Astrobiologiya: Yerdənkənar təkamül

Astrobiologiya (başqa adıyla ekzobiologiya) - kainatda həyatın hansı istiqamətlərdə inkişaf edib təkamül keçirə biləcəyini izah edən elmi sahədir. Astrobiologiya, əsaslandığı kimya, fizika, astronomiya, biologiya, geologiya, planetologiya, coğrafiya və ekologiya kimi sahələr sayəsində digər həyat üçün əlverişli planetlərdə canlıların inkişaf mərhələlərini izah etmək məqsədi güdür. İnsanın kosmik məkana daxil olmasıyla yaranan kosmik biologiya və kosmik tibb elmi sahələri ilə yaxın əlaqədədir.

Astrobiologiya bizim Günəş sistemimizdə və digər ulduz sistemlərində həyat üçün əlverişli planetlər axtarışında olsa da, Yerin ilkin inkişaf mərhələlərini də araşdırır.

"Yerdənkənar həyat mövcuddurmu?" hər zaman insanları maraqlandıran sual olmaqla birlikdə, hər an elm sayəsində təsdiqlənə biləcək bir hipotezdir və həmçinin bu hipotezin təsdiqlənməsi elmi tədqiqatların istiqamət və üsullarını dəyişdirə bilər. Astrobiologiya bir vaxtlar elm ilə yan-yana qoyulmasa da, hal-hazırda ciddi elm sahəsi kimi alimlər tərəfindən inkişaf etdirilir.

Karl Saqan və Vikinq kosmik aparatı

Hər şey belə başladı: 1959-cu ildə NASA ekzobiologiya üzrə ilk layihəsini qurdu, 1960-cı ildə isə ekzobiologiyanın öyrənilməsi üçün proqram hazırladı. 1971-ci ildə Yerdənkənar həyat axtaracaq SETI layihəsinin təməli qoyuldu. Bu layihə Yerdən kənar radiosiqnalların dinlənilməsi və yaddaşda saxlanılması ilə məşğul idi. 1976-cı ildə qurulan Vikinq layihəsi Marsda yadplanetli həyat əlamətlərini axtaran 3 bioloji tədqiqatdan ibarət idi. 1997-ci ildə Marsa eniş edən Mars Pathfinder aparatı isə Mars səthindəki qayalıqlarda bakteriya qalıqlarını tapmalı idi.

Gənc və təsdiqlənməmiş sahə olmasına baxmayaraq, 21-ci əsrin başlanğıcından bəri NASA və Avropa Kosmik Agentliyi kimi digər elmi akademiyalar astrobiologiyanın öyrənilməsi və araşdırmaları üçün daha çox maraq göstərir. Bir çox universitetlər astrobiologiyanı təhsil proqramına əlavə edirlər. ABŞ-ın Arizona, Pensilvaniya, Montana və Vaşinqton universitetləri, Böyük Britanıyanın Kardiff və Avstraliyanın Yeni Cənubi Uelz universitetləri artıq bu yeni sahəni təhsil proqramına daxil etməklə birlikdə, həm də universitet daxilində Astrobiologiya Mərkəzləri yaradırlar.

Hal-hazırda bu sahə üzrə ən çox araşdırılan planet, Yerə yaxın və Yerin səthinə oxşar səthə sahib olan, həmçinin Yerlə oxşar geoloji tarixə malik olan Marsdır. Alimlər hər gün daha da böyük əminliklə Marsda bir vaxtlar bol miqdarda su olduğunu açıqlayırlar, hansı ki Yerdəki kimi, Yerdən kənarda da həyat üçün ən əhəmiyyətli maddələrdən biri hesab olunur.

ExoMars aparatının ilkin rekonstruksiyası

2011-ci ilin noyabr ayında NASA, Marsda həyat aşkar etmə tədqiqatlarının davam etməsi üçün marsoxod Curiosity aparatını qırmızı planetə yolladı. Avropa Kosmik Agentliyinin açıqlamasına görə, hal-hazırda hazırlanan və 2018-ci ildə Marsa göndəriləcək marsoxod ExoMars aparatı da həmçinin bu tədqiqatların davamı olacaq. Bir sözlə, alimlər Marsa digər planetlərdən daha çox inanırlar.

Astrobiologiya sahəsində ilk və görkəmli mütəxəssislərdən biri, eyni zamanda astrofizik və astronom olan Karl Saqandır. Onun, Yerdəkənar həyat əlamətləri axtaran SETI layihəsinin inkişaf etdirilməsində böyük əməyi olmuşdur. Elm təbliğatçısı olan Karl Saqan yazdığı "Kosmos" kitabı və eyniadlı serialları ilə astrobiologiya sahəsinin tanıdılması üçün səy göstərmişdir. Həmçinin, müəllifi olduğu elmi-fantastik "Kontakt" romanı oxucularda astrobiologiyaya daha da böyük maraq oyatmışdır. Karl Saqanın ölümündən bir il sonra, 1997-ci ildə isə onun "Kontakt" romanı əsasında eyniadlı film çəkilərək görkəmli alimin xatirəsinə həsr edilmişdir.

Qaynaq: wikipedia.org

daha ətraflı...

Əl və ayaq dırnaqlarımız

Bir insanın yaşına, cinsiyyətinə, qidalanmağına, fəaliyyət miqdarına, genetik xüsusiyyətlərinə və fəsillərə görə dəyişən nisbət olsa da, həqiqətən əl dırnaqlarımız ayaq dırnaqlarımızdan 3-4 dəfə daha sürətli uzanır. Bir əl dırnağının kökdən uca qədər özünü yeniləməsi 6 ay qədər davam edir, ayaq dırnaqları üçün isə bu proses 12-24 aya bərabərdir. Əl dırnaqlarının uzanma sürəti ayda orta hesabla 3-4 millimetrdir, ayaq dırnaqları üçün isə bu 1 millimetrdir.

Bəs bunun səbəbi nədir?

Bununla əlaqəli hal-hazırda 2 nəzəriyyə mövcuddur. Birincisi, əllərin ayaqlara görə ürəyə daha yaxın olmağından qaynaqlanır. Bu səbəblə əl dırnaqları ayaqlara görə daha yaxşı və daha çox qida və oksigen qəbul edə bilir və buna görə də daha sürətli uzanır. Qidalar kapilyar damarlar vasitəsilə dırnaqlarımızın altındakı sədəfə ötürülür və buradan hüceyrələr doyuzdurulur.

daha ətraflı...

"Hiqqs bozonu" Nobel qazandırdı

Maddəyə kütlə qazandırdığı hesab edilən və "Hiqqs bozonu" adı verilən subatom hissəcik ilə əlaqəli ilk izahlar verən belçikalı fizik François Englert və ingilis alim Peter W. Higgs, bu ilki fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görüldülər.

Nobel Təşkilatı, bir saatlıq gecikdiyi açıqlamasında, 1964-cü ildən bəri hissəciklərin necə kütlə qazana biləcəyini fərdi olaraq araşdıran Englert və Higgs'ə 2013 Fizika mükafatını paylaşacaqlarını dedi.

Englert və Higgs'in 49 il əvvəl irəli sürdüyü nəzəriyyə, 2012-ci ildə İsveçrənin Cenevrə şəhərindəki Avropa Nüvə Araşdırma Mərkəzi (CERN) alimləri tərəfindən təsdiq edilmişdi.

Fizika üzrə Nobel mükafatı qazandıran kəşf, kainatın necə yarandığını müəyyən edən Elementar Hissəciklər Fizikasının standard modelinin əsas hissəsini meydana gətirir. Standart modelə görə çiçəklərdən insana, ulduzlardan planetlərə qədər hər şey maddə hissəciklərindən meydana gəlir. Bu hissəciklər isə kainatdaki proseslərin lazım olduğu kimi işləməsini təmin edən güc hissəcikləri ilə idarə olunur.

Standart Model, eyni zamanda "Hiqqs bozonu" və ya "Tanrı zərrəciyi" adıyla tanınan xüsusi bir hissəciyin mövcudluğuna söykənir. Bu hissəcik, bütün kosmosu örtən görünməz sahədən yaranır. Modelə görə Hiqqs hissəciyi olmasa heç bir şey yarana bilmir. Çünki Hiqqs hissəciyinin görünməz sahə ilə təması hissəciklərin kütlə qazanmasına gətirib çıxarır. Englert və Higgs'in yaratdığı nəzəriyyə isə həmin prosesi izah edir.

CERN laboratoriyasında aparılan təcrübələr nəticəsində "Hiqqs bozonu"nun varlığı 4 iyul 2012-ci ildə təsdiq edilmişdi. 14 milyard il əvvəl kainatımızın yaranmasına səbəb hesab edilən Böyük Partlayış (The Big Bang) mühitini yaratmağı məqsəd qoyan 10 milyard dollarlıq məbləği olan təcrübə əsnasında proton şüaları 27 kilometrlik tuneli işıq sürətiylə keçərək bir-biriylə toqquşdurulmuşdu. Hiqqs hissəciyinin tapılması üçün hazırlanan CERN-dəki Böyük Adron Kollayder insan tərəfindən inşa edilən ən böyük və ən mürəkkəb maşındır.

Hiqqs hissəciyinin tapılmasına baxmayaraq, standard model kosmik misalı həll etməyə kifayət etmir. Çünki model, kainatdakı bütün maddələrin sadəcə beşdə birini açıqlaya bilir. Kainatın bütöv sirrinin tapılması üçün isə məkanın beşdə dördünü təşkil edən Qara Maddənin (Dark Matter) kəşf edilməsi lazımdır.


Qaynaq: ScienceDaily

daha ətraflı...

"Din ilə Təkamül arasında uzlaşmaz ziddiyyət yoxdur"

Francisco Ayala, rahib olmaq üçün 5 il ilahiyyat oxumuşdu, amma Xristianlığı yaymağa çalışan bir rahib yerinə genetik və təkamül biologiyası professoru oldu. İndi 75 yaşında dünyanı gəzib təkamül nəzəriyyəsini izah edir.

İspan prof. Ayalanın ən maraqlı xüsusiyyəti, din ilə təkamül nəzəriyyəsi arasında hesab edildiyi kimi uzlaşmaz, bir-birini inkar edən bir qarşıdurma olmadığını iddia etməsidir. Bu, onu ortaq yol axtaran mülayim bir elm adamından çox məntiqli bir insan edir. Çünki ona görə din başqa, təkamül nəzəriyyəsi isə başqadır. Faradey İnstitutunun təşkil etdiyi "Darvini Xatırlama Simpoziumu" üçün İstanbula gələn Ayalayla danışdıq.

daha ətraflı...

Yarasalarda Uçuşun Təkamülü

Yarasalar (Chiroptera), məməlilər arasında ən məşhur olan ikinci qrupdur və eyni zamanda təkamül müddəti ərzində məməlilər arasında uçuş xüsusiyyətini qazanmış yeganə qrupdur. Yarasaların ilk olaraq uçmağı necə təkamülləşdirdiyi tam olaraq bilinməsə belə, bir yunqanadlı olan və havada süzmək bacarığı olan Cynocephalus (dilimizdə "uçan lemur" deməkdir, buna baxmayaraq nə uçur, nə də lemurdur) ilə olan qohumluqlar, yarasalardaki uçuşun təkamülüylə əlaqədar çox əhəmiyyətli məlumatlar verir.

Bildiyimiz ən qədim yarasalar Eosen dövründə, yəni 54.8-34.7 milyon il əvvəl qarşımıza çıxır və bu növlərdə, müasir olanlarının əksinə uzun quyruqlar və bəzi fərqli

daha ətraflı...

Psevdogenlər

DNT'miz butövlükdə genlərdən ibarət deyil. DNT'mizdə mövcud olan genlər qədər psevdogenlər deyilən strukturlar da var. Psevdogenlər bir vaxtlar işləmiş, indi isə fəaliyyətini dayandırmış gen qalıqlarıdır. Məlum olduğu kimi, genin fəaliyyətini pozan bir zərərli mutasiya olduğunda, mutasiya daşıyan insan nəsil verməyərək ölür. Zərərli mutasiyalar adətən sonrakı nəsillərə ötürülə bilmir. Yəni, təbii seçmə bunun qarşısını alır.

Amma bunun çox əhəmiyyətli bir istisnası var. Bildiyimiz kimi hüceyrələr bölünərkən

daha ətraflı...

T-Rex'in Qohumu Olan Növ

Təkamül Nəzəriyyəsinin irəli sürülməsindən bu yana, ilk təkamülçü bioloqlar əldəki az məlumat və tapıntılara baxmayaraq quşların dinozavrlardan, ən azından sürünənlərdən təkamülləşdiyini iddia edirdilər. Bu iddia uzun illər güclü faktlarla dəstəklənmədii və elm ictimaiyyətində həmişə şübhəylə qarşılandı. Yalnız 1970-ci illərdən etibarən ard-arda kəşf edilən tüklü dinozavr fosilləri koməyi ilə Archaeopteryx və nəsli haqda əhəmiyyətli məlumatlara yiyələndik.

Müasir dövrümüzdə onlarla fərqli tüklü dinozavr növü haqda bilirik və quşların dinozavrlardan təkamülləşdiyinə əmin olmuşuq. Hal-hazırda müzakirə edilən isə, quşların dinozavrlardan necə və nə vaxt ayrıldığı və öz təkamül cığırına girdiyi mövzusudur. Bu mövzuda bir çox fərqli fikirlər var, lakin hər biri güclü məlumatlara əsaslanır. Elmi araşdırmalar bu sürətlə irəliləsə, bu sualların cavabları çox yaxın bir müddətdə veriləcək.

Təxminən bir il bundan əvvəl Nature jurnalında yayımlanan bir tapıntı elm dünyasına yeni qatqı təmin etdi. Çünki edilən kəşf təkcə quşların təkamülünə dair izlər daşımırdı, eyni zamanda məşhur olan Tyrannosarus'kimilərin (T-Rex və qohumları) təkamülünə istiqamət verirdi.

Çinli elm adamı Xu Xang 125 milyon il əvvəl yaşamış, 10 metr boyu olan bir dinozavrın qalığını tapmışdı. "Yutyrannus huali" adı verilən bu növ, "gözəl tüklü bədheybət" mənasını verirdi. T-Rex'lərin yaxın qohumu olduğu təsdiq edilməklə birlikdə, həmçinin T-Rex'dən 60 milyon il əvvəl yaşamış bir növ olduğu məlum olmuşdu. 125 milyon il əvvəl yaşamış bu canlı növünün boyu T-Rex'in sinəsinə qədər çatırdı.

Tüklərin (lələklərin) yalnız quşlara xas olan adaptasiya olduğunu bilməyimiz, tüklü dinozavrlar tapmağın nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Tüklər, bədənin istilik itkisinə qarşı tədbir görmək məqsədiylə təkamülləşmiş olsa da, uçuş üçün də çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Təkamül müddətində quşların uçmağa başladığı dövr ilə dinozavrların tükləndikləri dövrün üst-üstə düşməsi, aradakı təkamül əlaqəsinə dair məlumatlar verir.

Həmçinin quşların hələ də ayaqlarının pulcuqlu olması (toyuqların ayaqlarına baxın), sürünən əcdadlarına dair açıq-aydın nümunə kimi qarşımıza çıxır. Bu tapıntılardan sonra T-Rex və qohumlarına yeni bir yanaşma gətirmək lazım olacaq.

Qaynaq: Discovermagazine , Nature

daha ətraflı...