"Dawn" zondu Serera ilə görüşə hazırlaşır

Tarixi görüşə az qalıb. NASA-nın rəsmi saytından alınan məlumata görə, avtomatik planetlərarası zond "Dawn" 2015-ci ilin mart ayında cırtdan planet olan Sereranın orbitinə daxil olacaq.

"Dawn" (Şəfəq) zondu Vesta asteroidi və cırtdan planet Sereranın öyrənilməsi məqsədilə öz kosmik səyahətinə 2007-ci ilin sentyabr ayında start vermişdi. Cihazın missiyasının ilk hissəsi müvəffəqiyətlə başa çatıb: "Dawn" 14 ay müddətində asteroidin orbitində qalaraq, alimlərə külli miqdarda məlumat qazandırıb. Zondun kamerası vasitəsilə əldə edilmiş fotoşəkillər sayəsində astronomlar asteroidin ilk atlasını tərtib etməyə nail olublar.

Hal-hazırda "Dawn" cırtdan planetə doğru, saatda 725 km sürətlə hərəkət edir. Serera ilə arasındaki məsafə 640 min km-ə yaxındır. NASA əməkdaşlarının dediyinə görə, missiyanın ikinci dayanacağına bu ilin mart ayında çatacağı gözlənilir. Əgər cihazın Sereraya yaxınlaşması missiyası uğurla yekunlaşarsa, bu, kosmik tariximizdə bir ilk baş verəcəyi deməkdir. Belə ki, "Dawn" Günəş sisteminin iki fərqli cisminin orbitinə daxil olan ilk kosmik aparat adını alacaq.

Avtomatik planetlərarası stansiya olan "Dawn"-un cırtdan planetin orbitində 2015-ci ilin iyul ayına qədər işlər aparacağı planlaşdırılır. Serera, Mars və Yupiter planetləri arasındaki asteroid qurşağında yerləşir, Yerə ən yaxın cırtdan planetdir. Bu səma cisminin öyrənilməsi prosesi bir neçə mərhələdən ibarət olacaq. Əldə ediləcək məlumatlar köməyilə gələcəkdə Sereranın 3D xəritəsi tərtib oluna bilər. Cırtdan planetin ilk görüntüləri isə bu ayın sonlarında aparatdan Yerə ötürüləcək. Yeni fotoşəkillər əvvəlkilərdən daha keyfiyyətli olacaq ki, bu da Sereranın əslində necə göründüyünü anlamağımıza yardım etmiş olacaq.

"Bu cırtdan planet haqda bu gün çox az şey bilirik. Serera bizim üçün, praktiki olaraq, sirrdir. Yalnız bunu əminliklə proqnoz edə bilərik ki, təəccüblənəcəyik", - missiyanın təmsilçilərindən olan Kristofer Rassel qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

"Kepler" dirildi: Yeni ekzoplanet tapılıb
"New Horizons" yuxudan oyandı: Pluton araşdırmaları başlanır
Marsda həyatın ilk sübutları - alimlər isə tələsmir

daha ətraflı...

Zülallar DNT-yə ehtiyac olmadan digər zülalları yaradır

Biologiya kitablarından DNT-nin zülalları meydana gətirəcək məlumatları saxladığını öyrənmişik. Zülallar, bədənimizdəki proseslərin böyük bir qismini idarə edən kimyəvi maddələrdir. 2 yanvar 2015 tarixində "Science" jurnalında dərc olunan bir məqalə, dərs kitablarımızdakı məlumatları sarsıdacaq bir kəşfin reallaşacağını göstərir: zülalların struktur vahidləri olan aminturşuları həm DNT-yə, həm də zülal istehsalında əsas rolu olduğu düşünülən məlumat RNT-sinə (mRNT) ehtiyac duymadan zülalları meydana gətirə bilirlər. Tədqiqatçılar bir zülalın iştirakı ilə digər zülalın necə meydana gələcəyini göstərən bir nümunəni müşahidə etməyi bacarıblar.

Bu kəşfin hansı mənanı verdiyini anlaya bilmək üçün hüceyrəni yaxşı işləyən bir fabrikə oxşada bilərik. Ribosomlar zülalları sintez edən istehsal xəttlərində çalışan maşınlardır. Bunlar, genetik koddakı məlumatlar çərçivəsində aminturşuları bir-birlərinə bağlayaraq zülalları yaradırlar. İşlər tərs getsə, ribosomun fəaliyyəti axsaya bilər və bu nöqtəyə "keyfiyyətə nəzarət qrupu" gəlir. Bu qarışıqlığı düzəltmək üçün, ribosom hissələrə ayrılır, plan açılır və qismən yaradılmış problemli zülal yenidən emal olunur.

"Bu çaşdırıcı kəşf, biologiya haqqındakı məlumatlarımızın nə qədər əskik olduğunu göstərir. Təbiət, bizim fərq etdiyimizdən daha çoxunu edə biləcək tutuma sahibdir", - Yuta Universiteti Biokimya bölməsindən olan araşdırmaçı Piter Şen qeyd edir.

Lakin bu yeni araşdırma "keyfiyyətə nəzarət qrupunda" olan və maya göbələyindən insana qədər saysız növdə qorunmuş halda olan Rqc2 adlı bir zülalın çaşdırıcı bir funksiyasını göstərir. Tamamlanmamış (problemli) zülal yenidən emal olunmadan əvvəl Rqc2 ribosomların zülala cəmi 20 ədəd olan aminturşulardan 2-sini əlavə etməsini təmin edir: alanin və treonin. Üstəlik bunu təkrar-təkrar və təsadüfi bir sırada edir. Bunu, avtomatik bir istehsal xəttinin, əmrlərini itirməsinə baxmayaraq istehsala davam etməsi kimi düşünə bilərsiniz. Götürə bildiyi nə varsa hamısını məhsulun üzərinə taxır. Bir avtomobil istehsal xətti kimi düşünəcək olsanız, avtomobilə təsadüfi siqnal, təkər, təkər, siqnal, siqnal, siqnal, təkər, siqnal, təkər əlavə etmək kimi...

"Bu vəziyyətdə, normal halda mRNT-nin etməsi lazım olan vəzifəni edən bir zülal görürük. Bu kəşfə çox təəccübləndim, çünki zülalların edə biləcəkləri haqqındakı düşüncələri bulanıqlaşdırır", - San Fransisko Kaliforniya Universitetindən olan doktor Adam Frost belə deyir.

Eynilə əlavə siqnallar və təkərlərdən ibarət olan bir avtomobilin görünəcəyi kimi, təsadüfi kimi görünən bir sırada alanin və treonin əlavə olunmuş bir zülal da qəribə görünür. Və normal halda düz işləməməsi lazımdır. Ancaq tamamilə mənasız görünən düzülmə müəyyən işləri yerinə yetirir. Bu kod, yarı-tamamlanmış zülalın yox edilməsi lazım olduğunu və ya ribosomun düz işləyib işləmədiyini anlamağa yarayan təcrübələrin parçası olacağını təyin etməyə yarayır. Əldəki dəlillər, Altshaymer, ALS və Huntington kimi neyrodegenerativ xəstəliklərdə bu müddətin problemli işlədiyini göstərir. 

Alimlər gördüklərini əvvəlcə qeyri-adi bir fakt olaraq xarakterizə ediblər. Krio-elektron mikroskopiyası adı verilən bir üsulu dəqiqliklə nizamlayaraq, ani dondurmanı mümkün edib və ardından nəzarət qurğusunu iş başında müşahidə etməyi bacarıblar.

Alimlər fərziyyələrini təsdiqləmək üçün çox əhatəli biokimyəvi analiz işləri aparıblar. Yeni RNT sıralaması texnikaları, Rqc2/ribosom kompleksinin dayanmış zülal istehsallarına aminturşu əlavə etmə potensialı olduğunu göstərir. Çünki bunlar, eyni zamanda ribosomlara aminturşuları daşıyan nəqliyyat RNT-lərinə də bağlana bilirlər. Gördükləri müəyyən nəqliyyat RNT-ləri yalnız alanin və treonin aminturşularını daşıyırdılar. Bu problemli olduqları üçün istehsalı dayanmış zülalların uzun alanin və treonin zəncirləri olduğunun göstərilməsi isə tapıntının şübhəsiz təsdiqi oldu.

"Rqc2-ni iş başında müşahidə etməyi bacardıq. Ancaq fikir elə inanılmaz bir fikir idi ki... Bunu sübut etmə öhdəçiliyi bizim çiyinlərimizdə idi", - Frost əlavə edir.

Həmçinin oxuyun:

Zülalların təkamülünü maraqlandıran yeni tapıntı
Həyatın mənşəyində səhvlər deyil, təbii proseslər durur
Həyatın yaranması prosesi laboratoriyada təkrar edildi

daha ətraflı...

2014-cü ilin ən maraqlı elmi hadisələri

Bir neçə saat sonra artıq geridə qoyacağımız 2014-cü ildə elm dünyasında olduqca maraqlı hadisələr baş verdi. Elmi kəşflərlə zəngin olduğunu düşündüyümüz bu il ərzində Yer və kosmosla bağlı vacib məlumatlara yiyələndik, genetika və biologiya kimi sahələrdə inqilabi nailiyyətlərə imza atdıq. Bununla yanaşı bəzi falsifikasiyalar və ya yalnışlıqla edilmiş saxta kəşflərlə də qarşılaşdıq. 2014-cü ilin ən vacib elmi kəşfləri və maraqlı hadisələrini sizlərə təqdim etmək istəyirik. Ümidvarıq "Həyatın Təkamülü"-nün seçimi ilə razı qalacaqsınız.

1. Marsa bir addım da yaxın

Növbəti 10-15 il ərzində Marsda ilk insan koloniyasını qurmağı planlaşdıran və eyni zamanda canlı yayımlı televiziya proqramı olan "Mars One" layihəsi üçün ilk işlərə başlandı. Qırmızı planetdə bəşəriyyəti təmsil etmək istəyən könüllü 1058 nəfər seçildi. Növbəti illərdə isə əlavə testlərin nəticəsindən asılı olaraq onların içindən 4-ü seçilərək, 2023-ci ildə Yerə qayıtmamaq şərti ilə Marsa göndəriləcək.

2. Qara dəlik mövcud deyil

Britaniyalı fizik Stiven Hokinq böyük ulduzların enerji tükənməsinin nəticəsi olaraq meydana gələn Qara Dəliklərin əslində bildiyimiz mənada mövcud olmadığını ya da onları düzgün anlamadığımızı irəli sürdü. Bu iddiasına səbəb Qara Dəliklərin ətrafındaki kvant-qravitasion effektlərin, Qara Dəliyin "hadisələr üfüqü" adlanan, xarici və daxili aləmləri arasındaki sərhədini deformasiya etdiyi, buna görə də belə bir obyektin sərhədinin dəqiq müəyyənləşdirilə bilinmədiyi, dolayısıyla da mövcud olmadığıdır. Hokinqin etdiyi kəşf faktlara əsaslansa da, bəzi alimlər tərəfindən birmənalı qarşılanmadı.

3. Şanssız dinozavrlar

Yer tarixi ərzində burada yaşamış növlər arasında, həqiqi mənada ən "şanssız" canlıların dinozavrlar olduğu bəlli oldu. Bildirildi ki, 65 milyon il əvvəl Yerlə toqquşaraq, dinozavrların məhvinə gətirib çıxaran asteroid bir qədər əvvəl və ya sonra düşsəydi, dinozavrlar bu gün də Yerdə hökm sürəcəklərdi. Asteroid toqquşmasından təxminən 250 min il əvvəl vulkanik aktivliklər səbəbindən dinozavrların qida qaynaqları tükənmişdi, buna görə də asteroid düşdükdə özləri əldən düşmüş vəziyyətdə idilər. Bu araşdırmadan bir neçə ay sonra isə dinozavrların qırılmasına səbəb olan əsas amilin asteroid deyil, elə vulkanik püskürmələr olduğu sübut edildi.

4. İçimizdəki nanomotorlar

Biokimyaçı və biomühəndislər ilk dəfə insanın canlı hüceyrəsi içərisinə mikroskopik sintetik nanomotorlar yerləşdirərək, ultrasəs və maqnit dalğaları köməyilə onları idarə etməyə nail oldular. Bu irəliləyiş sayəsində yaxın gələcəkdə xərçəng və digər xəstəliklərə qarşı inqilabi müalicə metodu yaradılacağı bildirildi.

5. Faydalı marixuana

Bəlkə də ilin ən gözlənilməz xəbərlərindən biri psixoaktiv vasitə olan marixuananın insan orqanizminə faydası olduğunun tapılması oldu. Belə ki, marixuananın tərkibindəki əsas psixoaktiv komponent tetrahidrokannabinolun (THK) bağırsaqda yerləşən immun hüceyrələrini İİV-dən (insanda immunçatışmazlığı virusu) qoruduğu, ən azı isə xəstəliyin inkişafını yavaşlatdığı təsdiq edildi.

6. Enselad altındaki okean

Saturnun planetinin peyki olan Enseladın qabığının təxminən 30-40 km dərinliyində maye sudan ibarət okean olduğu sübut edildi. İsti okeana sahib Yupiterin peyki Europadan sonra, Saturn ətrafında dövr edən Enseladın da ölü olmadığı aydın oldu və hipotetik olaraq yadplanetli həyatının yuvası ola biləcəyi ehtimalı artdı.

7. Donora qarşı süni qan

Alimlər ilk dəfə insan orqanizminə uyğun gələn süni qan istehsal etməyə nail oldular. Yaxın gələcəkdə süni qanın donor qanı tam əvəz edəcəyi açıqlandı. Bu sayədə sənayə istehsalı səviyyəsindəki süni qan erasına qapı açmış olacağıq.

8. Yerin əkizi

İlin ən sevindirici xəbərlərindən biri də bu oldu ki, indiyə qədər aşkar edilmiş planetlər arasında Yerə ölçü, şərtlər və ulduzu ilə arasındaki məsafə baxımlarından ən çox oxşayan, "Kepler-186f" adlı ekzoplanet tapıldı. Heyfsləndirən məlumat isə onun Günəş sistemindən nə az nə çox, 500 işıq ili uzaqlıqda yerləşdiyi oldu.

9. Yarısüni həyat

2014-ün sensasion xəbəri ilk dəfə tamamilə yeni və yarısüni genetik koda sahib orqanizmin yaradılması oldu. Alimlər, plazmid adıyla tanınan DNT-nin dairəvi hissəsini sintezləyərək, onu E. coli bakteriyasının hüceyrəsinə yerləşdirməyi bacardılar. Nəticədə digər bakteriyalardan heç də fərqlənmədən çoxala bilən yeni orqanizm yaradılmış oldu.

10. "Fila" komet üzərində

İlin ən mühüm nailiyyəti bəlkə də son on illiyin ən vacib nailiyyətlərindən oldu. Belə ki, avropalı alimlər 10 il davam edən kosmik səhayətin sonunda ilk dəfə bir komet (məhz Churyumov-Gerasimenko kometi) üzərinə aparat endirməyə nail oldular. "Rozetta" missiyasının məqsədi Günəş sisteminin keçmişi, kometin anatomik xarakteristikaları və Yerdə suyun mənşəyi sahələrində araşdırmalar aparmaq idi. Şanssızlıqdan "Fila" adlı eniş aparatı kometin bir qədər təcrid olunmuş ərazisinə düşərək, Günəşdən lazımi enerjini toplaya bilmədiyi üçün məcburən yuxu rejiminə keçid almalı oldu. Lakin alimlər aparatı ilişib qaldığı yerdən çıxaracaqlarına əmin olduqlarını bildirdilər.

daha ətraflı...

İnsan embrionu yaradılması işində irəliləyiş

Alimlər laboratoriya şəraitində erkən cinsi hüceyrə olan qonositi yaratmağa nail olublar. Bu irəliləyiş çox böyük ümidlər vəd edir - hələlik elmi fantastik mövzular olan süni uşaqlar və ya uşağın cinsinin əvvəlcədən təyin edilməsini mümkün edəcək tibbi metod, ola bilsin ki, tezliklə reallığa çevriləcək.

Qonosit - embrionun formalaşmasındaki ən erkən mərhələlərdən biridir. Britaniyanın Kembric və İsrailin Veytsman universitetlərindən olan alimlər insanın kök hüceyrələri əsasında bu vacib hüceyrəni yaratmağı bacarıblar.

Daha əvvəllər də erkən cinsi hüceyrələrin yaradılması ilə bağlı irəliləyişlər əldə edilmiş olsa da, hər bir cəhddə yalnız siçan və siçovulların kök hüceyrələrindən yararlanılmışdı. İki ölkədən olan alimlərin yeni nailiyyəti isə elm tarixində bir ilkdir.

Kök hüceyrələri (sələf və ya ilkin hüceyrə kimi də adlandırılır) - bir çox çoxhüceyrəli orqanizmlərdə olan yetişməmiş hüceyrələrdir. Bu hüceyrələrin özünü bərpa etmə və müxtəlif orqan və toxumaların hüceyrələrinə çevrilmə xüsusiyyəti var.

Tədqiqatçıların əldə etdiyi daha bir maraqlı nəticəyə əsasən, siçan və siçovulların qonosit hüceyrələrinin formalaşması prosesində heç bir rola malik olmayan SOX17 geni insan orqanizmi üçün olduqca mühümdür. Bununla yanaşı alimlər qonositi təkcə kök hüceyrələri ilə deyil, həm də kök hüceyrələrinə yenidən proqramlaşdırılmış, misal üçün, dəri hüceyrələri kimi hüceyrələr köməyilə də yaratmağın mümkün olduğunu sübut ediblər.

Həmçinin oxuyun:

Üç valideyndən olan uşaqlar gəlir
Spermatozoid və yumurtanın "sirli tanışlığı" aydınlaşdırıldı
İbtidai cinsi bölünmə geni aşkar edildi

daha ətraflı...

"Elmə qarşı müqavimətin" psixologiyası

İnsanların əksəriyyətini elm qane etmir və bunun başlıca səbəbi ziyalı olmadıqları deyil, infantil (uşaqlıq dövrünün xüsusiyyətlərini saxlayan) düşüncə və xasiyyətə sahib olduqlarıdır.

Psixoloqlara çoxdan məlumdur ki, rasional kateqoriya kimi "bilik" həyatımızın istənilən sferasında çox az rola malikdir. Psixologiyada hətta belə bir xüsusi termin mövcuddur ki, insan üçün faydalı olan hər hansı bir şeyin daxili qeyri-rasional xoşagəlməzliyini xarakterizə edir - müqavimət. O cümlədən, elmə qarşı müqavimət maariflənmə yoxluğundan və ya savadsızlıqdan bir o qədər də qaynaqlanmır; əsasən, insanın bu biliklərə yiyələnmək istəmədiyindən dolayı meydana gəlir. İnsan üçün yaradana, ruha, qeyri-maddi aləmə və s. inanmaq daha rahat və komfortludur, çünki psixologiya nöqteyi-nəzərindən bu qərar daha bəsit və təhlükəsizdir. "Əgər tanrı yoxdursa, mən və yaxınlarımın qayğısına kim qalacaq", "məni incidən insanı kim cəzalandıracaq", "niyə yaşayıram", "kimə (nəyə) bel bağlaya bilərəm" və ya "əgər ölsəm cənnətə filan düşməyəcəm, sadəcə yox olacam", "çəkdiyim əzabların qarşılığında mükafatlandırılmayacam", "əgər tanrı yoxdursa, demək hər hansı bir etik norma da yoxdur, istədiyimi edə bilərəm" və s. - bir çox insanlar acı reallıq çərçivəsində bu suallarına cavab tapmağı bacarmırlar.

Amerikalı tədqiqatçıların gəldiyi qənaətə görə, cəmiyyətdə elmi biliklərə qarşı yönləndirilmiş kütləvi xoşagəlməzliyin və batil inancların sürətlə yayılmasının ən vacib səbəblərindən biri, müasir elmi nəticələrin insan psixikasının anadangəlmə xassə və meyllərilə, habelə ictimai şüura oturuşmuş stereotiplərlə uyğunsuzluq təşkil etməsidir. Beləliklə, "elmə qarşı müqavimət" adını almış fenomen inkişaf etməkdədir.

Son bir neçə il ərzində bu mövzunu maraqlandıran bir çox araşdırmalar aparılıb. Nəticələrə əsasən, "elmə qarşı müqavimətin" bəzi aspektləri, göründüyü qədərilə, bütün xalqlara və mədəniyyətlərə xasdır və bunların mənşəyi uşaq psixikasının dərin xüsusiyyətlərində gizlənir.

Əslində "körpələr dünyaya tam biliksiz göz açır" demək yalnış olardı. Onlar çox yaxşı dərk edir ki, əşyalar qalın, müəyyən bir sıxlıqda və zamanda sabit olurlar (bəli, körpələrdə zaman anlayışı da var, sadəcə bir qədər fərqlidir). Anlayırlar ki, insanların bu və ya digər bir hərəkətinin məqsədi var, onların emosiyaları hər hansı bir hadisəyə verdikləri reaksiyadır və s.

Uşaqların bu "təməl bilikləri" olmasa idi, öyrənmə bacarığına da sahib olmazdılar. Amma bu biliklər bir yandan da uşaqlara (dolayısı ilə də bir neçə il sonra uşaq ağlını itirməyən yetkinlərə) zərərlidir, çünki onların "darıxdırıcı" və "anlaşılması çətin olan" elmi məlumatları qavramasına maneəçilik törədir. Bütün əşyaların hər hansı bir dəstək olmadan yerə düşməsi ilə bağlı uşaq təsəvvürü, müəyyən bir yaşa qədər (8-9 yaş) onlara Yerin dairəvi olduğu faktını anlamağa mane olur.

Uşaqlarda olduğu kimi, uşaqlıq ağlını qoruyub-saxlayan yetkin insanlarda da təkamülə qarşı kütləvi "inancsızlıq" bununla əlaqələndirilir ki, uşaq onu əhatə edən ətraf-aləmində bir "məna", kiminsə "məqsədyönlü fəaliyyətini" görməyə meyllidir. Ümumiyyətlə uşaq psixikası olduqca eqosentrikdir - o, özünü bir çox hadisələrin səbəbi, dünyanın mərkəzi kimi görür. Şüursuzca davranır və etdiklərinin mənasını anlamır. Düşünür ki, "əgər valideynləri dalaşırsa, demək burada günahkar o özüdür" və ya "analar uşaqlarını böyütmək üçün yaşayırlar". Ağlına belə gəlmir ki, digər insanlar (ana) yorula, xəstələnə və ya pis əhval-ruhiyyədə ola bilər. Bunların hər birisi uşağın normal və təbii eqoizmi, eqosentrizmi ilə bağlıdır, hansını ki tədricən, əlavə şiddətə yol vermədən, uşağın hansı yaşda olduğunu nəzərə alaraq və mütləq surətdə aradan qaldırmaq lazımdır. Bununla yanaşı uşaqda anadangəlmə, bioloji ümumi üstünlüyə meyllilik var: "Mən - ən yaxşısıyam". Bunun, qismən, uşaqlıq acizliyinə kompensasiya olaraq formalaşdığını demək olar. Bu səbəbdən bizim möcüzəvi şəkildə cənnət bağında tanrı tərəfindən yaradılmış olmadığımız və meymunlardan ayrılaraq təkamülləşdiyimiz qalsın bir yana, bu gün də taksonomiyada meymun qrupu içərisində yer aldığımız kimi faktları qəbul etmək bir çox yetkin insanlara dəhşətli dərəcədə çətin görünür.

"Dörd yaşlı uşaqlar əmindir ki, mövcud bütün əşyalar nəyəsə görə mövcuddur" - bu, bir müddət əvvəl aparılmış xüsusi bir tədqiqatın nəticələridir. Məhz; şirlər ona görə mövcuddur ki, insanlar zooparkda onlara baxsın, buludlar ona görə mövcuddur ki, yağış yağsın və s. Bu tədqiqat həmçinin uşaqların, onları əhatə edən hadisələrə kreasionistik izahlar tələb etmələrinə olan meylliliyini təsdiqləyir (ətraf-aləmdəki hər şeyi bir kimsə və nə üçünsə yaradıb). Eyni xarakteri bəzi yetkin insanlarda da müşahidə etmək olar: "İnsanın həyatında bir məna var", "Başıma gələnlər etdiklərimin qarşılığıdır", "Tanrı insana qaldıra bilməyəcəyi yükü daşıtmaz", "Alın yazısından qaçmaq olmaz", "Bu iş qismətdə var idi" və s. Həyatda bir çox hadisələr həqiqətən əvvəldən "planlaşdırılmış" kimi görünə bilər, lakin bunun "alın yazısı" və ya "qismətlə" deyil, şüursuz uşaqlıq travmaları ilə əlaqəli olduğunu bir çoxlar bilmir.

Uşaq ağlının daha bir özəlliyi dualizmdir. Bu ideyaya əsasən, maddiyyat və mənəviyyat arasında (bədən və ruh, beyin və şüur arasında) prinsipial fərq var. Bütün bu xüsusiyyətlər yetkinlərdə də qorunub-qalaraq, qəribə, bəlkə də mənasız sosial diskussiyaların yaranmasına gətirib çıxarır: heyvanlar, insan embrionları və ya kök hüceyrələri üzərində eksperimentlər aparmaq olarmı, axı onların da "ruhu" ola bilər. Hətta bəzi hallarda vəkillər cinayətkarların törətdikləri cinayətdə günahlandırılmalı olub-olmadıqları sualını qaldırırlar - onlar ki, axır-əvvəl, "beyin fəaliyyətinin əmr etdiyi kimi" davranırlar. Belə çıxır ki, burada günahkar olan insan deyil, onun beynidir...

Bəzi reaksiyalar da müəyyən qədər sivil ənənələrdən qaynaqlanmış olmalıdır. Misal üçün, müasir elmin beşiyi dövlətlərindən biri olan ABŞ-da təkamül nəzəriyyəsinə düşmən kəsilən insanların sayı avropa ölkələrilə müqayisədə daha çoxdur. Lakin digər qütbdə yerləşən Rusiyada "elmə qarşı müqavimət" daha zəifdir.

Elmi ideyalar cəmiyyətdə dəstəklənməyəndə, yetkin insanlarda infantil düşüncə tərzinə meyllilik daha da möhkəmlənir. Əgər belə bir cəmiyyətin elmi ideyaya qarşı "elementar sağlam düşüncəyə" zidd olmayan və pərəstişəlayiq "qaynaqlara" əsaslanan psevdoelmi alternativi varsa, "elmə qarşı müqavimət" olduqca güclənəcək. ABŞ-da təkamül biologiyası və neyrobiologiyanın qarşılaşdığı vəziyyət, faktiki olaraq, belədir: bu elm sahələrinin çıxardığı nəticələr, adlı-sanlı siyasətçilər və din xadimlərinin dedikləri qalsın bir yana, hətta adi uşaq ağlına belə ziddir.

Nəyə görə zidd göründüyünü bu yazı ərzində izah etməyə çalışdıq. Ən azından bir şey təsəlli verir ki, psevdoelm yoluxdurucuları olan kreasionistlər, astroloqlar və metafiziklərin heç bir günahı yoxdur. Günahları varsa belə, bu, təbiidir. Onlar, "beyinlərinin əmr etdiyini" yerinə yetirirlər.

İstinad buradadır

Həmçinin oxuyun:

"Niyə əslində həyat mövcud deyil"
Darvinin iki əsri: Onun və bizim səhvlərimiz
Ruhları biz yox, beynimiz görür

daha ətraflı...

İnsanı ağılzıslaşdıran virus tapıldı

Nebraska Universitetinin Con Hopkins adına məktəbindən olan mütəxəssislər gözlənilməz kəşfə imza atıblar. Onlar, intellektə təsir göstərə bilən virusu aşkar ediblər.

Yayılan məlumata əsasən, virus növünün tapılması tamamilə təsadüfi baş verib. Alimlərdən ibarət komanda insanın boğazında yaşayan mikroorqanizmləri aşardırarkən, yaşıl yosunlara yoxulan infeksion agentin DNT-si ilə genetik uyğunluq təşkil edən bir virusu ayırd ediblər.

Tapıntı alimlərin marağına səbəb olduğundan, araşdırmanı davam etdirmək qərarına gəliblər. Eksperimentdə iştirak edən 90 könüllüdən 40-ının bu virusun daşıyıcısı olduğu bəlli olub. Ardından alimlər diqqət səviyyəsi və vizual dərk etmə göstəricilərini maraqlandıran əlavə testlər keçiriblər. Nəticədə virus daşıyıcısı olan könüllülərin yekun göstəricilərinin daha aşağı olduğu məlum olub.

Araşdırmanın başında duran doktor Robert Yolken güman edir ki, hətta ilk baxışdan zərərsiz kimi görünən mikroorqanizmlər belə insanın davranışına və onu əhatə edən reallığın hansı formada dərk edilməsinə təsir edə bilər. Məlum olduğu kimi, insanın bədəni trilyonlarla bakteriya, virus və göbələklər üçün yuvadır ki, bunların da böyük bir hissəsinin orqanizmə hər hansı bir təhlükəsi olmadığı hesab edilir.

Doktor Yolken təcrübədə iştirak edən könüllülərin koqnitiv bacarıqları arasındaki bir çox fərqlərin, hər şeydən əvvəl, genlərdən qaynaqlandığını qeyd edir. Lakin istisna hallarda insanın intellekt gösrəcilərinə orqanizm içərisində yaşayan bəzi mikroorqanizmlər də təsir göstərə bilər.

Daha əvvəl isə amerikalı alimlər herpes virusunun intellektual bacarıqların düşməsinə səbəb ola biləcəyi qənaətinə gəlmişdilər. Belə ki, intellekt testi zamanı, qanında yüksək virus göstəricisi olan iştirakçıların digərlərindən 25% zəif nəticə göstərdiyi məlum olmuşdu.

Həmçinin oxuyun:

İntellekt geni kəşf edildi
İnanclı insanlar intellektual baxımdan geridədirlər
İmmun sistemi geninin deaktiv edilməsi uzun ömürlülük təmin etdi

daha ətraflı...

Dinozavrların qırılmağına səbəb asteroid deyildi

Qəbul edilmiş ümumi versiyaya görə, qədim kərtənkələlərin nəslinin kəsilməsinin səbəbi Yerlə toqquşmuş nəhəng asteroiddir. Lakin aparılmış yeni genişmiqyaslı tədqiqat dinozavrların qırılma səbəbinin fərqli olduğunu irəli sürür.

Prinston, Massaçusets, Lozanna və Amravati universitetlərindən olan mütəxəssislər dinozavrların nəslinin kəsilməsində iştirak edən əsas faktorun asteroid deyil, vulkanlar olduğu qənaətinə gəliblər. Yeni hipotezə əsasən, buna səbəb Hindistanın qərbi və mərkəzi hissələrində yerləşən Dekan yaylası trapplarıdır (böyük maqmatik strukturlar). Alimlər trapplardaki geoloji strukturları araşdıraraq, mümkün püskürmələrin müddəti və təxmini vaxtını hesablamağa nail olublar.

Tədqiqatçıların köməyinə urantərkibli mineral olan və vulkanik püskürmədən sonra maqmada aşkar oluna bilən sirkon gəlib. Belə olan halda kimyəvi "saatlar" rolunda uran izotopları yer alır. Məlum olub ki, asteroidin düşməsindən 250 min il əvvəl planetdə genişmiqyaslı vulkan püskürmələri baş verib. Belə püskürmələr asteroid toqquşmasından sonra da 500 min il müddətində davam edib. Belə vəziyyətdə dinozavrların nəslinin kəsilməsinə gətirib çıxaran əsas amilin vulkanlar olduğunu vurğulamaq olar.

Bu fəlakət planet üzərində ciddi dəyişikliklər meydana gətirib. Xüsusilə də artmış karbon qazı nisbəti okeanların turşulaşmasına səbəb olub ki, bu da bir çox suda yaşayan canlıların nəslinin kəsilməsini zəruri edib. Tədricən ənənəvi qida qaynaqları yox olmağa başlayıb və müxtəlif növlər məhv olma təhlükəsi ilə üz-üzə qalmalı olublar.

Bu mövzu üzrə daha əvvəllər irəli sürülmüş başqa bir zəif versiyaya əsasən isə qədim kərtənkələlərin yumurtaları və balaları o müddət aralığında təkamül səhnəsinə çıxmış ilk yırtıcı məməlilər tərəfindən yeyilmiş ola bilər.

Həmçinin oxuyun:

Dinozavrların "bəxti gətirmədi"
Dinozavrların ən yaxın qohumu toyuq çıxdı
Dinozavrların "qatili" həyatı kosmosa yaydı

daha ətraflı...

Onurğasızların beyni təkamül keçmişinə işarə edir

Amerikalı neyrofizioloqlar onurğasızların beynində cüt struktur olan "göbələkvari bədənlər" üzərində araşdırma aparıblar. Nəzəriyyəyə əsasən, bunlar, öyrənmə qabiliyyəti və yaddaşa cavabdehdirlər.

Ecdysozoa və Lophotrochozoa (spirallılar) tipi və tipüstü beyinlərinin göbələkvari bədənlərinin neyroanatomik və kimyəvi tərkibini öyrənən alimlər, göbələkvari bədənlərdə yerləşən "individual" neyronların oxşarlığını aşkar etməklə yanaşı, həm də bu orqanın müxtəlif həşərat və buğumayaqlılarda eyni təşkil prinsipinə sahib olduğunu aydınlaşdırıblar. Alimlər bütün cəhdlərdə göbələkvari bədənlərdə CD0, Leo, CaMKII kimi zülallara rast gəliblər.

Beləliklə, müxtəlif onurğasızların beyin quruluşunun fundamental birliyinin olduğu təsdiqlənib. Bunun isə yeganə izahı budur ki, bütün bu canlılar keçmişdə, təxminən 600 milyon il əvvəl ortaq əcdada sahib olublar.

Beynin "göbələkvari bədənləri" neyron qatına deyilir, miqdarları 12-ə qədər qalxa bilər. İlk dəfə 1850-ci ildə fransız tədqiqatçısı Feliks Düjarden tərəfindən izahı verilib. Bu orqan, müxtəlif analizatorlardan daxil olan informasiya inteqrasiyasının mərkəzi hesab olunur.

Alimlər bundan sonra da araşdırmalarını davam etdirəcəklərini bildirirlər. Bəlkə də növbəti dəfə onurğalı və onurğasızların beyninin müxtəlif hissələrinin ortaq mənşəyi sübuta yetirilə bilər.

Həmçinin oxuyun:

Ən qədim sinir sistemi tapıldı
Təkamül nəzəriyyəsinə əlavələr edilə bilər
Bionik beyin hazırlanacaq

daha ətraflı...

Dəri rəngləri niyə fərqli şəkildə təkamülləşmişdir?

İnsan növünün ən geniş və nəzərə çarpan müxtəliflik nümunələrindən biri şübhəsiz dəri rəngidir. Dəri rəngi mövzusundakı müxtəlifliyi (variasiyanı) araşdıran bioloqlar, bu rəngin melanin adı verilən bir rəng piqmenti ilə əlaqədar olduğunu müəyyən etmişdirlər. 

Sanıldığının əksinə dəri rənginin günəş şüaları ilə birbaşa əlaqəsi yoxdur. Günəş şüaları ilə dəri rəngi arasındakı əlaqə dolayıdır. Belə ki, günəş şüaları, xüsusilə də ultrabənövşəyi (UB) şüalar, melanosit hüceyrələrini xəbərdar edərək daha çox melanin yaranmasına səbəb olmaqdadır. Bunun səbəbi, UB şüaların növümüzün dərisində 3 əsas təsirə malik olmasıdır:

1. Həddindən artıq UB şüaları hüceyrələrə və orqanizmdəki kimyəvi proseslərə ziyan verməkdədir.
2. UB şüalar artdıqca, fol turşusunun (Vit.B9) parçalanması sürətlənir. Fol turşusu, DNT sintezində istifadə edilməkdədir; buna görə bədəndə kifayət qədər fol turşusu hər vaxt olmalıdır.
3. UB şüalar 7-dehidroxolesterol maddəsinin Vitamin D-yə çevrilməsini sürətləndirir. 

Günəş şüaları lazım olandan çox olduqda xoşagəlməz nəticələr doğura bilər. Məsələn həddindən artıq UB şüalar hüceyrə quruluşunu və dövrlərini pozaraq xərçəngə və ölümə səbəb ola bilər. Fol turşusu əskikliyi, DNT sintezinə təsir edərək hüceyrənin bölünmə dövrlərini pozur. Həddindən artıq Vitamin D istehsalı isə Vitamin D zəhərlənməsi olaraq bilinən və qusma, susuzluq, həssaslıq, yorğunluq, qəbizlik və əzələ ağrıları ilə özünü biruzə verən bir xəstəliyə səbəb olur. Ancaq Vitamin D əskikliyi də təhlükəlidir; bu vəziyyət də sümük yaranmasına mənfi təsir etməkdə və bir sıra xəstəliklərə səbəb ola bilməkdədir. Bu səbəbdən bədənin aldığı UB şüaların miqdarı ən uyğun (optimal) səviyyədə olmalıdır.

Bu optimallıq, melanosit hüceyrələrinin yaratdığı melanin piqmenti ilə təmin edilir. Melanin artdıqca, bədənə daxil olan UB şüaları daha çox əngəllənmiş olur. Melanin artımının nəticəsi olaraq dəri rəngi tündləşir. Daha çox Vitamin D istehsalı, dolayısıyla daha çox UB şüası lazım olduğunda isə melanosit hüceyrələri melanin istehsalını kəsərək UB şüalarına maneə törətməyi dayandırır və melanin az yarandığından dəri rəngi açıq olur.

Təkamül müddətində, Afrikada və ümumiyyətlə ekvator xəttinə yaxın ərazilərdə yaşayan əcdadlarımızın və müasir insanların dəri rəngi, şaquli düşən günəş şüalarından ötəri həddindən artıq UB şüa alışına, bu səbəbdən həddindən artıq Vitamin D istehsalına mane olmaq üçün ana bətnində dəri toxumasının meydana gəlməsindən etibarən genetik olaraq çox melanin yaradan melanosit hüceyrələrinə malikdir. Buna görə dəriləri qara rəngdədir. Daha şimal paralellərdə isə günəş şüaları üfüqi düşdüyündən və dolayısilə UB şüalar az olduğundan, bu şüalardan daha çox faydalana bilmək üçün melanosit hüceyrələri az melanin yaradırlar və fərdlər ağdərili olur. Bu iki bölgə arasında qalan paralellərdə isə, bu rənglərin arasında qalan çalarlarda rənglər görülməkdədir.

daha ətraflı...

İllüminatlar kimdir?

Suiqəst nəzəriyyələri həvəskarları illüminatların boynuna nələri yazmır ki? Napoleonun məğlubiyyəti, Kennedinin qətli, 11 sentyabr hadisəsi, hətta Barak Obamanın seçkilərdəki gözlənilməz qələbəsini belə... Bəs illüminatlar əslində kimdir? Və ya onlar ümumiyyətlə mövcud olublarmı, bu günədək mövcuddurlarmı?

Den Braunun "Mələklər və iblislər" bestselleri və eyni adlı film işıq üzü gördükdən bəri "illüminatlar" sözü birmənalı reaksiya doğurmur. Bəziləri hesab edir ki, gizli illüminat ordeni müəllifin fantaziya məhsulundan başqa bir şey deyil. Digərləri isə Den Braunun romanının gizli tarixi köklərini aşkar edir.

Bəs kimdir bu illüminatlar?

Belə bir təşkilat həqiqətən mövcud olub. Təsisçisi Bavariya hüquq professoru Adam Vayshaupt yəhudi əsilli olsa da, katolik kilsəsində xaç suyuna salınmış və iezuitlər tərəfindən tərbiyə edilmişdir.

Vayshaupt dəfələrlə katolik kilsəsinə qarşı tənqidi fikirlər səsləndirir. Katolik kilsəsinin o dövrdə Bavariya höküməti və universitetləri üzərində təsiri az deyil. Professor kilsəni "saxtakarlıq və ikiüzlülükdə" günahlandırır. O, cəmiyyətin maarifləndirilməsi, batil inanclardan xilas olması və hökümətin təzyiqinə qarşı ayağa qalxması işlərinə böyük töhfə verir.

Vayshauptun belə açıqlamaları iuzeitlərlə münaqişəyə gətirib çıxarır - bu, az qala onun akademik karyerasının sonu ilə nəticələnəcəkdi. Nəhayət Vayshaupt belə qərara gəlir ki, düşmənlə "açıq" şəkildə mübarizə aparmaq uğurlu sonluq tapmır. Hesab edir ki, "alçaq" və "şərəfsiz" din adamları ilə yalnız azad düşüncəli insanlardan ibarət gizli təşkilat yaradaraq mübarizə aparmaq olar.

Vayshaupt mason lojasına üzv olmağa çalışsa da, maddi vəziyyəti bir o qədər də yaxşı olmadığından, bu istəyi yerinə yetmir. Bundan başqa o, masonların məşhur olduğunu və kilsəyə qarşı mübarizə aparmadıqlarını anlayır.

1776-cı ilin 1 mayında Vayshaupt digər dörd üzvlə birgə İllüminatlar Ordenini yaradır. Gizli təşkilat sürətlə böyüyür, cəhalətlə mübarizə üçün buraya bütün Avropanın ziyalı insanları toplaşır. Ordenin genişlənməsinə məşhur alman diplomatı Adolf Frants Fridrix Kniqqe yardım edir. O, mason lojalarından Ordenə yeni üzvlər toplayır. 

Lakin sürətlə yayılan bu yeni "hərəkatın" dağıdılması çətin başa gəlmir. Bir müddət sonra Ordenin "gizliliyi" açığa çıxır və təşkilat əbədi olaraq bağlanır. 1784-cü ildə Bavariya hökmdarı Karl Teodor bütün gizli təşkilatların qadağan edilməsi əmrini verir. 1785-in martında o, illüminatların əslində qeyri-leqal mason cəmiyyətlərinin bir qolu olduğu ilə bağlı fərman imzalayır. Orqanlar Orden üzvlərinə qarşı ova başlayır və Vayshaupt Bavariyanı tərk etmək məcburiyyətində qalır.

1786-cı ildə hökümət Ordenin başçılarından birinin evində axtarış apardıqda 200-dən çox məktub aşkar edir. Bu məktublar Vayshaupt və digər üzvlərin Orden dağıldıqdan sonra belə bir-biri ilə əlaqədə olduqlarını sübut edir. Məktublardan gizli ordenin bütün məqsədləri aydın olur. Hökümət dərhal dokumentləri Ordenin məşhur üzvlərinin adları ilə birlikdə çap etdirir.

1787-ci ilin avqust ayında Bavariya hersoqu gizli ordenin rəsmi tarixindəki son nöqtəni qoyur. Belə ki, təşkilata üzv olmuş hər bir kəsin axtarışa verilməsi və ardından onlara ölüm hökmü oxunması imzalanır.

İllüminati əfsanələri

Orden dağılsa da, əfsanələri hələ də yaşayır. Bir çox təşkilatlar heç bir əsas olmadan özlərini illüminatların davamçısı kimi təqdim edir. Hətta 1789-cu ilin Böyük Fransız İnqilabı belə illüminatların üzərinə yazılır. Bu və oxşar iddialar bir sıra Avropa yazıçılarının əsərlərində irəli sürülür.

Fransız keşişi Oqüsten de Barüelin "Yakobluq tarixi haqda qeydlər" və Edinburq universiteti professoru Con Robinsonun "Avropanın bütün dinləri və hökümətlərinə qarşı gizli suiqəstlərin sübutları" kimi məşhurluq qazanmış kitablardan Avropa siyasətçiləri istifadə edərək, kütləni hökümətə qarşı gizli mübarizələrin getdiyinə inandırmağa çalışaraq, onları manipulə etməyə başlayırlar. "İblis illüminatlar" haqda söz-söhbətlər hətta ABŞ-a qədər yayılır.

Bu və bunun kimi bir çox yazı və kitablar 1810-cu ilədək "sönməyə" başlasa da, 1820-30-cu illərin antimason yürüşləri zamanı yenidən gündəmə gəlirlər.

Bavariya Ordeni İllüminatları çoxdan tarixdə qalsalar da, müasir konspiroloqlar "seçilmiş maarifçilərin" repressiyalar zamanı sağ qaldığını, yeni qüvvə qazandığını və bu gün artıq real gizli təşkilat olaraq dünyaya təsir göstərdiklərini iddia edirlər.

Demək olar ki, hər bir ABŞ prezidentinə qarşı illüminati ittihamı irəli sürülüb. Ən son qurban Barak Obamadır. Qeyd etmək vacibdir ki, Obamanı həm də marksist, mason və müsəlman olmaqda ittiham edənlər var.

Bəzi ABŞ prezidentləri həqiqətən mason lojası ilə əlaqədə olsalar da, onlardan heç biri əsrlər əvvəl əbədi olaraq dağıdılmış "maariflənmişlər" Ordeninə üzv olmayıblar.

Tarixçilərin dediyinin əksinə olaraq konspiroloqların əsassız iddiaları yağışdan sonra çıxan göbələklər kimi sürətlə artmağa davam edir. Böyük Fransız İnqilabı təşkili ilə yanaşı Napoleonun Vaterloodaki məğlubiyyəti, Con Kennedinin qətli və hətta dünyanın yeni kommunist nizamı kimi bir sıra iddialar, görünür ki, hələ uzun müddət gündəmi zəbt edəcək.

İstinad buradadır

daha ətraflı...

Stiven Hokinqin xəstəliyinin səbəbi tapıldı

Tomas Cefferson Universitetindən olan alimlər dünya şöhrətli fizikin uzun illərdir əziyyət çəkdiyi xəstəliyinin nədən qaynaqlandığını açıqlayıblar.

Britaniyalı nəzəri fizik Stiven Hokinq yan amiotrofik skleroz (YAS) diaqnozu ilə yaşayır. Bu, kiçik addımlarla proqressivləşən və bu gün sağalmaz hesab edilən, mərkəzi sinir sisteminin degenerativ xəstəliyidir. YAS üst və alt hərəkət neyronlarını zədələyərək, iflic və əzələ atrofiyasına səbəb olur. Xəstəlik həyati təhlükə daşıyır -  nəfəs yollarının infeksiyaya yoluxması və ya nəfəs muskulaturası problemlərinin ölümlə nəticələnə biləcəyi ehtimalı olduqca yüksəkdir.

ABŞ-dan olan mütəxəssislərin gəldiyi qənaətə görə, xəstəliyin meydana gəlməsi C9orf72 geninin mutasiyaya uğraması ilə əlaqəlidir. Belə mutasiya nəticəsində orqanizmdə beyin neyronlarını məhv edən zülal yaranmağa başlayır. Təcrübədə yoxlanılan nümunələrin hər birisi 72 saat müddətinə ölüblər. Başda Devid Trotti olmaqla, alimlərdən ibarət qrupun əldə etdiyi mühüm məlumatlar xəstəliklə mübarizədə yeni ümidlər vəd edir. İndi tədqiqatçıların qarşısında növbəti hədəf dayanır. Belə ki, onlar təhlükəli zülalın hasilinin qarşısını ala biləcək mexanizmi hazırlamaq niyyətindədirlər.

Bir müddət əvvəl alimlər YAS diaqnozu qoyulan insanların vəziyyətinin, ilk növbədə, beyin kürəsinin motor neyronlarından asılı olduğu ilə bağlı qərar qəbul etmişdilər. Daha əvvəl isə bunun onurğa beynin motor neyronlarından asılı olduğu hesab edilirdi.

Həmçinin oxuyun:

Stiven Hokinq sağala bilər
Hokinq: "Sağalmaz xəstələrə intihar hüququ verilməlidir"
Stiven Hokinq: "İntellektual maşınlar bizi qabaqlayacaq"

daha ətraflı...

Rəngli görmənin necə təkamülləşdiyi sirri

Aparılmış yeni bir tədqiqatda rəngli görmə qabiliyyətinin genetik təkamülü araşdırılıb. Alimlər bu günki formada görmə qabiliyyətinin insanda necə yarandığı sualını cavablandırmağa çalışıblar.

Şozo Yokoyamanın başçılıq etdiyi tədqiqatçı qrupun əldə etdiyi nəticələrə görə, ilk əvvəl mavi, daha sonra isə ardıcıllıqla yaşıl və qırmızı rəngləri ayırd etmə qabiliyyəti təkamülləşib. Digər çalarlıqların dərk edilməsi isə bu üç əsas rəngin ayırd edilə bilinməsi nəticəsində baş verib.

"PLOS Genetics" jurnalının buraxılışında dərc edilən məqalədə insan gözü retinasının mərkəzi hissəsinin xüsusi fotoreseptorlara - koni hüceyrələrinə (cone cells) sahib olduğundan bəhs edilir. Bu reseptorlardan ümumi olaraq üç ədəddir ki, onların hər birisi bu və digər rəngin qəbul edilməsini təmin edir. Hər üçünün də zülal mənşəli işığahəssas piqmentləri var.

Alimlər bunların təkamülünü izləyib-araşdıraraq, mavi rəngin dərk edilməsini mümkün edən piqmentin ən başda yarandığını təsdiq ediblər. Bu piqmentin ultrabənövşəyi şüaların qəbul edilməsinə cavabdeh olan zülaldan təkamülləşdiyi məlumdur.

Bir versiyaya əsasən, primatlarda rəngli görmə qabiliyyətinin yaranması gündüz həyatı tərzinə keçid alınması ilə şərtləşdirilib. Bu ilk primatlar yetişən meyvələrlə yetişməyənləri, göyərmə çalarlıqlarını ayırd etmək məcburiyyətində idilər. Beləliklə onlar, yavaş-yavaş uzaq əcdadlarından qalma görmə bacarıqlarını itirərək, əvəzində yenilərini əldə edirlər.

Araşdırma əsnasında alimlər bir çətinliklə üzləşiblər. Məsələ burasındadır ki, belə piqmentlər yaranma anından bu günədək bir neçə dəfə mutasiyalara məruz qalıblar. Zülalın mümkün minlərlə təkamül yolu versiyaları arasından alimlər cəmi səkkizini ayırd edərək, rəngli görmənin necə formalaşdığını aydınlaşdırmağa çalışıblar. Lakin görünür ki, əsaslı sübutlar əldə etmək üçün tədqiqatlarına davam etməli olacaqlar.

Həmçinin oxuyun:

İnsanlar və kalmarların gözü niyə oxşardır?

Niyə spirt düşkünüyük və ya niyə yerə enmişik?

İbtidai cinsi bölünmə geni aşkar edildi

daha ətraflı...

"Kepler" dirildi: Yeni ekzoplanet tapılıb

NASA-nın sıradan çıxmış hesab etdiyi kosmik teleskop "Kepler" yenidən işə düşüb. "K2" missiyası gedişatında əldə edilmiş nəticələr göstərir ki, teleskop yeni yad planetlərin axtarışına davam edə biləcək vəziyyətdədir.

"Kepler" orbitə 2009-cu ildə buraxılmışdı. Cihazın əsas vəzifəsi ekzoplanetləri, həmçinin Yerinkinə oxşar şərtlərə malik, həyat üçün əlverişli planetləri aşkar etmək idi. 2013-cü ilin may ayında isə teleskopun bortunda sınıq meydana gəlmiş, stabilizasiya bacarığı sıradan çıxmış və layihə üzərindən xətt çəkilmişdi. Ən azından, o vaxt belə hesab edilirdi.

İndi isə məlum olub ki, cihazın nasazlığı müvəqqəti imiş. Amerikalı mühəndislər teleskopu "həyata qaytarmağın" yolunu tapmağa nail olublar - onlar, günəş şüası təzyiqini stabilizator kimi istifadə etmək qərarına gəliblər. Nəticədə "Kepler" yenidən işə düşərək, "K2" missiyasına qaldığı yerdən davam edib.

Teleskopun "koma" vəziyyətinə düşmədən əvvəl topladığı məlumatları analiz edən alimlər, aparatın nəinki tam sağ-salamat olduğunu, həm də yeni ekzoplanet tapdığını aşkar ediblər. HIP 116454b adı verilən yeni planet superyer kateqoriyasına aiddir, Yerdən 2,5 dəfə böyükdür və Günəş sistemindən 180 işıq ili uzaqlıqda yerləşən HIP 116454 adlı ulduz ətrafında dövr edir.

Alimlər qeyd edir ki, "Keplerin" işə düşməsi sayəsində superyer və qaz nəhəngi kateqoriyalarına aid edilən ekzoplanetlərin konkret fərqlilikləri məlum olacaq.

"Keplerin əldə etdiyi məlumatlar Yerdən böyük, Neptundansa kiçik planetlərin qalaktikada daha çox rast gəlindiyini göstərir. Lakin belə planetlərdən Günəş sistemimizdə yoxdur. K2 missiyası oxşar planetlərin öyrənilməsi üçün idealdır", - layihənin nümayəndələrindən olan Stiv Hauell izah edir.

Həmçinin oxuyun:

"New Horizons" yuxudan oyandı: Pluton araşdırmaları başlanır
"Fila" modulu kometdə üzvi birləşmələr tapmışdı
Yaponiya kosmosdan enerji əldə edəcək

daha ətraflı...

Marsdan yeni xəbərlər var: Metan qazı və üzvi birləşmələr

Əldə edilən yeni faktlar, bir vaxtlar Marsda həyatın yaranması və inkişaf etməsi üçün bütün əlverişli şərtlərin mövcud olduğunu bir daha təsdiq edir. NASA-lı mütəxəssislər "Curiosity" marsoxodunun iki üzvi molekul mənbəyinə rast gəldiyini bildiriblər. Qeyd edilir ki, orqanika aylar əvvəl tapılmış, lakin bu müddət ərzində onun Yer mənşəli olmadığına əmin olmaq üçün ətraflı araşdırmalara ehtiyac duyulmuşdur.

Kəşfiyyatçı aparat Mars atmosferindəki qısamüddətli metan payı artımını qeydə aldıqdan sonra, qayaların birində aparılan qazıntıdan qalmış tozcuq nümunələrində karbon birləşmələri tapıb. 

İlk tapıntı "Curiosity"-nin bortuna yerləşdirilmiş SAM cihazı vasitəsilə qeydə alınıb. 20 ay ərzində Mars atmosferini 12 dəfə araşdıran cihaz, 2013-cü ilin sonu və 2014-cü ilin əvvəlində orta metan payındaki 10 qat artımı aşkara çıxarıb.

Mütəxəssislər rəyinə görə, bu, lokal metan qaynağının mövcudluğundan xəbər verir. Lakin bioloji və ya qeyri-bioloji mənşəyə sahib olduğunu öyrənmək üçün əlavə tədqiqatlar aparılmalıdır, alimlər deyir. Yerdəki metan qazının 95%-i isə, məlumdur ki, mikroorqanizmlərdən qaynaqlanır.

İkinci tapıntı isə Kamberlend adı verilmiş qayanın qazılmasından sonra əldə edilib. Bu dəfə alimlər daha çox sevinib, çünki ilk dəfə Qırmızı planetin birbaşa səthi nümunələrində üzvi birləşmələrə rast gəlinib.

Birləşmələrin Yerdən marsoxodla təsadüfən Marsa aparılmış olmadığına, həqiqi Mars mənşəli olduğuna əmin olmaq üçün alimlər aylarla araşdırma aparıblar. Yekunda da birmənalı nəticə əldə edilib - orqanika Marsa aiddir. Kəşfin Marsdaki həyatla bağlı məlumatlar verdiyini ifadə etmək üçün isə bir qədər tezdir.

"Bu tapıntı çox böyük ümidlər vəd edir. Orqanika vacibdir, çünki analiz işlərində necə formalaşdığını və bu günə qədər qaldığını anlamağımıza kömək edir. Bu, həm də keçmişdə Qeyl kraterinin üzvi birləşmələr üçün əlverişli şərtləri olduğuna dair çoxlu məlumatlar təmin edir. İndi bizim məqsədimiz yaxınlıqdaki yerlərdə bir qədər fərqli və hətta daha zəngin materiala sahib ola biləcək digər oxşar nümunələr tapmaqdır", - Massaçusets Texnologiya İnstitutundan olan professor Rocer Sammons deyir.

Həmçinin oxuyun:

Marsda həyatın ilk sübutları - alimlər isə tələsmir
Qədim Mars gölləri həyatı tam dəstəkləyirdi
"Fila" modulu kometdə üzvi birləşmələr tapmışdı

daha ətraflı...

Azərbaycanlıların etnogenezinə dair

Azərbaycanlıların etnogenezi - müasir azərbaycanlı etnosunun, Cənub-Şərqi Qafqaz və Şimal-Qərbi İran ərazilərində, çoxsaylı və müxtəlif etnik və dil elementləri bazisindəki formalaşması prosesidir. Müasir azərbaycanlı etnosunun formalaşması çoxəsrli proses olub və "Şərq Tarixi"nə (2002) əsasən, XV-ci əsrin sonlarında yekunlaşıb.

Azərbaycanlıların etnogenezi prosesində Atropatena və Qafqaz Albaniyasının qədim avtoxton əhalisi iştirak edib. Bunlar, əsasən, irandilli xalqlar və yerli alban tayfaları olub. Yerli xalq E.Ə. birinci minillikdə buraya soxulan kimmerlər, skiflər və massagetlərlə (son ikisinin türkdilli yoxsa irandilli olduğu şübhəlidir), bizim eramızın birinci minilliyində hunlar, xəzərlər və bulqarlarla, birinci minilliyin ikinci yarısında isə oğuz və peçeneqlərlə qarışmağa başlayıb.

Britannika ensiklopediyasına əsasən, azərbaycanlılar olduqca qarışıq etnik mənşəyə sahibdirlər, ən qədim elementləri isə yerli Şərqi Qafqaz əhalisi və bəlkə də müasir İran dövləti ərazisində yaşamış midiyalılar olub. Bu yerli əhali İranda Sasanilərin hökmranlığı dövründə (III-VII əsrlər) farslaşdırılıb. Əhalinin türkləşdirilməsi prosesinin başlanğıcı kimi isə regionun XI əsrdə türk-səlcuqlar tərəfindən ələ keçirilməsi və sonraki illərdə davam edən, monqol işğalçılarının qərbə doğru hərəkəti nəticəsində türk xalqlarının miqrasiyasını hesab etmək olar. Britannikaya əsasən, etnik azərbaycanlıların əsas irsi komponenti oğuz türkləridir.

Ərəb işğalı dövründə alban əhalisinin böyük bir hissəsi İslama keçid alaraq, daha sonra isə türkləşdirilərək, gələcəkdə azərbaycan xalqının formalaşmasının əsasını qoyub. Lakin qafqaz albanları müasir azərbaycanlıların müəyyən qədər əcdadı hesab olunur, çünki türklərin Cənub Qafqaza köçündən daha əvvəl albanlar Zərdüştilərlə (İran) qarışmış, ərəblər tərəfindən isə islamlaşdırılmışdır.

Məşhur sovet və rus alimi, şərqşünas A.P. Novoseltsev hesab edir ki, "indiki azərbaycanlılar həmçinin qədim alban tayfalarının bir hissəsinin və Cənubi Azərbaycanın türkləşdirilmiş nəslidir".

Türk-səlcuqların Cənubi Qafqaza gəlişi yerli əhalinin böyük bir hissəsinin türkləşdirilməsi ilə yekunlaşıb və XI-XIII əsrlərdə artıq türkdilli azərbaycanlı etnosu yaranmağa başlayıb. Bəzi tədqiqatçılar Səfəvilərin hökmranlığı dövründə şiəliyin qəbul edilməsini azərbaycan xalqının formalaşması prosesinin son faktoru hesab edirlər.

Mitoxondrial, yəni anadan ötürülən irsilik daşıyıcıları göstərir ki, ermənilər və azərbaycanlılar, fərqli dillərdə danışan digər qafqaz və iran xalqlarına daha yaxın qohumdurlar. Qohum xalqların dil fərqliliyi olduğu üçün, bu məlumatlar azərbaycan və erməni dillərinin mənşəyini izah etməyə qadir deyil.

İran alimləri tərəfindən aparılmış Y-xromosomu araşdırmaları, ərazidə türk dilinin yayılmasına səbəb olan əsas amilin isə siyasi elitaya məxsus az sayda kişilər olduğunu göstərir, hansılar ki, populyasiyada çox az genetik iz qoymuşdurlar.

Antropoloji olaraq, azərbaycanlıların böyük bir hissəsi avropoid irqinin kaspi yarımtipinə aiddir. Buraya həmçinin kumıklar, saxurlar, tatlar, bəzi kürdlər və türkmənlər aid edilir. Kaspi tipini aralıq dənizi və ya hind-iran irqlərinin başqa bir növü olaraq da hesab edirlər.

Sovet və rus antropoloqu Valeri Alekseyevə əsasən, qədim qafqaz albanları regionun ən tünd göz və saç rənginə sahib olublar və sirr deyil ki, müasir azərbaycanlıların gözü Qafqazın ən qara rəngli gözü hesab olunur. Alim hesab edir ki, "türkdilli xalqlarla ünsiyyət, əlaqə və bununla bağlı olaraq türk nitqinə keçid azərbaycan xalqının antropoloji xüsusiyyətlərinin formalaşmasına heç bir gözə dəyəcək səviyyədə təsir göstərməyib".

İstinad buradadır

daha ətraflı...

Kainatdaki həyatı qamma-partlayışlar məhv edir

50 ilə yaxındır ki, yadplanetliləri axtarırıq, lakin kosmosda bir mikroorqanizm nümunəsinə belə rast gələ bilməmişik. Bu dəfə bu sualı özünüzə daha diqqətli verin: Niyə? Alimlərin gəldiyi yeni qənaətə görə, qamma-partlayışlar kainatda həyatın yayılması prosesini məhdudlaşdırır. Yerdəki kütləvi canlı qırılmalarının əsas səbəbinin də bu partlayış şüalanmaları olduğu bildirilir.

Avropa və Barselona universitetlərindən olan professorlar Tsvi Piran və Raul Ximenez tərəfindən aparılan tədqiqatda qıza və uzun qamma-partlayışlara aid məlumatlardan yararlanılıb. Bu qısa partlayışları Günəş törədir və cəmi bir neçə saniyə davam edirlər. Canlı orqanizmlər üçün həyati hər hansı bir təhlükələri yoxdur.

Qamma-şüalar yayan uzun partlayışlar isə öldükdən sonra Supernovalara çevrilən ulduzlardan qaynaqlanır. Onlar, həmçinin neytron ulduzlar toqquşduqda da meydana gəlir. Alimlər hesab edir ki, belə partlayışlar ozon qatını məhv edərək, bir çox orqanizmlərin məhvinə gətirib çıxara bilər.

Aparılmış son araşdırma nəticələrinə əsasən, uzun qamma-partlayışlar hətta bizim planetə belə təsir edib. Son bir milyard il ərzində belə partlayışların 60%-lik ehtimalla Yerdə kütləvi qırılma və ya nəsil kəsilmə hadisələrinə səbəb olduğu hesab edilir. Söhbət, xüsusilə, 440 milyon il əvvəlki qırılmadan gedir.

Qalaktika periferiyasında yerləşən planetlər uzun qamma-şüalanmalara daha az səviyyədə məruz qalır, çünki onların ətrafında daha az ulduz (dolayısıyla da daha az şüalanma payı) yerləşir.

Əldə edilmiş daha bir mühüm nəticəyə görə isə ümumən kainatda həyat 5 milyard ildən qədim tarixdə meydana gələ bilməzdi. Məsələ burasındadır ki, kainatın daha qədim dövrlərində qalaktik sistemlər bir-birinə daha sıxcam vəziyyətdə idi ki, bu da qamma-şüalanmalara məruz qalma ehtimalını dəfələrlə artırırdı.

Həmçinin oxuyun:

Marsda həyatın ilk sübutları - alimlər isə tələsmir
"Yadplanetliləri taparıq... siyasətçilər qoysa"
Kosmosda başqa həyat var?

daha ətraflı...

Həyatın yaranması prosesi laboratoriyada təkrar edildi

Yerdə həyat təxminən 4 milyard il əvvəl, planetin meteorit bombardmanına məruz qaldığı dövrdə yaranıb. Bu hadisə elm tarixində son ağır bombardman dövrü adlanır. Bir çox alimlər kimi, Praqada yerləşən Çexiya Respublikası Elmlər Akademiyasından olan Svatoplak Siviş də bu hadisələrin üst-üstə düşdüyünü təsadüf hesab etmir. Planetimizlə toqquşmuş hər hansı bir meteoritin buraya həyat gətirməsi ehtimalı olduqca mümkündür.

Siviş və həmkarları həyat əlamətləri daşıdığı ehtimal edilən bir hipotetik meteoritin erkən Yerlə toqquşması prosesini modelləşdirmək qərarına gəliblər. Onlar, tədqiqatda erkən Yer modelinə PALS qurğusundan güclü lazerlə formamid (planetimizdə mövcud olmuş maye) nümunələri atıblar.

Nəticədə nümunələrin temperaturu 4.200 dərəcəyə qədər qalxıb, rentgen şüaları və güclü ultrabənövşəyi şüalanma təsirləri altında isə kimyəvi radikallar meydana gəlməyə başlayıb. Bu radikallar, öz növbəsində, hidrogenlə reaksiyaya girib, formamidlərin qalığı isə nukleinlərin kimyəvi əcdadı olan 2,3-diaminomaleonitril (DAMN) generasiya edilməsinə səbəb olub.

Sivişin başçılıq etdiyi qrup reaksiyanın yekun produksiyalarını öyrəndikdə, RNT-nin bütün dörd əsaslarını (adenin, quanin, sitozin və urasil) aşkar edib. Bu əsasların üçü isə həmçinin DNT-də iştirak edir.

Yerdəki həyatın mənşəyində formamidin mühüm rol oynadığı ideyası ilk dəfə 2001-ci ildə iki italyan alimi - Raffaele Saladino və Ernesto Di Mauro tərəfindən irəli sürülmüşdü. Formamid, erkən Yer atmosferində olmuş sinil turşusunun su ilə reaksiya girməsindən sonra meydana gəlir. Saladino və Di Mauro formamiddən dörd əsasların generasiyasının fərqli üsullarını istifadə etmək qərarına gəlmişdilər. Onlar, Sivişin yeni tədqiqatını "sərt nəzəri əsaslandırma və təcrübi məlumatların bir yerdə təqdim edildiyi ilk hadisə" olaraq adlandırırblar.

Daha əvvəlki araşdırmalar göstərmişdi ki, bir sıra meteorit tipləri hazır nukleotid, o cümlədən adenin və quanin daşıyırlar. Lakin bu tədqiqatın gedişatında aydın oldu ki, səma cismlərinin planetlə toqquşması da həmçinin həyatın təməl bloklarının meydana gəlməsini mümkün edə bilər. Hərçənd ki, bəzi mütəxəssislər meteorit bombardmanı kimi dəhşətli hadisələrin həyatı yaratmadığı, əksinə onu məhv etdiyi qənaətindədirlər, yeni əldə edilmiş məlumatlar bombardman sayəsində həyat üçün mühüm komponentlərin Yerə düşməsi və orada inkişafının mümkünlüyünü maksimal qədər dəstəkləyir.

Həmçinin oxuyun:

Millerin unudulmuş təcrübəsi yenidən analiz edildi
Kometlər "amin turşusu fabrikləri" ola bilər
Süni ilkin hüceyrəyə "can verildi"

daha ətraflı...

Yerdəki suyun mənşəyi kometlər deyildi?

Planetimizdəki suyun mənşəyi mövzusunu əhatə edən mübahisələr yenidən qızğın xarakter alır. Churyumov-Gerasimenko kometi yaxınlığındaki su buxarının tərkibinə dair məlumatlar əldə edildikdən sonra, suyun Yerə kometlər vasitəsilə düşdüyü versiyası şübhələr doğurmağa başlayıb.

Uzun müddətdir ki, elm ictimaiyyəti Yerdəki suyun mənşəyi sualına cavabın "kometlər" olduğunu iddia edirdi. Alimlər ilkin okeanların buxarlanmasından sonra, müasir qlobal okeanın suyunun planetimizə məhz kometlərlə gətirilmiş olduğunu düşünürdülər.

Bu mövzu onsuz da daha əvvəldən şübhəli idi, çünki komet nəzəriyyəsi konkret sübutlara ehtiyac duyurdu. Bu yerdə alimlərə köməyə bəzi kometlərə çatmış və oradaki mövcud buz halında suyun tərkibini öyrənmiş kosmik cihazlar gəlir.

Burada qeyd etmək vacibdir ki, şərti olaraq, kometləri Neptun orbitinin hüdudlarından kənarda yerləşən Koyper Qurşağı'ndan gələn "yaxın" və orbitləri daha geniş ərazini, hipotetik sahə olan Oort Buludu'nun xarici hüdudlarını əhatə edən "uzaq" kateqoriyalarına ayırmaq olar.

1986-cı ildə kosmik zondlar vasitəsilə Halley adlı "uzaq" kometin nüvəsi öyrənilmişdi. Məlum olmuşdu ki, nüvəsindəki suyun (buzun) tərkibi Yerdə rast gəlinən suyun tərkibindən xeyli fərqlənir. Bu səbəbdən də o vaxt astronomlar Oort Buludu'ndan olan kometlərin çətin ki Yerdəki okeanların yaranmasında rol oynamış ola biləcəyi qənaətinə gəlmişdilər.

Üç il əvvəl isə alimlər Koyper Qurşağı'ndan olan Hartli-2 kometinin məlumatlarına yiyələnib, komet buzu hissəciklərindəki deyterium izotopu payı kimi əsas parametrə əsaslanaraq, oradaki suyun tərkibinin planetimizdəki suyun tərkibi ilə oxşar olduğuna aydınlıq gətirmişdilər. Beləliklə də, Yeri su ilə təmin etmiş kosmik cismlərin məhz "yaxın" kometlər olduğu yəqin edilmişdi.

İndi isə, avqust ayında Churyumov-Gerasimenko kometi orbitinə çatmış "Rozetta" kosmik zondu Yerə yeni məlumatlar ötürərək, alimləri daha əvvəlki nəticələri yenidən gözdən keçirməyə vadar edib. Əldə edilmiş son nəticələrə əsasən, komet buzunun tərkibindəki deyterium Yer suyu tərkibindəkindən xeyli çoxdur. Yəni, Yer suyunun mənşəyində "yaxın" kometlərin rolu olduğu nəzəriyyəsi şübhə altına alınır.

Tədqiqatın müəlliflərindən olan Bern Universiteti professoru Ketrin Altveqq isə hesab edir ki, son məlumatlara əsaslanaraq, Yerə suyun kometlərlə olmasa da, asteroidlərlə gətirilmiş ola biləcəyinin mümkün olduğunu demək olar.

Bu tədqiqatın nəticələri ilə çox da razı qalmayan Merilend Universitetindən olan Maykl Eyhern isə bildirir ki, "Rozetta" zondunun qazandırdığı məlumatlar möhtəşəmdir, lakin kometlərin Dünya okeanının formalaşmasında rolu olduğunu tam istisna da etmir - ehtimalla, su başqa bir komet tipi vasitəsilə Koyper Qurşağı'ndan Yerə gətirilib. Hər halda yekun qərarlara gəlmək üçün tədqiqatların davam etdirilməsi vacibdir.

Həmçinin oxuyun:

"Fila" modulu kometdə üzvi birləşmələr tapmışdı
Kometlər "amin turşusu fabrikləri" ola bilər
Yerlə toqquşmuş asteroid okeanları turşulaşdırdı

daha ətraflı...