vardı. Hipatiya ortadan qaldırılmalı idi. Şəhərdə Oresteslə Kirilin dostluqlarına yeganə maneənin Hipatiya olduğu söz-söhbətləri gəzirdi.


Riyaziyyat tarixinin ən qorxunc cinayəti üçün mühit hazır idi. Provakatorların da köməyiylə, soyğunçular, işsizlər, cahillər Xristian olmayan Hipatiyaya qarşı qızışdırılır. Hipatiya, universitetdən evə qayıdarkən dindarların hücumuna uğrayır. Əvvəl dərisi soyulur, sonra parçalanaraq yandırılır. Törədilən cinayət barəsində istintaq aparılsa da rüşvət və güc nümayişi sayəsində nəticələnmədən bağlanır. Kiril, Hipatiyanın ölmədiyini və Romada olduğunu deyərək İsgəndəriyyəliləri aldatmağa çalışsa da Tarixi aldada bilmir.

Hipatiyanın xatirəsini əbədiləşdirmək üçün bir asteroid və ayda bir krater onun adı ilə adlandırılmışdır. Həmçinin, onun həyatından bəhs edən əsərlər yazılmış, teatr tamaşaları hazırlanmış və nəhayət 2009-cu ildə "Aqora" filmi çəkilmişdir.
daha ətraflı...

November 3, 2015

Kvant fizikası sahəsində böyük nailiyyət

Cornell Universiteti fiziklərinin apardığı bir təcrübə, Kvant Zeno Effektinin ilk dəfə təcrübi olaraq sübut edilməsini təmin etdi. Atom və atomaltı səviyyələrdə maddə və enerjinin davranışlarını öyrənən kvant mexanikası, əhəmiyyətli bir sualı da cavablamış oldu. Yunan filosofu Eleyalı Zenonun şərəfinə adlandırılan və bu günə qədər kvant mexanikasının ən çox müzakirə edilən mövzularından biri olan Zeno Effekti, ilk dəfə təcrübi olaraq sübut edildi.

1954-cü ildə məşhur riyaziyyatçı Alan Turing tərəfindən təyin olunduğu üçün Turing paradoksu olaraq da bilinən Zeno Effekti, atom səviyyəsindəki bir sistemin müşahidə edildiyi zaman dəyişməyəcəyini nəzərdə tutur. Zeno Effekti bu günə qədər təcrübə mühitində müşahidə edilmədiyi üçün şübhə altında qalan bir nəzəriyyə olsa da, Cornell Universiteti araşdırmaçıları yeni işləriylə bu şübhələrə son qoydular. Nəticələri "Physical Review Letters" jurnalının 2 Oktyabr 2015-ci il buraxılışında nəşr olunmuş təcrübə, fizik Dr. Mukund Vengalattore-nin ultra-soyuq laboratoriyasında reallaşdırıldı. Burada, mütləq sıfırdan yalnız 0,000000001 dərəcə yüksək temperaturlara qədər soyudulmuş maddələrin fizikası araşdırılır.

Qaz buludu halında olan təxminən bir milyard Rubidium atomunu soyuq vakuum kamerada soyudan Yogesh Patil və Srivatsan Chakram, atomların müşahidə edildikləri müddətdə hərəkət etmədiklərini və ya daha yavaş hərəkət etdiklərini təsbit etdilər.

İnkişaf etdirdikləri yeni lazer müşahidə sisteminin köməyi ilə atomları mikroskop altında araşdıran fiziklər, lazer işığı azaldıqda atomların daha çox hərəkətdə olduğunu, yəni hərəkətliliyin artdığını müşahidə etdilər. Müşahidələrin sıxlığı və lazer işığı artırıldıqda isə atomların hərəkətliliyi demək olar ki dayanma nöqtəsinə gəldi.

Bu nailiyyətdən sonra xüsusilə kvant kompüterləri sahəsində əhəmiyyətli inkişafın yaşana biləcəyi ifadə edilir. Bu kəşf sayəsində kvant kriptoqrafiyasının reallığa çevrilə biləcəyi aydın olarkən, həddindən artıq həssas kvant sensorların da önü açılmış oldu.
daha ətraflı...

October 27, 2015

Günəşin ömrü bitdikdə Yeri toza çevirəcəyi təsdiq edildi


Uzun illərdir müzakirə edilən "ulduzlar öldükdə ətrafındakı planetlərə nə olur?" sualının cavabını, məşhur kosmik teleskop Kepler sayəsində dəqiq şəkildə göstərən NASA, eyni zamanda Günəş və Yerin də gələcəkdə nə ilə üzləşəcəklərinə dair bir görüntü əldə etdi.

Ulduzlar sahib olduqları həyat mərhələsinin sonlarına gəldikdə bir çöküş yaşamağa başlayırlar. Bu çöküş, ulduzların fərqli mərhələlərdən keçərək forma, həcm və kütlə dəyişməsinə səbəb olur. Bir ulduzun ölmədən əvvəlki son mərhələsi "ağ cücə" mərhələsidir. Bu mərhələdə kütləsinin böyük hissəsini qoruyan lakin həcm baxımından son dərəcə kiçilən ulduzlar, sahib olduqları ölçüyə görə çox böyük cazibə qüvvəsinə çatırlar. Bu mərhələdə əvvəllər normal bir ulduz olan ağ cücə, sahib olduğu cazibə qüvvəsini 300-350 min dəfə artırmış olur.

Kepler, rutin müşahidə funksiyalarından birini yerinə yetirərkən NASA-da çalışan elm adamları bir qeyri-adi vəziyyətin fərqinə vardı. Keplerin görüş sahəsində olan bir ağ cücənin ətrafında tək istiqamətli bir toz buludu vardı. Ağ cücə mərhələsindən əvvəlki mərhələ olan "qırmızı nəhəng" mərhələsində ulduz, həcmini son dərəcə artırır və bir müddətdən sonra enerji baxımından tamamilə tükənmiş olan parçalarını uzağa sovuraraq ağ cücəni meydana gətirir. Bu səbəbdən ağ cücələrin ətrafında bəzi vəziyyətlərdə toz buludu ola bilər. Lakin bu toz buludu yalnız bir tərəfdə müşahidə edilirdi və alimlər, bu toz buludunun bir cismin irəlilədiyi zaman arxasında buraxdığı iz ola biləcəyini düşündülər.

Edilən araşdırmalar nəticəsində ağ cücənin orbitindəki bir planetin bu izi buraxdığı ortaya çıxdı. Ağ cücəyə çox yaxınlaşan planet, son dərəcə güclü olan cazibə sahəsinə qapılaraq ağ cücəyə doğru çəkilmiş və yolun yarısında parçalanaraq toz halına gəlməyə başlamışdı. Elm adamlarının bu planetin digər hissəsinə nə olduğu mövzusunda etdiyi araşdırmalar isə daha maraqlı bir cavabı ortaya çıxardı; ağ cücə planeti yanacaq olaraq istifadə etmişdir.

Çəkərək tərkibinə qatdığı planeti cazibə qüvvəsiylə parçalayan və işə yarayan parçalarını özünə yanacaq edən ağ cücə, illərdir cavablanmayan və bizim planetimizi də maraqlandıran bir çox suala aydınlıq gətirmiş oldu. Bu ağ cücənin yaxınında olan planetə etdikləri, bütün diqqəti bir anda Günəşə doğru çevirdi. Bizim planetimizdə həyatın əsas səbəbi olan Günəş, bildiyiniz kimi bir ulduzdur. Bir gün onun da enerjisi tükənəcək və Günəş, Keplerin göstərdiyi ağ cücədən daha böyük bir planet qətliamına səbəb olacaq.

Enerjisinin bitməsi nəticəsində əvvəl qırmızı nəhəngə, sonra isə ağ cücəyə çevriləcək olan Günəş, həcminin artdığı qırmızı nəhəng mərhələsində əvvəlcə ona yaxın olan Merkurini, ardından Veneranı, bu planetləri yanacağa çevirməsindən dərhal sonra da Yeri udacaq. Bu 3 planeti udan Günəşin qırmızı nəhəng mərhələsi, normal halda olmasından bir az daha uzun sürəcək. Ulduzlar qırmızı nəhəng mərhələsindən sonra Neytron Ulduzu, qara dəlik və ya ağ cücə olurlar. Yəni bu mərhələdə 3 planeti udmuş bir ulduzun nəyə çevriləcəyi tam olaraq bilinmir. Lakin ölçü və kütlə baxımından kainatdakı digər ulduzlarla müqayisədə olduqca kiçik olan Günəşin, son dərəcə sıx olan qara dəliyə və ya yalnız bir çay qaşığı qədərinin 1 milyon tondan çox olduğu bilinən Neytron Ulduzuna çevrilməsi olduqca az bir ehtimaldır.

Günəş 4 milyard ildir varlığını sahib olduğu şəkildə davam etdirir. Elm adamlarına görə həyatının ortalarında olan Günəş, təxminən daha 4 milyard il bu şəkildə qalacaq. Bu müddətin bitməsindən sonra enerjisini itirəcək və Yerin udulmasıyla nəticələnən mərhələyə, bir qırmızı nəhəngə çevrilərək başlamış olacaq. Əgər o vaxta qədər yaşasaq, heç bir şəkildə xilas olma imkanımız olmayan bu hadisə reallaşana qədər insanlığın başqa bir sistemə daşınmış olacağına ümid edirik.
daha ətraflı...

October 24, 2015

Ağ və qəhvəyi yumurtalar arasında hansı fərq var?

Görəsən nəyə görə bəzi yumurtalar ağ, digərləri isə qəhvəyidir?  Toyuqlarda yumurta qabığının rənginə təsir edən amillər hansılardır? Qabıqların rəng fərqiylə əlaqədar olaraq Cornell Universitetində çalışan Tro V. Bui belə deyir:

"Qabıq rənglərini genlər təyin edir. Tükləri və qulaq seyvanları ağ olan toyuqların yumurtaları ağ olur. Tükləri qırmızı və ya qəhvəyi olub, qulaq seyvanları qırmızı olan toyuqların yumurtaları da qəhvəyi olur. Əsasən Pasxa yumurtası toyuğu kimi tanınan Ameraucana cinsindən olan toyuqların yumurtaları isə mavi rəngdədir."

Toyuq yumurtalarının tərkibi və qabıqları, çoxalma kanalının ən sonunda meydana gəlir. Qabığa mavi rəng verən piqmentlər oosianinlərdir. Bunlar, ödyaranma prosesində əmələ gələn əlavə məhsullardır. Yumurtalara qəhvəyi rəngi isə qan hüceyrələrinin parçalanması zamanı meydana çıxan porfirinlər verir. Maraqlıdır ki, qabıqlara rəng verən bu piqmentlər yumurtlamadan yalnız bir neçə saat əvvəl yumurtaya əlavə olunur. 

Yəni yumurtanın rəngi, toyuğun tük rənginin təyin olunmasından başqa elə bir qiymətli məlumat vermir. Ancaq ağla gələ biləcək başqa suala da cavab verək: bu rənglər yumurta qabığının sərtliyinə və ya keyfiyyətinə təsir edirmi?  Dr. Bui belə cavab verir:

"Qabıqların keyfiyyəti toyuğun cinsindən, başqa sözlə yumurtanın rəngindən asılı deyil. Ancaq daha gənc olan toyuqların daha sərt qabıqlı yumurtalara sahib olduqlarını bilirik. Qəhvəyi yumurtlayan toyuqlar böyük olmağa meyllidirlər və daha çox qidalanmaya ehtiyac duyurlar. Buna görə də onların saxlanması üçün daha çox xərc tələb olunur."

İnsanların qidalanması baxımından da əhəmiyyətli bir sual meydana çıxır: Bəs bu yumurtaların tərkibində və ya dadında hər hansı bir fərq var? Əgər sadə bir cavab istəyirsinizsə; xeyr, demək olar ki qəhvəyi yumurtaların omeqa-3-lə digərlərinə nisbətən çox az miqdarda zəngin olmasını nəzərə almasaq başqa heç bir fərq yoxdur. Eyni zamanda yumurtanın sarısı və ləzzəti arasında da nəzərə çarpan fərq müşahidə edilməmişdir.
daha ətraflı...

October 17, 2015

Təkamül Nəzəriyyəsi hər hansı siyasi ideologiya ilə əlaqəlidirmi?


Xeyr, Təkamül Nəzəriyyəsi heç bir siyasi ideologiya ilə bilavasitə əlaqəli deyil. Doğrudur, çox sayda və hətta bir-birinə zidd olan siyasi ideologiyalar Təkamül Nəzəriyyəsindən istifadə edərək elmin bu əhəmiyyətli sahəsinin məlumatlarından faydalanmışdır. Bu ideologiyalar, Təkamül Nəzəriyyəsini özlərinə vasitə olaraq istifadə etmiş və hələ də istifadə etməyə davam etməkdədirlər. Təkamül Nəzəriyyəsi isə, bütün elm sahələri kimi, bu ideologiyaların heç birinə digərlərindən daha yaxın və ya uzaq deyil. Başqa sözlə, digər elmi nəzəriyyələr bu ideologiyalara nə qədər "yaxındırsa" Təkamül Nəzəriyyəsi də bir o qədər "yaxındır"!

Təbiət elmləri və bu elmlər tərəfindən kəşf edilən həqiqətlər, bu həqiqətlərə əsaslanaraq yaradılan nəzəriyyələr, hər hansı bir siyasi ideologiya ilə əlaqədar olaraq bilavasitə nəticə çıxara bilməz; bu düzdür və ya bu səhvdir deyə bilməz. Elmin vəzifəsi həqiqəti ortaya qoymaqdır. Ondan necə istifadə ediləcəyi artıq insanların işidir. İnsanların mənfəətləri və tətbiqlərinə görə elm əsla məsuliyyət daşımır. Çünki biz o tətbiqi etsək də, etməsək də və ya etdiyimiz hər hansı bir tətbiqi bu və ya digər şəkildə etsək də, həqiqət hər zaman "həqiqət" olaraq qalacaqdır. Elm, bizim anlayış, davranış və qabiliyyətlərimizdən qətiyyən asılı deyil. Təkamül də bir təbiət qanunu olması baxımından, onun necə istifadə ediləcəyindən asılı olmayaraq, gələcəyə işıq saçan və təbiətin qəlbində yatan bir həqiqətdir. Bütün digər canlılarla birlikdə insanların da mənşəyinin və saysız xüsusiyyətlərinin necə və hansı səbəbdən o şəkildə olduğuna müvəffəqiyyətlə aydınlıq gətirir. İnsanın yaratdığı siyasi ideologiyaların da öz təbiətini əks etdirdiyi düşünülsə; Təkamül Nəzəriyyəsi daxilində bu ideologiyalara istiqamətli bəzi dəstəkləyici fikirlərin tapılmasında qeyri-adi bir hal yoxdur. Bu, nəzəriyyənin çatışmazlığı, səhvi və ya günahı deyil; tam əksinə, insanın təbiətini müvəffəqiyyətlə açıqlaya bildiyinin parlaq göstəricisidir.

Məsələn Sosial Darvinizm, Çarlz Darvinin təkamül təliminin yaradılmasında bir əsas olaraq istifadə etdiyi "Mühitə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkən zəif canlılar müəyyən zaman ərzində öz yerlərini, mühitə daha asan uyğunlaşa bilən daha güclü canlılara verirlər" fikrinin, bəzi mütəfəkkirlər tərəfindən Sosiologiyada arqument olaraq qəbul edilməsiylə doğulmuşdur. Bu sadə həqiqətdən yola çıxan bəzi insanlar öz cəmiyyətləri səviyyəsində bu cümləni əsas götürərək Faşizm, İrqçilik, Millətçilik, Sosial Darvinizm kimi siyasi ideologiyalara, müəyyən dərəcələrdə vasitə olaraq istifadə etmişlər. Eyni fikirdən yola çıxan digər insanlar isə, bunu iqtisadi əlaqələrə də uyğunlaşdıraraq Kapitalizmin bəzi cərəyanlarında olduğu kimi əzən-əzilən qrupları məqbul və normal görən fikirləri dəstəkləmək üçün istifadə etmişlər. Ancaq burada gözdən qaçan (və ya qaçırılan) məqam, Təkamül Nəzəriyyəsinin "ən güclünün həyatda qalması" deyil, "uyğunlaşa bilənin, dəyişməyə ən açıq olanın həyatda qalması" olduğu gerçəyidir. Bu qısa izahatı "güclü" olaraq istifadə edən ilk adam, eyni zamanda Sosial Darvinizmi yaradan Herbert Spencer olmuşdur. Lakin Darvin, israrla doğru fikrin "güclü" deyil, "dəyişməyə açıq və uyğun" olduğunu vurğulamış və bunu əvvəldən müdafiə etmişdir. Hətta öz əmisi oğlu Francis Galtonun Təkamül Nəzəriyyəsinə əsaslanan və yalnız ən sağlam insanların çoxalmasına icazə verilib, digərlərinə mane olaraq daha müvəffəqiyyətli insan cəmiyyətləri yaradılması lazım olduğunu irəli sürən Yevgenika fikirinə də həyatı boyu sərt və qəti şəkildə qarşı çıxmışdır. Belə ki Galton yalnız Darvinin ölümündən sonra bu fikirlərini inkişaf etdirmiş və həyata keçirə bilmişdir.

Təkamül Nəzəriyyəsi yalnız var olma mübarizəsini deyil, eyni zamanda bu mübarizə içərisindəki strategiyaları da araşdırmaqdadır. Bu araşdırmalar göstərir ki, sosial həmrəylik, paylaşma və altruizm kimi insani baxımdan "əxlaqlı" ola biləcək xüsusiyyətlərə sahib olan populyasiyalar; qapalı, fərdçi, təcrid edici strategiyalara sahib populyasiyalara uzun müddətdə hər zaman üstün gəlməkdədir. Bu fikir, asanlıqla Sosial Darvinizmə, Sosializm və Kommunizmə zidd olan ideologiyalara vasitə olaraq istifadə edilə bilər. Təkliyin və qapalılığın qısa müddətdə ən üst səviyyədə fayda təmin edəcək olması Fərdiçilik, Təcridçilik, Pragmatizm, Materializm, Naturalizm kimi düşüncələri və hətta siyasi ideologiyaları dəstəkləməkdə istifadə edilə bilər. Təkamül Nəzəriyyəsinin bir çox digər məzmunu da, bəzi ideologiya və fəlsəfi düşüncələri dəstəkləmək üçün vasitə olaraq görülə bilər.

Göründüyü kimi siyasi ideologiyalar, elmi məlumatları, öz fikir və nəzəriyyələrini dəstəkləmək üçün -normal olaraq- istifadə etməkdədirlər. Təkamül Nəzəriyyəsini istifadə edərək insan əxlaqına zidd, insan haqqlarına qarşı çıxan ideologiyaları müdafiə edən insanları səbəb göstərərək elmi həqiqətlərə göz yummaq və ya onları qaralamaq qətiyyən düzgün deyil. Əhəmiyyətli olan bu ideologiyalarla (əgər ehtiyac olarsa) mübarizə aparılması və ya mümkündürsə daha insani olacaq şəkildə düzəldilməsi, inkişaf etdirilməsi, dəyişdirilməsi və ya tamamilə tərk edilməsidir. Bu ideologiyaların varlığına görə elm heç bir məsuliyyət daşımır və günahkar deyil. Sosial Darvinizmin qurucusu Çarlz Darvin olmadığı kimi, bu təkamül qanunlarının insan cəmiyyətlərinə də tətbiq olunması lazım olduğu və ya tətbiq oluna biləcəyi düşüncəsi də Darvinə aid deyil. Əgər elə olsaydı belə bu vəziyyət, təkamülün bir təbiət qanunu, Təkamül Nəzəriyyəsinin bu təbiət qanununu açıqlayan bir elmi nəzəriyyə olduğu gerçəyini əsla dəyişdirməzdi. Çünki elm adamları ilə bu insanların elmdən kənar mövzulardakı fikirləri, elmin iş metodologiyalarından fərqildir. Əgər ki elm adamı bir nəzəriyyəni öz şəxsi ideologiyalarını dəstəkləmək üçün irəli sürmüş olsa, bu, digər elm adamları tərəfindən çox qısa müddətdə fərq edilər və sıradan çıxar. Çünki elmdə, nəzəriyyəçilərin ideologiyalarına deyil, irəli sürdükləri fikirlərə və onu hansı üsullarla, nə şəkildə, nə qədər güclü dəlillərlə dəstəkləyə bildiklərinə baxılır. Bu baxımdan Təkamül Nəzəriyyəsi, zamanın və elmin bütün imtahanlarını dəqiq və müvəffəqiyyətlə keçmiş çox güclü bir nəzəriyyədir. Heç bir şəxsi ideologiyadan da asılı deyil.

Atomun parçalana biləcəyinin əvvəlcə nəzəri olaraq kəşfi, sonra isə praktik olaraq həyata keçirilməsi, elmin böyük uğurlarından biridir. Ancaq bundan necə istifadə ediləcəyi insanların əxlaqına, keçmişinə, humanizm anlayışına, niyyətlərinə bağlıdır. Atomun parçalanmasından istifadə edən alimlər milyonlarla insanın həyatını xilas edən radiologiya və radioqrafiya kimi texnologiyalar icad etmiş, hətta daha irəli gedərək kainatın sirlərini ortaya çıxarmağı bacarmışdır. Ancaq eyni sadə gerçəyi, atomun parçalana bilər olduğu gerçəyini istifadə edən bəzi insanlar, bir neçə saniyədə yüz minlərlə və ya milyonlarla insanı məhv edə biləcək silahlar inkişaf etdirmişlər. Hər iki tətbiq də, atomun parçalana bilər olduğu həqiqətini dəyişdirməməkdədir. Elmin vəzifəsi bu həqiqəti tapmaq və insanlığa təqdim etməkdir. Ondan necə istifadə ediləcəyi, insanlığın gələcəyini şəkilləndirəcək olan qərardır. Bunun nəticələrinə görə elm əsla məsul tutula bilməz. Bu səbəbdən hər hansı bir siyasi ideologiyadan ötəri Təkamül Nəzəriyyəsi əsla qınana, kiçildilə və tənqid edilə bilməz!
daha ətraflı...

12 il ərzində hamiləlik prosesini araşdıran fotoqrafdan inanılmaz şəkillər!

İsveçli fotoqraf Lennart Nilsson, 12 il ərzində ana bətnindəki dölləri araşdırmış və bu zaman bir-birindən gözəl şəkillər ortaya çıxmışdır! 


Spermatozoidin uşaqlıq borusuna doğru hərəkəti

Görəsən yumurtahüceyrə ilə görüş baş tutacaqmı?




2 spermatozoid yumurtahüceyrəyə daxil olmağa çalışır

Qalib gələn spermatozoid

Qalibiyyətdən sonrakı anlar

8-ci gün: rüşeymin uşaqlığa implantasiyası 

Embrionun beyni inkişaf etməyə başlayır

24-cü gün: embrionda 18-ci gündən etibarən döyünməyə başlayan ürəkdən başqa heç bir sistem inkişaf etməyib

4-cü həftə

5-ci həftə: üz yavaş-yavaş formalaşır və göz, ağız, burun dəlikləri inkişaf etməyə başlayır

40-cı gün: artıq cift formalaşır

8-ci həftə: sürətlə böyüyən embrion qoruma altındadır

16-cı həftə: döl artıq hərəkətlənməyə başlayır

16-cı həftə

Qığırdaqlardan sümüklər inkişaf etməyə başlayır

Döl artıq xaricdən gələn səsləri qavraya bilir

19-cu həftə

20-ci həftə: dölün boyu artıq 20sm civarındadır və tükləri uzanmağa başlayır 

24-cü həftə

26-cı həftə

6-cı ay: körpəmiz artıq uşaqlığı tərk etməyə hazırlaşır

36-cı həftə: Dünya ilə tanış olmağa cəmi 4-5 həftə qalıb...
daha ətraflı...

October 12, 2015

Homoseksuallıq və genlər arasında əlaqə tapıldı

Los-Ancelesdəki Kaliforniya Universitetinin alimləri hesab edirlər ki, cinsi oriyentasiyada müşahidə olunan variasiyalarda epigenetik amillər, xüsusilə DNT-nin tamlığını pozmadan bəzi genlərin aktivliyini dəyişən kimyəvi modifikasiyalar həlledici rol oynaya bilər. Araşdırmanın nəticələri "homoseksuallıq geni"nin hansı səbəbdən indiyə qədər tapılmamasına aydınlıq gətirir.  

1993-ci ildə Dean Hamerin rəhbərliyi altında ABŞ Milli Elmi-Tədqiqat İnstitutunda çalışan bir qrup alimin homoseksuallıq geninin 8-ci xromosomun Xq2 bölgəsində yerləşdiyini bəyan etməsindən sonra bütün elm dünyası tezliklə bu genin tapılacağına ümid edirdi. Lakin indiyədək Hamerin qeyd etdiyi bölgədəki araşdırmalar heç bir nəticə vermədi. Amma identik genoma sahib olan eyni yumurta əkizləri üzərində aparılan araşdırmalar göstərdi ki, əgər onlardan biri homoseksualdırsa digərində də bu ehtimal yalnız 20-50% arasındadır. 

Bundan sonra mövzu barəsində epigenetik yanaşmalar işlənməyə başladı. Məsələ burasındadır ki, xüsusi kimyəvi proseslər DNT-də nukleotid ardıcıllığına təsir etmədən ayrı-ayrı genləri "dayandıra" ya da "işlədə" bilər. DNT-nin konkret bölgələrinə metil qruplarının birləşməsi ilə müşayiət olunan metilləşmə prosesi bunun məşhur nümunəsi sayılır. Bu "epi-markerlər" bütün həyatı boyu öz yerində qalır və bir qayda olaraq, yumurtahüceyrənin spermatozoidlə mayalanması prosesində silinib gedir. Lakin bir sıra son araşdırmalar göstərib ki, markerlər növbəti nəslə ötürülə bilir.  

Professor William Rice və həmkarları 2012-ci ildə apardıqları tədqiqata əsasən belə  hesab edirlər ki, bu "silinməmiş" epi-markerlər qızın atasından və ya oğlanın anasından övladlarına ötürülür. Nəticədə, dölün testosterona qarşı həssaslığını tənzimləyən markerlər, qadını "kişiləşdirib"  kişiləri də "qadınlaşdıraraq" öz həmcinslərinə qarşı cinsi meyl yarada bilər.

Nəticələri araşdıran professor Tuck Ngun, 37 kişi (bunlardan 10-da hər iki, 27-də bir qardaş homoseksual) eyni yumurta əkizinin 140 min DNT sahəsində metilləşmə qanunauyğunluqlarını təhlil etmək qərarına gəlir. Bir neçə təhlil mərhələsindən sonra alimlər proqramlaşdırılmış xüsusi texnikanın tətbiqi sayəsində genomda cinsi oriyentasiya ilə bağlı 5 sahə aşkar edib. Bu sahələr iki gendə lokalizasiya olunub: Genlərdən biri sinir keçiriciliyini, o biri isə immun reaksiyaları təmin edir.

Bu 5 sahənin əhəmiyyətini bilmək üçün, tədqiqatçılar 1-i homoseksual olan əkizləri iki qrupa bölür. Əvvəl bir qrupda konkret epi-markerlər və cinsi oriyentasiya arasındakı əlaqə öyrənilir. Sonra isə əldə edilən nəticələrin digər qrup üzvlərinin cinsi oriyentasiyası haqqında nə dərəcədə informativ olacağı öyrənilir. Və nəticədə bu məlumatlar 67% dəqiqliklə özünü doğruldur.

Eyni yumurta əkizlərinin hansı səbəbdən fərqli metilləşmiş genoma sahib olduğu məlum deyil. Əgər Rice-ın fərziyyəsi doğrudursa, onda ola bilər ki ananın epi-markerləri bir oğlu üçün silinmiş, amma digəri üçün qalmışdır. Və yaxud da, onlar hər iki oğulda silinmiş, ancaq hansısa bir şəkildə ana bətnində olarkən bərpa olunmuşdur. Ngun və Eric Vilain-ın əvvəlki araşdırmaları göstərmişdir ki, dölün ana bətnindəki vəziyyəti, qan dövranı və digər ətraf mühit dəyişiklikləri metilləşmənin xarakterinə ciddi təsir göstərə bilər.

Ekspertlər tədqiqat qrupunun işini yüksək qiymətləndirmiş və eyni zamanda bildirmişlər ki, nəticələr daha çox sayda əkizlər üzərində yoxlanılmalıdır.

Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, nəticələr homoseksualizmin "müalicəsi" və ya hansısa sınaqların keçirilməsi üçün istifadə edilməməlidir. Hər halda, yaxın vaxtlarda uşağın cinsi oriyentasiyasını tənzimləyən preparatların yaranması hələlik gözlənilmir.

daha ətraflı...

October 11, 2015

İnsan və Meymunlarda 2-ci Xromosom: Digər Meymun Növləriylə Qohumluğa Yönəlmiş Mübahisəyə Yer Buraxmayan Dəlil!



Elm 21-ci əsrdə sürətlə irəliləyərkən, sizcə də bu "meymun məsələsini" geridə buraxmaq vaxtı gəlmədimi? Bəli, yəqin ki bir aslandan, pələngdən, qartaldan və digər ucaldılmış heyvanlardan təkamülləşmiş olsaydıq, bu mübahisələrin çoxunu yaşamamış olacaqdıq. Ancaq mövzu "yaramaz meymunlar" olduğu zaman, qəbul etmək ağır olur. İlk anda belə bir reaksiyanın verilməsi son dərəcə anlaşılandır; ancaq bu reaksiyanın uzadılması qəbul edilə bilən deyil. Kainatda sürət sərhəddi olduğunu öyrənmək sizi dərin xəyal qırıqlığına uğrada bilər; ancaq inadla "Xeyr, işıq sürəti keçilə bilər, fiziklər yalan danışır." deyə bilməzsiniz, deməzsiniz. Eyni şey, bioloqlar üçün də keçərlidir. Hətta bütün bioloqlar bir yerdə yalan danışmağa qərar verəcək olsa belə, genlər yalan danışmaz. Əgər ki milyonlarla fizioloji, anatomik, genetik, paleontoloji, morfoloji dəlil sizə çatmırsa (ki bu sizin probleminizdir, elmin deyil), xromosomlarımızın təqdim etdiyi gerçəyi qəbul etmək məcburiyyətindəsiniz: 

Ən yaxın qohumlarımız olan meymunların 48, bizim 46 xromosomumuzun olması, təkamül müddətində əcdadlarımızdakı 48 xromosomdan 2 dənəsinin bir-birinə qarışmaq/birləşmək məcburiyyətində olduğunu göstərməkdədir. Əks halda xromosomlardakı say fərqi izah edilə bilməz. Yəni, ya hüceyrələrimizin içərisində bir-birinə qarışmış kimi görünən xromosomlar tapmamız lazımdır, ya da insanın digər meymunlarla ən yaxın qohum olduğu iddiasında bir səhv var deməkdir. Elm adamları, bunu "təkamülün keçmək məcburiyyətində olduğu ən böyük imtahan" olaraq təyin etmişdir. Və təkamül, bu imtahanı mübahisəyə yer buraxmadan böyük uğurla keçmişdir: 

Şimpanzelərdə, qorillalarda və oranqutanlarda 2A və 2B olaraq adlandırılan iki ayrı xromosom, insanda bir-birinə qarışaraq bir xromosom olmuşdur. Bizdəki bu xromosom, "2-ci Xromosom" olaraq bilinir. Bu bir hekayə və ya təkamülü doğru göstərmək üçün uydurulmuş iddia deyil! Hər xromosomun ən uc qismində telomerlər, orta qismində isə sentromer adı verilən xüsusi gen qrupları yerləşir. Şəkildə göstərdiyimiz 2A və 2B xromosomlarında bunu görürük. Ucdakı qırmızılar telomerlər, ortadakı mavilər isə sentromerlərdir. Heç bir xromosomda bu düzüm pozulmur. Məsələn insanın digər bütün xromosomları bu şəkildədir. "Təsadüfə baxın" ki 2-ci xromosomumuz istisnadır! Bu xromosomumuz, şəkildə sağ tərəfdə göstərdiyimiz kimi "anormal" (ancaq təkamül tərəfindən nəzərdə tutulan) şəkildədir: Əcdadlarımızdakı iki xromosomun təkamül müddətində qarışmasıyla yaranan bu xromosomun uclarında telomerlər, hər iki uc ilə orta qisim arasında, heç olmaması lazım olan yerdə isə bir cüt sentromer (mavilər) vardır. Daha sonra, orta qisimdə heç olmaması lazım olan bir yerdə, qarışmadan ötəri təxminən 2 qat uzun bir telomer bölgəsi vardır! Həm də şimpanze, qorilla və oranqutanlardakı 2A və 2B xromosomları daha yaxından araşdırıldığında, həqiqətən də bunların üzərində olan genlərin vəzifələrinin, bizim 2-ci xromosomumuzdakı ilə eyni olduğu görülmüşdür; yəni bizdəki 2-ci xromosomun, başqa bir qarışma ya da səhvin məhsulu olması mümkün deyil! Həm də bu xromosomdakı səhv yerləşmiş sentromerlər və ortadakı telomerlər, yenə təkamülün nəzərdə tutduğu kimi, funksiyasız hala gəldikləri üçün rudimentləşmişdir! Yəni tək bir xromosom, demək olar ki 100% dəqiqliklə təkamül gerçəyini təsdiqləməkdədir!

İndi düşünməmiz lazım olan, şimpanzelərlə qohum olub olmadığımız deyil, onlara layiq olduqları hörməti göstərib göstərmədiyimizdir. Yəni problem, onların bizə layiq olub olmadığı deyil; bizim onlara layiq olub olmadığımızdır. 

daha ətraflı...

October 10, 2015

Futbolda aldadıcı zərbələrin sirri


Futbolçular qapıçını çaşdırıb qol vura bilmək üçün xüsusilə cərimə vəziyyətləri zamanı topa havada istiqamət dəyişdirəcək şəkildə zərbə vurmağa çalışırlar. İstedadlı idmançılara xas olan bu zərbələrin reallaşmasını təmin edən isə topun dönməsi və üzərinə təsir edən aerodinamik qüvvələrdir. Aerodinamik qüvvələr, hava (qaz) molekullarının cismin ətrafında hərəkət edərkən bu cismə təsiri ilə təyin olunur.

Top havada hərəkət edərkən havanı meydana gətirən molekullar topun ön tərəfinə çırpılır və cismi əhatə edərək geriyə doğru hərəkət edir. Əgər top havada hərəkət edərkən eyni zamanda öz ətrafında fırlanırsa topun ətrafında hərəkət edən hava da onunla birlikdə fırlanır. Bu səbəblə hava topun bir tərəfində digər tərəfinə nisabətən daha sürətli hərəkət edir. Yəni topun dönmə istiqaməti ilə havanın hərəkət istiqaməti eynidirsə, hava topun o tərəfində daha sürətli axır. Havanın topun ətrafında fərqli sürətlərdə hərəkət etməsi təzyiq fərqinə gətirib çıxarır. Bu, Bernulli qanunu olaraq bilinir. Havanın daha sürətli hərəkət etdiyi hissədə təzyiq aşağıykən, yavaş hərəkət etdiyi hissədə təzyiq yüksəkdir. Ətrafındakı təzyiq fərqi səbəbiylə topun üzərinə təsir edən qüvvələr balanslı deyil və təzyiqin az olduğu tərəfə doğru dəqiq bir qüvvə ortaya çıxır. Bu qüvvə Maqnus qüvvəsi (effekti) olaraq adlandırılır.

Fırlanan cisimlərə təsir edən Maqnus qüvvəsinin istiqamətini fırlanma istiqaməti təyin edir. Məsələn top, fırlanma oxu yerə paralel şəkildə saat istiqamətindədirsə havada sağa doğru, saatın əksi istiqamətindədirsə sola doğru hərəkət edəcəkdir. Fırlanma oxu yerə perpendikulyardırsa topun üzərinə -dönmə istiqamətinə görə- aşağı ya da yuxarı istiqamətli qüvvə təsir edir. Təbii ki sonda Braziliya milli komandasının məşhur müdafiəçisi Roberto Karlosun 1997-ci ildə cərimə zərbəsindən Fransa komandasının qapısına vurduğu möhtəşəm qolu xatırlatmaq tam yerinə düşər.
daha ətraflı...

September 25, 2015

Genlərimiz, xəyanət üçün fürsət axtarır



Görəsən xəyanət davranışı genlərimizlə əlaqədar ola bilərmi? Əgər genlərimizlə əlaqədardırsa bunda hansı genlər məsuliyyət daşıyır?

Evlilik; qarşılıqlı cinsi istəyi, bərabərliyi, həmrəyliyi və nəslin davamını təmin edən əlaqə formasıdır. Hər nə qədər nəslimizin davamını təmin etmək üçün evlilik lazım olmasa da ictimai və mədəni səviyyəmiz evliliyi, bir zərurət olaraq bizə təqdim etməkdədir. Buna əks bir davranış sərgiləsək ictimai qınağa məruz qala bilərik.

Xəyanət

Təbiətə baxdığımız zaman, çoxnigahlı (poliqam) və birnigahlı (monoqam) bir çox canlıya rast gələrik. Bu canlıların bəzilərində erkəklər bəzilərində isə dişilər poliqamdır. İnsanlara baxsaq; bioloji olaraq poliqam olmamızın qarşısında heç bir maneə yoxdur. Lakin qeyd etdiyimiz kimi, mədəni və ictimai quruluş buna çox da müsbət yanaşmır. Hər cəmiyyət olmasa da bir çox cəmiyyət birnigahlılığı mənimsəmişdir. Bunun ən əhəmiyyətli səbəbi isə; çoxnigahlılığın ailə həssaslığına və övladların inkişafına pis istiqamətdə təsir göstərməsidir.

Çoxnigahlılığın erkəklər üçün təkamül üstünlüyü olduğunu söyləyə bilərik. Çünki erkəklər dişilərdən daha artıq çoxalma qabiliyyətinə malikdir. Buna görə də daha çox törəyərək genlərini daha çox balaya köçürə bilirlər. Lakin məhdud çoxalma qabiliyyətinə sahib olan dişinin, poliqam əlaqə davranışı sərgiləmə meylində olmasının təkamül üstünlüyü hələ tam olaraq dəqiq deyil.

Cəmiyyətimizdə və digər cəmiyyətlərdə xüsusilə kişilərin daha çox xəyanət etməsinin səbəbi əslində çoxalma instinktdidir. Bu instinkt xəyanətin ən əsas səbəbi olan sədaqətsizliyə gətirib çıxarır. Yekunlaşdırmaq lazım olsa; xəyanətin səbəbi sədaqətsizlik, sədaqətsizliyin səbəbi instinktlərimiz, instinktlərimizin səbəbi isə genlərimizdir. Bəli, bir çox davranışın təməlində olduğu kimi bu davranışın da təməlində genlərimiz yatmaqdadır.

Queensland Universitetində aparılan bir araşdırma xəyanətin yalnız ətraf mühit amilləri ilə açıqlana bilməyəcəyini, bu davranış üzərində genlərin də böyük ölçüdə təsirinin olduğunu göstərdi. Yaşları 18-49 arasında dəyişən və ən azı 1 il nigah münasibətlərinə sahib 7737 Finlandiyalının qatıldığı araşdırmada, araşdırmaçılar kişi sədaqətsizliyinin 62%-nin, qadın sədaqətsizliyinin isə 40%-nin genlərdən qaynaqlandığını ifadə etdilər.

                                                   


Xəyanət Genlərimizlə Əlaqədardırsa Bu Davranışdan Hansı Genlər Məsuldur?

Xəyanət kimi kompleks davranışlar üçün müəyyən bir gen tərif etmək çox çətin olsa da; qadınlarda və kişilərdə bəzi hormonların və bu hormonların reseptorlarının (qəbuledicilərinin) sədaqət duyğusunda təsirli olduğunu söyləyə bilərik. Təbii ki bu hormon və reseptorları anlamamız üçün bunların sintezini tənzim edən genləri araşdırmaq lazımdır.

AVP geni 20-ci xromosomda, AVPR1A geni 12-ci xromosomda yerləşir. AVP geni vazopressin adlanan hormonun sintezini, AVPR1A geni isə vazopressin hormonunun reseptorlarının sintezini tənzim edir.

Bu reseptorların beyində olduğu mövqeyə görə, sədaqət davranışı təsirlənə bilir. Tarla siçanları və dağ siçanlarıyla edilən bir araşdırmada Vazopressin hormonu və reseptorları araşdırılmışdır. Vazopressin hormonu hər iki tip siçanın bədənində mövcud olsa da reseptora bağlanmadığı müddətdə vəzifəsini yerinə yetirə bilmir. Reseptoru olmayan hormon, açarı olmayan kilid kimidir. Monoqam siçanlarda reseptorlar beynin zövq mərkəzindədir və erkək tarla siçanı cinsi əlaqəyə girdiyində bu hormonu reseptorlar qəbul edir. Beləcə erkək duyduğu zövqü eyni bir dişi ilə əlaqələndirməyi öyrənir və davamlı olaraq onunla birlikdə olmaq istəyir. Dağ siçanı erkəklərində isə reseptorlar beynin başqa bir qismində olduğu üçün eyni bir dişi ilə davamlı cinsi əlaqə yaşaya bilmir.

Stokholmda yerləşən Karolinska İnstitutunda aparılan başqa bir araşdırmada, AVPR1A - 334 allelindən 2 dənə olan kişilərin, yoldaşlarına bağlılıq mövzusunda böyük problemlər yaşadığı təsbit edildi. Ayrıca Queensland Universitetində edilən araşdırma, AVPR1A geninin qadınlarda da aldatma meylini gücləndirdiyini göstərdi.

OXT geni oksitosin hormonunun sintezini, OXTR geni isə bu hormonun reseptorlarının sintezini tənzim edir. OXT ilə göstərilən və oksitosin geni olaraq adlandırılan gen 20-ci xromosomda, OXTR geni isə 3-cü xromosomda yerləşir.

Oksitosin hormonu; sevgi bağlarının bərkiməsini, analıq duyğularının oyanmasını, ictimailəşməyi və köməkləşməyi təmin edir. Oksitosin qadınlarda çoxalmada rol oynayan hormon olaraq daha çox bilinməkdədir. Bu hormon doğum əsnasında və sonra ana bədənindəki bir sıra təsirləri səbəbiylə ən əhəmiyyətli analıq hormonları arasında göstərilir. Edilən araşdırmalarda bədəndə oksitosin hormonunun miqdarının artması insanı; sevgi dolu, etibarlı, anlayışlı, mərd və mərhəmətli edərkən, hormonun miqdarındakı azalma bu xüsusiyyətlərdən məhrum bir vəziyyətə gətirir. Ayrıca oksitosin "qucaqlaşma" hormonu olaraq da bilinir və qarşı cinsə bağlanmağı təmin edir. Oksitosini buna görə sədaqət hormonu olaraq da adlandıra bilərik. Oksitosin də reseptorların beyində olduğu yerlərə görə sədaqətliliyə fərqli təsir edə bilir.

DBH geni, 9-cu xromosomda yerləşir və dofamin adı verilən bir maddənin sintezini təmin edir. Dofamin, "xoşbəxtlik hormonu" olaraq da adlandırılır. Aparılan bir araşdırmada, eyni partnyorla davamlı əlaqədə dofamin artımının heç olmadığı və ya çox az olduğu müşahidə edilmişdir. Lakin partnyor dəyişdiyi zaman, beynin daha çox dofamin ifraz etdiyi görülmüşdür. Seks düşkünlərinin həddindən artıq partnyor dəyişdirmə meyli də bu şəkildə açıqlanır. 2010-cu ildə edilən başqa bir araşdırmada isə, 11-ci xromosomda olan və dofamin reseptorlarından birininin sintezini tənzimləyən DRD4 geninin müəyyən bir variantını daşıyanların (DRD4-7R alleli), xəyanətə və bir gecəlik əlaqələrə daha meylli olduğu görüldü. DRD4 geninin bu variantına sahib olanların 50%-i yoldaşlarını aldatmışkən, bu nisbət digərlərində 22%-dir.

Nəticə

Sevgi bağlanmadır. Xəyanət isə bu bağın zəifləyib qopmasıdır. Bu səbəbdən sevgiyə təsir edən hormon-reseptor komplekslərini meydana gətirən genlər, bilavasitə ya da birbaşa olaraq sədaqət duyğusunu və aldatma meylinə də təsir edir. Vazopressin, oksitosin, dofamin və bunlar kimi bir neçə hormon bizim sevgi həyatımızı və yoldaşımıza qarşı sədaqətimizi təşkil edir. Bundan ötəri də insanların və digər canlıların yoldaşlarına hansı səbəbdən sadiq qalıb qalmadığını anlamanın sirri bu bir neçə hormonu və bu hormonların reseptorlarını meydana gətirən genlərdə yatır. Bunu qəti şəkildə unutmamalıyıq; Genlərimiz, xəyanət üçün fürsət axtarır.
daha ətraflı...
 
Copyright © 2014 Həyatın Təkamülü • All Rights Reserved.
Distributed By MyBloggerThemes | Design By Templateure
back to top