Zaman səyahətçisi internetdə axtarılır

Alimlər zamanla səyahət edə, daha dəqiq - gələcəkdən keçmişə yollana biləcək qonağa aid izlərin axtarışına başlayıblar. Hələlik sübutlara rast gəlinməmişdir, bəs zamanla səyahət nə dərəcədə mümkündür?

"Zənnimcə, gələcəkdən keçmişə səyahət ehtimalı olduqca azdır, amma yenə də var", - Miçiqan Texnoloji Universitetindən olan Robert Nemiroff deyir.

Lakin o və həmkarı Teresa Wilson qəbul edirlər ki, axtarışlarında müəyyən izləri gözdən qaçıra bilərlər.

Artıq bir əsrdən çoxdur ki fantast-yazıçılar zamanla səyahət ideyasına müraciət edirlər. Müəyyən mənada hər birimiz zamanla səyahət edirik, amma yalnız bir istiqamətdə - irəliyə. Einstein'in nisbilik nəzəriyyəsinə əsasən zaman xətti ilə hərəkətin sürəti sayma nöqtəsindən asılı olaraq dəyişə bilər.

Elə isə geriyə, keçmişə doğru hərəkətin vəziyyəti necə olmalıdır? Bir çox fiziklər termodinamikanın ikinci qanununa əsaslanaraq, belə ehtimalı birbaşa rədd edirlər.

İndiki zamanda keçmişə aid gəlmələri axtarmağa bir neçə dəfə cəhd edilib. Belə ki, 2009-cu ildə məşhur britaniyalı fizik Stephen Hawking əyləncə gecəsi təşkil edərək zamanla səyahət edə biləcək hipotetik insanları qonaqlığa dəvət etdi. Təbii ki, heç kim gələsi olmadı.

Nemiroff və Wilson bir qədər fərqli taktika seçdilər. Onlar, baş verməmişdən əvvəl internetdə yayımlanmış hər hansı bir yazıya rast gəlmək üçün internet şəbəkəsini, demək olar ki, başdan sona qədər araşdırdılar. Nümunə olaraq onlar 2012-ci ilin sentyabrında ISON kometinin kəşfi və 2013-cü ilin martında Roma Papası Francis'in seçilməsini götürdülər. Təəssüf ki, Google və Bing kimi tanınmış axtarış sistemləri bəzən tarix qeydlərini səhv yazırlar. Facebook kimi sosial şəbəkələr və bloqlarda da paylaşmalarla əlaqəli tarixlər redaktə edilərək dəyişdirilə bilər.

Alimlər üçün ən etibarlı axtarış vasitəsi Twitter oldu - orada müəlliflər paylaşmanın tarixinə dəyişiklik edə bilmir. Əfsuslar olsun ki, axtarılan hadisələrlə bağlı xəbərlər öz tarixlərindən əvvəl yayımlanmamışdı.

Bundan başqa alimlər zamanla səyahət edə biləcək insanlar üçün 2013-cü ilin avqustunun sonuna qədər #ICanChangeThePast2 və ya #ICannotChangeThePast2 hashtag'lərini istifadə edərək tvitləri yerləşdirməklə bağlı istək paylaşımı yayımladılar. Və elə gözləndiyi kimi sentyabr ayında başladılmış sorğu vaxtında sona çatmadı. Amma zarafatyana cavablar da peyda oldu: "Gələcəyin qanunları sizə zaman sayahəti texnologiyalarının mövcudluğuna dair sübutlar göndərməyimizi qadağan edir, amma əmin olun - biz davamlı olaraq sizi izləyirik. #ICanChangeThePast2".

Nemiroff hələlik zamanla səyahət edə biləcək insanların axtarışında israrlıdır.

"Əgər gələcəkdən olan qonaq bu intervyunu oxusa və mənimlə əlaqə saxlamağa razı olsa, minnətdar olacağam", - Nemiroff əlavə edir.

Həmçinin oxuyun:

Niyə əslində həyat mövcud deyil?
Elmi fantastika: İşıq sürətini keçən kosmik gəmilər
Kvant fenomeni zamanı illüziyalaşdırır

daha ətraflı...

Bu planetin 1 ili bizim 8,5 saatımıza bərabərdir

Gün ərzində sizin işdə keçirdiyiniz və ya evdə yataraq keçirdiyiniz vaxtın 700 işıq ili uzaqlıqdakı planetin 1 ilinə bərabər olduğunu təsəvvür edin. "Kepler 78b" adlı bu planet öz günəşi (ulduzu) ətrafındakı 1 dövrünü sadəcə 8,5 saatda tamamlayır.

ABŞ-ın Massachusetts Texniki İnstitutundan (MİT) olan alimlər Yer ilə eyni ölçülərdəki bu planetin indiyə qədər kəşf olunmuş ən qısa dövr müddətinə sahib olan planetlərindən biri olduğunu bildirdi. Öz ulduzuna xeyli yaxın olan Kepler 78b yaşayış üçün əlverişli deyil. Səth temperaturu 2760 dərəcə selsidən çoxdur. Planetin öz ulduzuna olan yaxınlığının Merkurinin Günəşə olan yaxınlığından 40 dəfə artıq olduğu məlumdur. Səth quruluşunun isə hərəkətdə olan lava okeanından ibarət olduğu hesab edilir. Planet tamamilə dəmir elementindən təşkil olunmuşdur.

Kepler 78b alovlar içindəki səthindəki materialların səbəb olduğu radiasiya kombinasiyalarından əks olunan işıq seli sayəsində alimlərin diqqətini cəlb etmişdi. MİT professorlarından olan Josh Winn belə qeyd edir: "Əslində bu planetin məhv olmama səbəbi onun çox sıx kütləyə sahib olmasıdır. Bu xüsusiyyəti planeti daha da inanılmaz edir".

Planet Cygnus (Siqnyus) ulduz qrupunda yerləşir. Daha da dəqiqləşdirsək, Kepler 78b sistemində olan bu planetin dövr etdiyi ulduzunun ətrafında daha 2 planet var. Ancaq onlardan Yerə ən çox bənzəyəni elə Kepler 78b-dir. Ətrafında çox zərif atmosferi var.

Bu planet Kepler teleskopundan əldı edilən məlumatlar vasitəsilə kəşf olunub. Teleskop kosmosda yerləşdirilib və ulduzlardan yayılan işıqları araşdıraraq onların ətrafında planetlərin olub olmadığını müəyyən edir. Sizə çox mənasız bir vəzifə kimi görünə bilər. Ancaq Yer bənzəri planetləri araşdıraraq bizə yeni bir evin axtarışını təmin edir. 150 mindən çox ulduzdan yayılan işığı analiz edən bu teleskop, planetlər ulduzun qarşısından keçərkən onların mövcudluğunu təsdiq edə bilir. Bu prosesi lampanın qarşısındakı milçəyin necə kölgə yaratdığını təsəvvür edərək anlaya bilərsiniz.

Ölçüsü isə Yerin ölçülərinə yaxındır demişdik. Belə ki, Yerdən cəmi 20% böyükdür. Yer kürəsinin diametrinin 12742 km olduğunu bilirik. Kepler 78b-nin diametri isə 14800 km-dir.

Həmçinin oxuyun:

Fantastikanın belə təxmin edə bilmədiyi beş qeyri-adi planet 

Yerə oxşar planetdə buludların olduğu təsdiq edildi 
Planet sistemlərini "xaos" idarə edir

Qaynaq: Elm Qurdu

daha ətraflı...

Darvinin iki əsri: Onun və bizim səhvlərimiz

Çarlz Darvin elm tarixinə təkamül nəzəriyyəsinin banisi kimi daxil olmuşdur. Darvinin nəzəriyyəsi uzun illərdir ki müasir biologiyanın əsaslarından biri olaraq qalır və o olmadan elmi təsəvvür etmək mümkün deyil.

12 fevral günü elm tarixinə təkamül nəzəriyyəsinin yaradıcısı kimi adını yazdırmış ingilis səyyah və təbiətşünas Çarlz Darvinin anadan olmasının 205-ci ildönümü qeyd edildi.

Bu nəzəriyyənin artıq 150 ildən çox yaşı olsa da, yenə də cəmiyyətdə qızğın mübahisələrə səbəb olur, hətta məktəblərdə tədrisininin qadağan edilməsi tələblərinə qədər. Bu arada, Darvinin nəzəriyyəsi artıq uzun illərdir ki, onsuz elmi təsəvvür etməyin mümkünsüz olduğu müasir biologiyanın əsaslarından biridir.

Lakin biologiyanın müasir təsəvvürləri Darvinin dövründən bu günə qədər xeyli təkamülləşmişdir. Moskva Dövlət Universitetinin biologiya fakültəsinin təkamül biologiyası kafedrasının müdiri, insanın mənşəyi haqda bəhs edən kitabın müəllifi və "Prosvetitel" mükafatı laureatı Aleksandr Markov RİA Novosti'yə Darvinin səhvlərilə yanaşı cəmiyyətdə onun nəzəriyyəsi barədə dolaşan yalnış təsəvvürlərdən danışdı.

Qazanılan irsiyyət

Darvin qazanılan əlamətlərin irsən ötürülə biləcəyinin mümkünlüyünü rədd etmirdi, misal üçün, məşq nəticələrinin birbaşa ötürüldüyünü.

"Bu, Darvinin spesifik səhvi deyildi, o vaxt hamı belə düşünürdü. Həyat ərzindəki təlim və hadisələr irsiyyətə təsir edə bilərdi - bu, ümumən qəbul edilmişdi. Yalnız bir neçə on illik sonra alman zooloqu Avqust Veysman təcrübi olaraq sübut etdi ki, misal üçün, əgər nəsillər ərzində siçovulların quyruğunu kəssək, bu, irsiyyətə təsir etməyəcək, quyruqsuz siçovul balaları doğulmayacaq. Və digər təcrübələrlə qazanılmış əlamətlərin irsən ötürülmədiyi təsdiq edildi", - Markov izah edir.

"Lakin molekulyar biologiyanın yeni nailiyyətləri yenə də bir sıra spesifik istisnaların olduğunu göstərdi. Yəni Darvin 100% səhv etmirdi", - əlavə edir.

Qandaki irsiyyət daşıyıcıları

Darvin hesab edirdi ki, irsi əlamətlərin daşıyıcıları submikroskopik obyektlər - gemmulalardır, hansılar ki qan cərəyanı ilə cinsi hüceyrələrə düşür və irsi informasiyanı daşıyırlar.

"İrsiyyətin təbiətini bilmədən o, qazanılan əlamətlərin irsən ötürülməsinin izahı üçün molekulyar mexanizm yaratmağa çalışırdı və pangenezis fərziyyəsini irəli sürdü. O, hesab edirdi ki, bədən hüceyrələrində bədəndə baş vermiş hadisələrlə bağlı informasiyaları, əldə edilən təcrübəni saxlayan belə hissəciklər mövcud olmalıdır və bunlar qan cərəyanı ilə cinsi hüceyrələrə düşür və informasiyanı ötürürlər. Bu olduqca cəsarətli hipotez idi, lakin ümumən təsdiq edilmədi", - Markov deyir.

O qeyd etdi ki, texniki olaraq belə bir ehtimal ola bilərdi: ali canlıların xromosomlarına basdırılmış, Darvinin gemmulalarının rolunu oynaya biləcək endogen retroviruslarla bağlı hipotez var idi.

Təbii seçmənin rolunu azaltdı

Sonraki işlərində Darvin təbii seçməni lazım olduğundan az dəyərləndirirdi.

"Darvin sonraki nəslin tənqidinə çox hissiyatlı idi. Bu səbəbdən "Növlərin Mənşəyi" kitabının birinci nəşri indi ən yaxşısı hesab olunur.  O, sonraki nəşrlərə bir çox düzəlişlər əlavə etmişdir. Xüsusilə də təbii seçmə mexanizminə əvvəllər verdiyi əhəmiyyəti azaltdı: mühitin təsirləri və uyğunlaşma ilə bağlı bir çox şərtlər əlavə edirdi. Lakin bu gün aydındır ki, Darvinin, təbii seçmənin hərəkətverici rolu ilə bağlı olan ilk versiyası həqiqətə daha yaxın idi", - Markov qeyd edir.

O həmçinin vurğuladı ki, Darvinin dövründə irsiyyətin və dəyişikliyin təbiəti məlum deyildi. DNT, xromosomlar, mutasiyalar haqda heç nə bilməyərək Darvin, bu yarımçıq məlumatlar işığında planetimizdəki canlı müxtəlifliyini təmin etmiş əsas təkamül mexanizmini tapmağa nail oldu.

Cəmiyyətin səhvləri

Darvin həyatın necə yaranması ilə bağlı heç nə demirdi.

"O, ümumiyyətlə bu haqda yazmırdı. Kitablarında həyatın necə yarandığı haqda bir söz belə yoxdur. Yalnız bir dəfə tanışı Xukerə yazdığı məktubunda bir frazada həyatın özündən yarana biləcəyi barədə qeyd etmişdi. Son nəşrlərində o hətta Yaradan haqda yazmışdı", - Markov deyir.

Təkamül - təsadüfi prosesdir

Təkamülü tez-tez qeyri-adi, məqsədəuyğun şəkildə hazırlanmış varlıqların meydana gəlməsinə səbəb olan kor mutasiyaların hədəfi olaraq görürlər. Lakin Darvinin təbii seçməsi heç də kor qüvvə deyil.

"Bu, təkamülə istiqamət verən ciddi qanunauyğun prosesdir, məhz bu, canlı orqanizmlərin məqsədəuyğun hesab edilən quruluşlarını izah edir. Təsadüfi proses və təbii seçmə təsiri altındaki təkamül arasında uçurum var. Təkamüldə təsadüfi mutasiyalar və genetik sürüşmə kimi təsadüfi proseslər olur, amma bunlar istiqamət vermir", - Markov izah edir.

Meymundan yaranan insan?

"İnsan meymundan yarandı" cümləsi yalnış şərh edilə bilər.

"Anlayışın bir çox variantlarında, misal üçün, əgər "meymun" dedikdə müasir meymunlar nəzərdə tutulsa, yalnış olacaq. Biz nə şimpanzelərdən, nə oranqutanlardan, nə də qorillalardan yaranmışıq", - Markov deyir.

İnsan onlarla ortaq əcdada sahibdir: insan və şimpanzenin son ortaq əcdadı 6-7 milyon il əvvəl yaşamışdır, elə ondan da yaranmışıq.

"Bioloji taksonomiya nöqteyi-nəzərindən bu ortaq əcdad primatlar dəstəsinə, qıyıqburunlu meymunlar qrupuna aid idi. Amma taksonomiya nöqteyi-nəzərindən insan meymundan yaranmayıb, elə özü meymundur, insanaoxşar primatlara aiddir", - Markov son olaraq əlavə edir.

Həmçinin oxuyun:

Darvinin Qara Qutusu "ağardı"
19-cu əsrin dahisinin ölümü
Çarlz Darvin: "Dinlə bağlı düşüncələrim"

daha ətraflı...

Ev pişikləri haqda maraqlı faktlar

• Yer üzündə ev pişiklərinin 500 milyondan artıq sayı, 40-dan artıq cinsi mövcuddur. Bunlardan 24-nün dərisindən xəz kimi istifadə oluna bilir.
• Hər il Asiyada 4 milyondan artıq pişik insanlar tərəfindən yeyilir.
• İtlərdən fərqli olaraq, pişiklər şirin şeylər iştahlandırmır, alimlər bunu dad reseptorunun mutasiyası ilə əlaqələndirilər.
• Pişiklər şikarın arxasınca qaçarkən başlarını eyni səviyyədə saxlayırlar, halbuki insanlar və itlər bu zaman başlarını aşağı-yuxarı hərəkət etdirilər.
• Dişi pişiklər əsasən sağpəncəli, erkəklər əsasən solpəncəlidir (solaxay). Maraqlıdır ki, insanların yalnız 10 faizi solaxaydır ki,  bunların da əksər qismi kişilərdir.
• Pişiklər 100 müxtəlif səs çıxara bildiyi halda, itlərdə bu say 10-dur. Pişiklərin eşitmə qabiliyyəti itlərdən daha yüksəkdir. Pişik insanla müayisədə yüksəktezlili səslərin daha iki oktavasını eşitməyə qadirdir.  Pişiklər qısa məsafələri orta hesabla 49 km/saat sürətlə qət edə, öz boylarından 5 dəfə artıq hündürlüyə atlana bilirlər.
• İtlərlə müqayisədə pişik beyni insan beyninə bioloji olaraq daha yaxındır. İnsan və pişikdə emosiyalara beynin eyni sahələri cavabdehdir.
• Əvəllər hesab olunurdu ki, pişiklər ilk dəfə qədim Misirdə təqribən 5 min əvvəl əhliləşdirilməyə başlamışdır. Yaxınlarda Kipr adasında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 9500 il yaçı olan qəbirdən ev pişiyinin fosili aşkar edilmişdir.

Orta əsrlərin Avropasında

• İspan folkloruna görə, Adəmin birinci arvadı Lilit qara rəngli vampir pişiyə dönərək yatmış uşaqların qanını içirmiş. Sonralar bu, belə bir mövhumata səbəb olmuşdu ki, pişiklər yatan uşaqları boğmaqla, yaxud nəfəsini sorub çıxarmaqla qətlə yetirir. Bütün bunlar qara pişiyin bəd əlamət hesab olunmasına səbəb vermişdi. Pişiklərə müncər olunan şər xüsusatı ona gətirib çıxardı ki, İspaniyada Papa VII İnnokentin dövründə həyata keçirilən inkvizisiyalar zamanı on minlərlə ev pişiyi lənətlənərək tonqalda yandırılmış, habelə onların güllələnərək öldürülməsi geniş yayılmışdı. Pişiklərin kütləvi məhv edilməsi siçovulların populyasiyasının kəskin artımına səbəb olmuş, bu isə tarixdə  “Qara Ölüm” adlanan taun epidemiyasının geniş yayılmasına rəvac vermişdir. Orta əsrlər Avropasında pişiklərin cadugərliklə əlaqələndirildiyi dövr olmuşdur. Müqəddəs Yohann günündə demək olar bütün Avropada pişikləri kisələrə salıb diri-diri tonqala atırdılar. Müqəddəs günləri insanlar pişikləri kilsə qülləsindən aşağı atmaqla bayram edərdilər.

• Pişiklər Şimali Amerikada ən çox bəslənən ev heyvanıdır – təqribən 73 milyon (ev itləri – 63 milyon). Amerika ailələrinin təqribən 30 faizi pişik saxlayır. Pişik yemlərinə şəkilən illikk xərc 4 milyard dollardan artıqdır. Bu uşaq yeməklərinə xərclənən puldan 1 milyard dollar artıqdır. ABŞ-da hər il orta hesabla 40 min adam pişik dişləmələrinə məruz qalır. 
• Avropa dillərində ev pişiyinin adlanması (cat, catt, cath, chat, katze) Latincatus sözündəndir ki, bu da feles’in (çöl pişiyi) əksi kimi dilə düşmüşdür.  
• Bəzi pişiklər 20 metr hündürlükdən yerə düşməklə, “refleks” sayəsində sağ qala bilirlər. Gözlər və daxili qulaqda yerləşən müvazinət mexanizmi onlara havada ikən vəziyyəti təyin etməyə imkan verir. Bunun sayəsində onlar yerə pəncələri üstə düşürlər. Bu qabiliyyəti quyruğu olmayan pişiklər də nümayiş etdirir.
• Pişiklərin insana sürtünməsi onların yabanı əcdadlarından qalmış instinktiv davranışdır. Vəhşi pişiklər bu üsulla öz ərazilərinin sərhədlərini müəyyən edirlər. Pişiyin üz ətrafında olan qoxu vəziləri sürtünmə nəticəsində qoxu alır, habelə bədənini predmetə sürtməklə predmetin səthində öz iyini saxlayır, bir növ nişanlayır.

• Pişiyin mırıldama mexanizmi elmdə hələ ki dəqiq öyrənilməmişdir. Hesab olunur ki, bu, pişiklərin boğaz dərinliyində yerləşən səs  bükümlərinin vibrasiyası sayəsində mümkün olur. Bu zaman  qırtlaq əzələləri saniyədə 25 dəfəcən yığılıb-açılmaqla havanın səs bükümləri ilə təmasından səs çıxarırlar.

Qədim Misirdə

• Qədim Misirdə ev pişiyi ölən zaman ailə üzvləri öz qaşlarını qırxmaqla ona yas tuturdular. Pişiyin cəsədi mumiyalanaraq, xüsusi hazırlanmış tabutda təntənəli dəfn olunur, bu zaman ailə üzvləri çaxır içmək və sinə döyməklə əzabdarlıq edirdilər. 1888-ci ildə Misirdə pişik qəbirsanlığında 300 mindən çox mumiyalanmış pişik cəsədi aşkar edilmiş, gübrə kimi istifadə olunmaq üçün ABŞ və İngiltərəyə daşınmışdır. 

• Qədim Misirdən qaçaqmalçılıq yolu ilə pişik aparılması edamla cəzalandırılırdı. Bununla belə, Finikiya tacirləri Misirdən ev və çöl pişiklərini gizli yollarla Yunanıstana aparıb Afina və digər şəhərlərdə varlı adamlara baha qiymətə satırdılar.

• Qədim misirlilərin bir qismi müəyyən dövrdə Bast adlanan ilahəyə sitayiş etmişlər. Bu ilahə pişik başlı qadın vücudu kimi təsvir olunurdu.

• Ev pişiyinin ən qədim əcdadının 30 milyon il əvvəl yaşadığı hesab olunur. Alimlər onu Proailurus (yun. “ilk pişik”). Müasir ev pişiklərinin də aid olduğu pişiklər fəsiləsinin 12 milyon il əvvəl təkamül etdiyi fərz edilir. 

• Pişikərin əksər cinsləri adətən 1-9 bala doğurlar. Qeydə alınmış rekord rəqəm 19 bala olmuşdur ki, bundan 15-i doğuşdan sonra sağ qalmışdır. 

• Avropanın bir hissəsi və Şimali Amerikada qara pişik uğursuzluq rəmzi hesab edildyi halda, İngiltərə və Avstraliyada əksinə, qara pişik uğur rəmzi sayılır.

• Ən məhşur pişik cinsləri Fars pişiyi, Meyn-kun və Siam pişikləridir. Ən kişik ev pişiyi Singapura 1,8 kq, ən iri pişik Meyn-kun – 11,3 kq çəki verə bilirlər. Ən qədim cins Misir Mao’su sayılır. Qədim Misirdə pişiyə “mao” deyilirdi. İndiyədək ən baha qiymətə (50 min $)  satılmış pişik – Little Nicky – qədim cinsin klonu olmuşdur.

• Bəzi Siam pişikləri çəpgöz doğulur. Səbəb odur ki, beynin sol hissəsinin əksər sinirləri sağ gözə, sağ hissəinin sinirləri əsasən sol gözə gedir. Nəticədə görüntülər haçalanır və pişik bunu gözlərini “çarpazlamaqla” aradan qaldırırlar.

• Ev pişikləri suya girməkdən xoşlanmırlar, ona görə ki, onların xəzi dərini suya islanmaqdan lazımi şəkildə qoruya bilmir. Yalnız Türkiyə Van cinsi pişikləri suda üzməyi xoşlayırlar. Onların xəzi yüksək sukeçirməzlik xassəsinə malikdir.    

• Pişiyin adətən sifətinin hər yanında 12 bığı olur.

• Pişiklərin görmə qabiliyyəti insanla müqayisədə bir cəhətdən geri, digər cəhətdən üstündür. Üstündür ona görə ki,   onlar işığı daha geniş dimmerdə görür və periferik görmə əhatəsi daha genişdir. Geridir ona görə ki, onlar rəngləri insan qədər səlis seçə bilmirlər. Alimlər hesab edir ki, yaçıl ot pişiyin gözündə  qırmızı rəngdə görünür (bizim qırmızı rəngdə).

daha ətraflı...

R-7 Semyorka

R-7 Semyorka - insanlığı kosmosla tanış edən ilk müvəffəqiyyətli roketdir.

SSRİ-nin 1957-ci ildə ilk uçuşunu reallaşdıran bu ballistik roket ilk süni peyk Sputnik'i və kosmosa qalxmış ilk insan Yuri Qaqarini orbitə daşımışdır. Semyorka orjinal adıyla son uçuşunu 1967-ci ildə etmiş olsa da, son versiyası olan Soyuz-2 hal-hazırda Beynəlxalq Kosmik Stansiyası ilə Yer arasındakı daşıma vəzifəsini davam etdirir.

Qaynaq: Evrim Ağacı

daha ətraflı...

Pişiklər niyə nəcislərini basdırır?

Bu davranış pişiklərin təkamül keçmişindən qaynaqlanan instinktiv bir davranışdır. Bunun iki səbəbi var:

Vəhşi pişiklər adətən sahələrini nəcis və sidikləri ilə müəyyən edirlər, beləcə yad heyvanların öz ərazilərinə girmələrinə mane olurlar. Bu səbəbdən vəhşi təbiətdə güclü olan bir pişik (yaquar və ya pələng kimi) ümumiyyətlə öz yeri daxilində nəcisini basdırmır və ətrafda buraxır. Beləcə rəqiblərinə "Mən buradayam" mesajını verir. Amma əgər bir başqasının sahəsində olan və daha gücsüz bir növ o sahədə nəcisləyirsə, nəcisini basdıraraq özünü gizli saxlayır. Müasir ev pişikləri də nəsil xəttində zəif və çəlimsiz pişik qrupu olduqları səbəbindən (əcdadları ilə birlikdə) adətən nəcislərini basdırmağa meyllidirlər və bir instinkt olaraq bu davranış müasir pişiklərə də ötürülmüşdür. Çünki bunu edənlər daha asan gizlənir və yad mühitdəki güclü pişiklər tərəfindən ov olmur. Bu da bizi ikinci səbəbə aparır:

Ovçular öz ovlarını nəcis qoxusundan və yerindən qavraya bilir. Bu səbəbdən zəif pişikkimilər üçün nəcisi ətrafda buraxmaq ciddi səhvdir. Buna görə də vəhşi təbiətdə ov mövqeyindəki bir çox pişikkimilər nəcislərini basdıraraq gizlədir və bu sayədə ovçularından gizlənə bilir. Müasir ev pişikləri də ətrafda ovçu olmamasına baxmayaraq, instinktiv olaraq nəcislərini basdırmağa meyllidirlər və bu sayədə olmayan ovçularından gizlənmiş olurlar. Çox vaxt bizə elə gəlir ki, ev pişikləri davranışlarının tam əksini göstərir, əslində isə hər ev pişiyi öz sahibini güclü və təzyiqçi kimi görür və özünü zəif və təhdid altında hiss edir. Məşhur zooloq və etoloq Desmond Morris'in sözləriylə mövzuya aydınlıq gətirək:

"Narahat edilməyən bir evdə, hər ev pişiyi özünü ev sahiblərinin təzyiqi altındakı bir canlı olaraq hiss edir. Buna görə, normal şərtlər altında, bir çox pişik pişik qumluğuna ya da evin bağçasına öz nəcisini basdıraraq evdəki "ovçudan" özünü qoruyur."

Qaynaq: Evrim Ağacı

daha ətraflı...

Təkamülü qəbul edən qurumlar və akademiyaların siyahısı

Başda ABŞ olmaqla bir çox ölkədə güc qazanan mühafizəkar axınlar elm tədrisi yerinə doqmatik elementlərin təhsil sistemlərinə girməsi istiqamətində səy göstərməyə başlamışdır. Bu istiqamətdə hədəf alınan ilk elmi anlayış da "təkamüldür". Bir qrup elm akademiyası tərəfindən hazırlanıb bütün IAP üzvü akademiyalarına təqdim edilən "Təkamül Tədrisi Məlumatı"na görə:

"Bu gün kainatın, yer üzünün və canlıların ortaya çıxması və inkişafı haqqındakı elmi dəlillər dünyanın bir çox ölkəsində gizlədilməkdə, təhrif edilməkdə və ya elmin yoxlaya bilməyəcəyi nəzəriyyələrlə qarışdırılmaqdadır".

Biz, aşağıda adları olan Elm Akademiyaları olaraq, dünyanın müxtəlif yerlərində bəzi təhsil təşkilatlarındaki verilən fən dərslərində dünyada həyatın mənşələri və təkamülü mövzusunda elmi dəlil, məlumat və test edilə bilər təlimlərin örtbas edildiyini, inkar edildiyini ya da elmi olaraq yoxlanılması mümkün olmayan təlimlərlə qarışdırıldığını öyrənmiş oluruq.

Səlahiyyətliləri və müəllimləri bütün uşaqları elmi üsullar və görüşlər mövzusunda öyrətməyə və təbiət elmlərini daha yaxşı anlamalarına köməkçi olmağa çağırırıq. Yaşadıqları dünyanın təbiətinə haqda məlumatlar insanları bəşəri ehtiyaclarını qarşılama və planeti qoruma mövzularında daha yetkin edəcək.

Kainatın mənşələri və təkamülü ilə əlaqəli bu planetdəki həyat haqqında olan aşağıdakı dəlillərə söykənən faktların, çox sayda müşahidələrlə müxtəlif elmi intizamların bir-birindən müstəqil təcrübələrindən qaynaqlanan tapıntılarla təsdiqləndiyi mövzusunda fikir ortaqlığına sahibik. Təkamül ilə dəyişmənin incə detalları mövzusunda bu gün hələ cavablandırılmamış suallar olsa belə, elmi dəlillər aşağıdakı nəticələrlə tamamilə uyğunlaşma içərisindədir:

1) Bu andakı görünüşünə son 11-15 milyard ildə təkamül keçirərək gəlmiş kainat içərisində bizim planetimiz təxminən 4,5 milyard il əvvəl meydana gəlmişdir.

2) Meydana gəlməsindən etibarən planet öz geologiyası və ətrafıyla birlikdə saysız fiziki və kimyəvi qüvvənin təsiriylə dəyişmişdir və dəyişməyə davam etməkdədir.

3) Yerdə həyat ən az 2,5 milyard il əvvəl ortaya çıxmışdır. Bundan qısa bir müddət sonra fotosintez edən canlıların təkamülləşməsi, ən az 2 milyard il əvvəlindən başlayaraq atmosferin yavaş-yavaş əhəmiyyətli miqdarlarda oksigen ehtiva edən bir formaya çevrilməsinə gətirib çıxarmışdır. Tənəffüs etdiyimiz oksigeni ortaya çıxarmasının yanında fotosintez müddəti planetimizdə insan həyatının asılı olduğu sabit enerji və qidanın son mərhələdəki qaynağını meydana gətirir.

4) Yerdə ilk ortaya çıxdığından bəri həyat bir çox görünüş almışdır. Bunların hamısı paleontologiya, müasir biologiya və biokimya elmlərinin təyin etdiyi və bir-birlərindən müstəqil olaraq və artan bir qətilikdə təsdiqlədiyi kimi, təkmilləşmə müddətlərini davam etdirməkdədir. İnsanlar daxil olmaqla bu gün yaşayan bütün canlıların irsi şifrələrinin ortaqlığı aydın şəkildə onların ortaq mənşələrinə işarə edir.

Biz, təkamül tədrisi və ümumiyyətlə hər hansı bir elmi məlumat sahəsinin tədrisi məzmununda elmin xüsusiyyətinə bağlı olaraq aşağıdakı bildirişin altına imzamızı atırıq:

Elmi məlumat kainatın təbiətinə bağlı olaraq çox müvəffəqiyyətli olmuş və çox əhəmiyyətli nəticələr doğurmuş bir sorğu-sual formasının məhsuludur. Elm təbii dünyanı müşahidə edərək və test edilə və çürüdülə bilər fərziyyələr meydana gətirərək müşahidə edilə bilər faktlar üçün daha ətraflı şərhlər törədir. Müşahidələr kifayət qədər qənaətbəxş hala gəldiklərində, bu faktları açıqlayan elmi təlimlər inkişaf etdirilir.

İnsanın dəyər və məqsəd anlayışı təbiət elmlərinin əhatəsi xaricindədir. Yenə də, təbiəti qavrayışımızda elmi, ictimai, fəlsəfi, dini, mədəni və siyasi elementlər də iştirak edir. Bu fərqli sahələrin hər biri digərlərinə qarşı diqqətli davranmaq məcburiyyətindədir.

Mövcud sərhədlərini qəbul etməklə birlikdə elm açıqdır və yeni nəzəri ya da təcrübi məlumatlar işığında davamlı olaraq özünü inkişaf etdirir və yeni sahələrə açılır.

İmzası olan elmi akademiyalar və qurumlar:

1. Afrika Elmlər Akademiyası

2. Almaniya Elm və İnsani Elmlər Akademiyaları Birliyi

3. Amerika Birləşmiş Ştatları Milli Elmlər Akademiyası

4. Argentina Dəqiq, Fizika və Təbiət Elmləri Milli Akademiyası

5. Albaniya Elmlər Akademiyası

6. Avstraliya Elmlər Akademiyası

7. Avstriya Elmlər Akademiyası

8. Banqladeş Elmlər Akademiyası

9. Belçika Krallığı Elm, Ədəbiyyat və İncəsənət Akademiyası

10. London Krallığı Birliyi, Birləşmiş Krallıq

11. Bosniya-Herseqovina Elm və İncəsənət Akademiyası

12. Braziliya Elmlər Akademiyası

13. Bolqarıstan Elmlər Akademiyası

14. Çexiya Elmlər Akademiyası

15. Çin Elmlər Akademiyası

16. Academia Sinica, Çin, Tayvan

17. Danimarka Krallığı Elm və İnsani Elmlər Akademiyası

18. İndoneziya Elmlər Akademiyası

19. Mərakeş Krallığı Akademiyası

20. Milli Elm və Texnologiya Akademiyası, Filippin

21. Fələstin Elm və Texnologiya Akademiyası

22. Académie des Sciences, Fransa

23. Cənubi Afrika Elmlər Akademiyası

24. Xorvatiya Elmlər Akademiyası

25. Hindistan Milli Elmlər Akademiyası

26. Hollandiya Krallığı İncəsənət və Elm Akademiyası

27. İran İslam Respublikası Elmlər Akademiyası

28. İrlandiya Krallığı Akademiyası

29. İspaniya Krallığı Dəqiq, Fizika və Təbiət Elmləri Akademiyası

30. İsrail Elm və İnsani Elmlər Akademiyası

31. İsveç Krallığı Elmlər Akademiyası

32. İsveçrə Elm Akademiyaları Konfransı

33. Academia National dei Lincei, İtaliya

34. Yaponiya Elm Şurası

35. Kanada Krallığı Birliyi (RSC): Kanada İncəsənət və Elm Akademiyaları

36. Karib Elmlər Akademiyası

37. Keniya Milli Elmlər Akademiyası

38. Kolumbiya Dəqiq, Fizika və Təbiət Elmləri Akademiyası

39. Kuba Elmlər Akademiyası

40. Qırğızıstan Respublikası Milli Elmlər Akademiyası

41. Latviya Elmlər Akademiyası

42. Litva Elmlər Akademiyası

43. Macarıstan Elmlər Akademiyası

44. Makedoniya Elmlər və İncəsənət Akademiyası

45. Academia Mexicana da Ciencias, Meksika

46. Elmi Araşdırma və Texnologiya Akademiyası, Misir

47. Monqolustan Elmlər Akademiyası

48. Nigeriya Elmlər Akademiyası

49. Özbəkistan Elmlər Akademiyası

50. Pakistan Elmlər Akademiyası

51. Academia Nacional da Ciencias deş Peru

52. Polşa Elmlər Akademiyası

53. Académie des Sciences Techniques, Seneqal

54. Serbiya Elmlər və İncəsənət Akademiyası

55. Sinqapur Elmlər Akademiyası

56. Slovakiya Elmlər Akademiyası

57. Sloveniya Elmlər Akademiyası

58. Şri-Lanka Milli Elmlər Akademiyası

59. Academia Chilena da Ciencias, Çili

60. Tacikistan Respublikası Elmlər Akademiyası

61. Türkiyə Elmlər Akademiyası

62. Uqanda Milli Elmlər Akademiyası

63. Venesuela Milli Fizika, Riyaziyyat və Təbiət Elmləri Akademiyası

64. Yeni Zelandiya Krallığı Birliyi Akademiya Şurası

65. Afina Akademiyası, Yunanıstan

66. Zimbabve Elmlər Akademiyası

67. İnkişaf etməkdə olan Dünya Elmlər Akademiyası (TWAS)

68. Beynəlxalq Elm Şurası (ICSU) İdarə heyəti (IAP-də müşahidəçi qurum)

Qaynaq: Sekulyarizm.org

daha ətraflı...

Əlaqənin çətinlikləri

Hətta əgər bir gün insanlığın çoxdan gözlədiyi hadisə baş versə və Yerdən kənar həyat nümunələrinə rast gəlsək, onları başa düşə biləcəyik? Yoxsa "qeyri-insani" şüur elə mürəkkəb olacaq ki, biz heç vaxt onlarla ortaq dil tapa bilməyəcəyik? Bəlkə də heç bir-birimizin fərqinə varmayacağıq?

Hər bir fantastın marağına səbəb olan məsələlərdən biri - elə bu gün məşhur olan astrobiologiya sahəsinin alimi üçün də - yadplanetli canlı nümayəndələrinin nəyə oxşadığı mövzusu ətrafındaki müzakirələrdir. Bizdə olduğu kimi onlarda da iki qol və iki ayaq olacaq, yoxsa onlar on iki baş və on iki qısqaca sahib olacaqlar?.. Təəssüf ki fantastların ağlına daha maraqlı və çətin bir sual gəlmir: bəs onların yadplanetli şüuru necə qurulmuş ola bilər?

Acta Astronautica jurnalının son buraxılışında bu çətinliyi həll etməyin ilk ciddi cəhdlərindən biri haqda bəhs edilir və bizə yad olan canlıların necə qiymətləndirilməsinin üsulları, bəlkə də necə anlaşılması lazım olduğu izah edilir. Buraxılışda unikal tədqiqat layihəsi - COmplexity of Markers for Profiling Life in EXobiology (COMPLEX) haqda danışılır. COMPLEX layihəsinin məqsədi müxtəlif canlı formlarını (təkcə insan və heyvanlar deyil, həm də mikroorqanizmlər və süni sistemlərin) davranış mürəkkəbliyi və intellektual bacarıqlarını göstərən kateqoriya sırası ilə müqayisə etməkdir. Layihənin iştirakçılarından biri, amerikalı tədqiqatçı Denise Herzing deyir: "COMPLEX'in hədəfi bizim hamımızı digər növlərlə qarşılıqlı əlaqələrə hazırlamaqdır, əgər təbii ki onlarla kosmosda qarşılaşsaq."

Əslində bu məsələ istisna oluna biləcək qədər çətindir. Hətta Yerdə, yaxşı tanınan biosferada belə nəyi şüur hesab etməyin lazım olduğu və canlı orqanizmin şüurunun səviyyəsinin necə qiymətləndirilməsi anlaşılmazdır. Bir qayda olaraq, biz ən sadə yolla irəliləyib heyvanlara, şüurları nə qədər insana yaxındırsa, bir o qədər şüurlu deyirik. Mavi balinaların mahnılarını qeydə alaraq aradaki ünsiyyəti xatırlada biləcək siqnalları ayırd etməyə çalışırıq. Qarğaların alətlərdən yararlanmasını izləyərək onu öz təcrübəmizlə, fillər və ya delfinlərin mürəkkəb sosial davranışlarını isə cəmiyyətimizdəki qarşılıqlı əlaqələrimizlə müqayisə edirik.

Lakin hər şeyi antropomorfizm prizmasından görmək - hər şeyi yalnış işıqda görmək, bəlkə də "heyvani şüurun" həqiqi bacarıqlarını qiymətləndirməmək mənasını verir. Bu təxminən delfin üzgəclərinin bacarıqlarını bizim əl və barmaq sümüklərimizin bacarıqları ilə müqayisə edərək qiymətləndirmək kimidir. Belə halda yadplanetli canlılarla görüşümüzdən nə gözləməliyik? Biz sadəcə onları heç də başa düşməyə bilərik.

Qeyd etmək lazımdır ki, COMPLEX layihəsi üzrə aparılacaq işlər üçün Denise Herzing bütün əvvəlki təcrübələri ilə hazırlanmışdır: o, artıq 30 ildən çoxdur ki delfinlərin davranış, intellekt və qarşılıqlı əlaqələrini araşdıran Wild Dolphin Project təşkilatının təsisçilərindən və başçılarından biridir. Bu sularda yaşayan məməlilər ən ağıllı canlılardan biri hesab olunurlar - bəzi mütəxəssilərin rəyinə görə onların intellekti iri primatların intellekti ilə müqayisə edilə bilər.

Delfin intellektinin öyrənilməsi üsulları digər heyvanların da intellektinin öyrənilməsi üçün istifadə edilən standart yanaşmalardan qaynaqlanır. İlk öncə onların bədənlərinin fiziki xarakteristikaları qiymətləndirilir. Daha sonra isə müxtəlif davranış xüsusiyyətləri müşahidə edilir.

"Faktiki olaraq bizim heyvan intellektlərinin qiymətləndirilməsi üçün iki yanaşmamız var. Birincisi - orqanizmin infrastrukturunun, beynin, sinir sisteminin və s. fiziki səviyyəsi. İkincisi - əslində insanlar tərəfindən elə insanlar üçün hazırlanan, fərqli testlər tələb edən qavrayış tədqiqatları", - Denise Herzing əlavə edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, son vaxtlar üçüncü yanaşma da yarandı, hansı ki heyvanların siqnal sistemlərini və kommunikasiyasını araşdırır. Bu axın müasir siqnalların ayırd edici və tanıma alqoritmlərinin uğurlarına xeyli borcludur. Məsələn, bu gün artıq delfinlərin uzun vokalizasiyalarını qeydə alıb analiz etmək və onlarda təkcə təkrarlanan elementləri deyil, həm də onların müəyyən istifadə sxemlərini (sintaksis) tapmaq mümkündür. Bir qədər əvvəl belə tədqiqatlar göstərdi ki, sürbədə delfinlər bir-birini "sifətdən" tanıya və bir-biri ilə müxtəlif əlaqələr qura bilər.

Yenə də digər heyvanların intellektlərini qiymətləndirməyə çalışaraq bu məsələyə "insani" və "ədalətsiz" yanaşırıq.

"Sözsüz ki, müəyyən mənada - öz ekzobioloji taxçalarında yaşamağı uğurla bacara bildikləri mənada bütün orqanizmlər şüurludur. Amma digər növlər öz anatomiya xüsusiyyətləri, həyat şərtləri üzərində qurulmuş intellektə sahib ola və bizimkinə heç də oxşamaya bilər. Məsələn, əgər canlının mürəkkəb əl sümüyü yoxdursa, mürəkkəb qurğu inşa edə bilməyərək öz şüurunu heç vaxt göstərməyəcək", - Herzing deyir.

Nəhəng bina inşalarımızın, kompyuter şəbəkəsi qurğularımızın və s. bizim intellekt səviyyəmizin parlaq nümunəsini sərgilədiyi mübahisə edilməməlidir. Lakin termitlərin mühəndislik inşaları da ağlı çaşdırır. Və əgər fərdi olaraq termitlər intellektual kimi görünməsələr də, onların "kollektiv şüuru" bir çox şeyə qadirdir.

Bütün bu suallar və çətinliklər Denise Herzing başçılığındaki COMPLEX layihəsinin qurulmasına səbəb oldu. Astrobioloqlardan tutmuş proqrammistlərə qədər müxtəlif profilləri olan mütəxəssisləri öz yanına çağıran Herzing hər bir canlı orqanizm üçün uyğun olan intellektual səviyyənin universal qiymətləndirmə sistemini hazırlamağı planlaşdırır.

Bu qiymətləndirmə üsulu beş mürəkkəblik kateqoriyasından ibarət olacaq: sinir sistemi, kommunikativ sistem, ayrı-ayrı fərdlər, individual sosial əlaqələr və nəhayət digər növlərlə əlaqələr.

Əlavə etmək lazımdır ki, bu beş kateqoriyalar ilk dəfə məşhur SETI institutunun sifarişi ilə Lori Marino və Kathyrn Denning tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Tədqiqat olaraq COMPLEX layihəsinin iştirakçıları bu parametrlərə görə bizə tanış olan beş "qeyri-insani şüur" nümunələrini qiymətləndirməyə çalışdılar - kommunikativ mütəxəssislər olan delfinləri, heç də pis öyrənmə bacarıqları olmayan osminoqları, məşhur rəqsləri olan arıları, koloniya üçün özlərini qurban verməyə hazır olan mikroorqanizmləri və rəqəmsal hesablamaların mütəxəssisləri olan kompyuterləri.

Nəticədə müəlliflər nümunələrin mənfi və müsbət yönlərini qiymətləndirdilər. Sosial və kommunikativ mürəkkəblik sahəsində ən yüksək xalları arılar və kompyuterlər topladı. Delfinlər, osminoqlar və kompyuterlər sinir sistemi sahəsində yaxşı ballar aldılar, mikroorqanizmlər isə növlərarası kommunikasiya kateqoriyasının çempionu seçildilər.

Lakin bu hələ başlanğıcdır. "COMPLEX canlı orqanizmlərin "şüur" müqayisəsi çətinliyini təkcə insani təsəvvürlərlə məhdudlaşmayan digər baxış bucaqlarından da araşdırmağa çalışacaq" - Herzing deyir. İndi alimlər beş deyil, yüzlərlə növü test etmək üçün qiymətləndirmə parametrlərinin siyahısını genişləndirmək üzərində işləyirlər. Bəlkə də gözləmədiyimiz yerdən şüur əlamətləri çıxacaq. Buna uyğun hər hansı bir əlamət kosmosda tapılsa, ümumiyyətlə belə bir əlaqənin mümkün olduğunu anlamaq üçün biz artıq hazır alətlərə sahib olacağıq.

Həmçinin oxuyun:

Yadplanetlilərə çox yaxınlaşmış ola bilərik
Kosmosda başqa həyat var?
Astrobiologiya: Yerdənkənar təkamül

daha ətraflı...

Niyə uşaqlar 7 yaşlarından əvvəlini xatırlamır?

Aparılmış yeni bir tədqiqatın nəticələrinə görə uşaqlıq amneziyasının başlanğıc nöqtəsi yeddi yaşdır.

Kate Gammon

Bu yaxınlarda təxminən 4 yaşlı qardaşım qızı bütün valideynlərin ehtiyatlandığı bir bədbəxt hadisənin qurbanı oldu: velosipeddən yıxılaraq ön dişini sındırdı və diş ətinin boynunu əhatə edən hissəsini zədələdi. Yaranan ağrı və daha sonrasında dişin çəkilməsi valideynləri tərəfindən çətin qarşılandı, amma xoşbəxtlikdən qızcığazın özünün bu hadisəyə münasibəti şən oldu. "İndi mən bu deşik arasından makaronu uda bilərəm", - tətildə o mənə deyirdi.

Yəqin ki böyüdükdə bu hadisəni daha xatırlamayacaq. O vaxt, daha dəqiq desək ikinci sinifdə oxuduqda yaşadığı bütün bu təcrübə şəkillərdən ibarət dolaşıq xatirələrə çevriləcək.

Bunun səbəbi "uşaqlıq amneziyası" olaraq adlandırdığımız qəribə bir fenomendir. Uşaqlar böyüməyənə qədər üç yaşlarından əvvəl başlarına gələn hadisələri xatırlaya bilirlər, bir az daha böyüdükdə isə bu qəribə avtobioqrafik xatirələr silinir. Yenicə aparılmış tədqiqatlar uşaqlıq amneziyasının başlanğıc nöqtəsinin yeddi yaş hesab edilə biləcəyini göstərir.

Alimlər uzun müddətdir ki bu sirli hadisənin səbəblərini araşdırmağa çalışırlar və dediklərinə görə dilin (ünsiyyətin) bununla müəyyən qədər əlaqəsi var. Amma siçovullar və digər heyvanlar da heç bir ünsiyyət bacarığına sahib olmadan oxşar amneziya sərgiləyirlər. Ötən ilin iyununda kanadalı alimlər mümkün izah irəli sürdülər: onlar bu amneziyanın səbəbinin neyrogenez adı ilə tanınan, uşaqlıq dövründə hippokampdaki yeni hüceyrələrin aktiv inkişafı olduğunu düşünürlər. Beyin böyük miqdarda yeni hüceyrələrin yaranması ilə məşğul olduqda uzunmüddətli ola biləcək xatirələri yaddaşda saxlamır.

Mexanizmlər olduqca müxtəlif ola bilər; bəs hansı anda xatirələrə giriş məhdudiyyəti qoyulur?

Nəticələri Memory jurnalında dərc olunan tədqiqatları çərçivəsində Patricia Bauer və həmkarı Marina Larkina valideynlərdən hər hansı birindən (əksər tədqiqatlarda olduğu kimi əsasən analardan) və üç yaşlı uşaqlardan ibarət bir neçə qrup yaratdılar. Valideynlər uşaqlarına son üç ay ərzində baş vermiş zoopark gəzintisi və ya uşaq bağçası ilə bağlı hadisələrə aid suallar verdi. Alimlər isə bunları videoya çəkdi.

Son altı il ərzində artıq 5, 6, 7, 8 və hətta 9 yaşlarında uşaqlardan ibarət müxtəlif qruplar laboratoriyalara qayıdırdılar və tədqiqatçılar onlara üç yaşları olduqda baş vermiş hadisələrlə bağlı suallar verirdi. Elmi əməkdaşlar həmin hadisələrin detallarını bilirdilər, bu səbəbdən uşaqların nəyi xatırladığını və ya bu haqda nələr dediyini aydınlaşdırmaqda çətinlik çəkmədilər.

Nəticələr necə oldu? Popular Science jurnalına danışan Bauer ikinci intervyudaki 5-7 yaşları olan uşaqların xatirələrin 60%-dən çoxunu xatırladığını dedi. 8 və ya 9 yaşlı uşaqlar isə hadisələrin 40%-i, hətta daha azını xatırlayırdı və həmin hadisələri də dəyişdirib danışırdlar.

"Hesab edirik ki, bu, neyron strukturlarında intensiv inkişaf baş verən dövrdəki əsas bioloji proseslər ilə əlaqəlidir. Bu inkişafın ilk mərhələlərində həmin strukturlar işləyir, amma bir o qədər də effektiv olmur - uşaqlar yaddaşlarını formalaşdırır, lakin təbii proseslər müddətində bəzi xatirələr sönür və məhdud olur. Uşaqlar böyüdükdə isə yaddaş çox effektiv şəkildə işləməyə başlayır", - Bauer qeyd edir.

Valideynlər həmçinin uşaqların baş vermiş hadisələrlə bağlı xatirələrinə təsir edir. Uşaqlarla inkişafi strategiya ilə ünsiyyət quran valideynlər tez-tez belə suallar verir: "Bir az da danış görüm" , "Orada nə oldu?". Beləcə uşaqların öz xatirələrini izah etmələrinə səbəb olurlar. Bauerin dediyinə görə nəticədə uşaqlarda daha köhnə hadisələri əhatə edən xatirələr daha tez formalaşır və bu xatirələr daha dayanıqlı olur.

Bauer növbəti dörd il ərzində uşaq qrupları üzərindəki tədqiqatlarını davam etdirəcək. O, uşaqlara həyatlarının müxtəlif mərhələlərində baş vermiş hadisələrlə bağlı suallar verəcək. Bauer hesab edir ki, ilk xatirələr emosiyalarla əlaqəlidir - pozitiv olduğu kimi, neqativ emosiyalarla da. Bu səbəbdən qardaşım qızının erkən dövrdə diş yonan cihazlar ilə çox xoş olmayan tanışlıq xatirələrini qoruyub saxlaması xeyli mümkündür, amma yeni xatirələr formalaşdırdıqca onlarla olan əlaqəsinin itirilməsi də istisna olunmur.

Qaynaq: Popular Science

daha ətraflı...

Ən məşhur elmdən kənar əfsanələr

Hər bir əlavə mənfi təsirli dərmanlar kimi inkişaf etmiş elm də kütləvi informasiya vasitələri ilə aktiv şəkildə yayılan bir çox inanc və elmdən kənar əfsanələri doğurmuşdur. Bunlar arasında ən məşhurlarını ifşa etməyə çalışacağıq.

Açıq kosmosda insan bədəni dağılır

Fantastik Hollivud filmləri bu əfsanənin yaranması və yayılmasına böyük töhfə veriblər. Həqiqətən də, hansı rejissor ulduzlar arasında effektiv şəkildə dağılan insan bədənindən imtina edərdi?

Əslində açıq kosmosda skafandrsız insan orqanizmi, içərisində yığılan bütün havanın buraxıldığı şərtlərdə (əks təqdirdə daxili və xarici təzyiq arasındaki fərq ağ ciyəri parçalaya bilər) 15-30 saniyə müddətində sağ qalmağa qadirdir. 15 saniyə sonra oksigen ehtiyacı bayılmaya səbəb olacaq, ardından isə boğulma ölümü gətirəcək.

Kosmonavtın açıq kosmosda işlər aparması üçün hazırlanan
kosmik skafandr

Səmadaki ən parlaq ulduz - Qütb ulduzudur

Siriusun ulduz ölçüləri 1,47, Qütb ulduzununki isə 1,97-dir (qiymət nə qədər azdırsa, ulduz bir o qədər parlaqdır). Bundan başqa, Qütb ulduzu (Kinosura və Şimal ulduzları kimi) - yerin müəyyən edilməsi və naviqasiyada əhəmiyyətli rol oynayır, çünki ulduz şimala işarə edir, üfüq üzərində hündürlüyü isə mühitin en dairəsi ilə üst-üstə düşür.

Kinosura - Kiçik ayı bürcünün ən parlaq ulduzudur. Yer orbitinin prosessiyası hər iki yüz ildən bir Kiçik ayı alfasının bir dərəcə sürüşməsinə gətirib çıxarır, bu səbəbdən əvvəllər Kohab, Kiçik ayı betası funksiyasını irsən aldığı kimi, təxminən min il sonra da "şimalı işarə edən" rolunu Alrai'yə, Sefeyin qammasına təhfil verəcək.

Qütb ulduzu üç ulduzdan ibarət sistemini təqdim edir: Qütb A, Qütb B və Qütb Ab ulduzları

Beş saniyə qanunu - tez qaldırılan düşmüş hesab olunmur

Hətta bu qaydadan lazımi şəkildə yararlananlar belə onun nə dərəcədə absurd olduğunu çox yaxşı anlayırlar. Quru döşəmədəki hər növ bakteriyalar yerə düşmüş qida ilə dərhal əlaqəyə keçir və onu korlayırlar, üzərindən beş saniyə və ya beş saat keçməsindən asılı olmayaraq.

Döşəmədən əlavə bakteriyaları olan buterbrodu yemək - bu elə də pisdir? Axı orqanizmin çox da təhlükəli olmayan infeksiya qaynaqları ilə mübarizə aparması immun sisteminin güclənməsinə səbəb olur.

Hər halda bir çox insan hətta yerə düşmüş piroq və ya ət dilimini, əgər yaxşı qorunublarsa ağızlarına atmaqdan çəkinmir. "Beş saniyə qaydası" isə sadəcə bir növ zarafatyana haqq qazandırmadır.

Beş saniyə qaydası - yerə düşmüş qida tez qaldırıldıqda
düşmüş hesab olunmur

Ayın yarısı qaranlıqdır

Əsl cəfəngiyyat - Ay da eynən Yer kimi Günəş tərəfindən hərtərəfli işıqlandırılır. Ayın planetimiz ətrafındaki dövr mərhələsinin öz oxu ətrafındaki dövrün mərhələsinə bərabər olduğu bu anlaşılmazlığın yaranmasına səbəb oldu. Buna görə insanlar Ayın digər üzünü, daha dəqiq desək səthinin 41%-ini kosmosun dərk edilməsi erasının başlamasına qədər görə bilməmişdilər.

Ayın "görünməz" üzü ilk dəfə 1959-cu ildə Sovet istehsalı olan avtomatik planetlərarası stansiya - Luna-3'dən çəkildi. Ay kraterlərinin əsas hissəsi məhz peykin digər tərəfində yerləşir və orada dənizlər demək olar ki yoxdur.

Zond-8'dən Ayın görüntüsü

Sinir hüceyrələri bərpa olunmur

Bu əfsanə siyahının ən "elmi əfsanəsi" hesab oluna bilər, çünki on illərlə alimlərin özləri tərəfindən yayılırdı. Yalnız 1998-ci ildə isveçli və amerikalı tədqiqatçılar yetkin insanlarda neyronların regenerasiyası prosesini araşdırmağa və aşkar etməyə nail oldular.

Əvvəllər hesab edilirdi ki, beynin mürəkkəb strukturu yeni hüceyrələrin yaranması prosesində ciddi zədə ala bilər, lakin yeni faktlar yaddaşın yaranmasına nəzarət edən hissələrin neyronları meydana gətirə biləcəyini göstərdi. Bu tapıntı gələcəkdə Altshaymer xəstəliyi müalicəsinin inkişafına əhəmiyyətli töhfələr verə bilər.

Neyronlar

Göydələndən atılmış qəpik insanı öldürə bilər

Hollivud filmlərinin yaydığı daha bir əfsanə. Məktəbdə öyrədilir ki, sərbəst düşmənin sürətlənməsi yer üzündə düşən obyektin sürətinin davamlı artmasına səbəb olur. Kiçik obyektlərdə bu bir qədər fərqlidir.

Düz qəpiyin aerodinamik xüsusiyyəti səbəbindən havanın qarşıdurma qüvvəsi kifayət qədər güclü olacaq, buna görə də əşyanın yüksək sürətlərə qədər qalxa bilməsi mümkünsüzləşəcək.

Göydələn altında gəzən bir insana yuxarıdan qəpiyin atılması sözsüz ki xoş olmayacaq, amma heç bir ciddi xəsarət də alınmayacaq.

Havada olan qəpik

Meteorlar Yer atmosferinə daxil olduqda sürtünmə səbəbindən yanırlar

Meteoroid Yer atmosferinə girdikdə, yəni meteora çevrildikdə sıxılan hava təzyiqi obyektin temperaturunun qalxmasına səbəb olur. Əksər meteorlar planetin səthinə çatmadan həqiqətən yanır və "düşən ulduzlara" çevrilirlər.

Lakin Yer səthinə düşməyi bacaran kosmik obyektlər praktiki olaraq həmişə çox soyuqdurlar - dərhal buzla örtülürlər. Axı kosmosla uçuş anında onların temperaturu mütləq sıfırdan cəmi bir neçə dərəcə yüksəkdir, bu səbəbdən sıxılan hava meteorun yalnız qabığını yandırır, nüvə isə olduqca soyuq olaraq qalır.

Elə buna görə də yenicə düşmüş meteoritə toxunmaq qətiyyən tövsiyə edilmir - təhlükəli yanıqlara qarantiya verilir. İstidən yox, kosmik soyuqdan.

Yanan meteor

daha ətraflı...