Mövzu ilə əlaqədar yüzlərlə nümunə göstərmək olar. Bunlardan bir neçə müasir növyaranma nümunəsini sizlərlə bölüşmək istəyirik. Gələcəkdə siyahını bir az da genişlədə bilərik:
1) 1958-1963-cü illər arasında Drosphila paulistorum adlı bir növə aid iki populyasiya, süni seçmə nəticəsində o qədər fərqliləşdi ki, bu illər ərzində iki növə ayrılaraq əvvəllər tamamilə məhsuldar balalar törədərkən, qısır hibridlər törətməyə başladılar. Eyni növdən olmalarına baxmayaraq bir-birlərinə olan cinsi uyğunluqları azalmağa başladı. Bu, Nature jurnalının 1971-ci ildəki bir sayında məşhur Nəzəri Təkamül Bioloqları Theodius Dobzhansky və Pavlovsky tərəfindən nəşr olundu (23: 289-292).
2) 1967-ci ildə Evolution jurnalında (21: 713-719) Doskuin tərəfindən yazılan bir məqaləyə əsasən Epilobium angustifolium adıyla tanınan bir bitki növü, xromosomal cütlənmənin qorunması nəticəsində (poliplodiya) əcdadlarıyla artıq cütləşə bilməyən yeni bir növ meydana gətirdi.
3) Stanley'in 1979-cu ildə "Macroevolution: Pattern and Process" adlı kitabının 41-ci səhifəsində açıqladığı kimi Farer Adalarında yaşayan bir ev siçanı növü daha əvvəl adaya Avropalılar tərəfindən gətirilən adi ev siçanından, 250 ildən az bir müddətdə təkamülləşdi və morfoloji olaraq ciddi fərqliləşmələr fonunda cinsi istəksizlik və məcbur etmələrə qarşı əcdad növlə cütləşməmə vəziyyəti müşahidə olundu.
4) Məşhur Təkamül Bioloqu Ernst Mayr'ın "Populations, Species and Evolution" adlı kitabının 348-ci səhifəsində açıqladığı kimi, Nagubago gölündə yaşayan Sihlid Balıqlarına aid 5 yeni növ son 4000 il iərzində əcdad növdən təkamülləşdi. Təkamülləşmə lokal izolyasiya nəticəsində meydana gəldi. Növyaranma prosesi nəticəsində yeni növlər əcdadlarıyla cütləşə bilməməyə başladılar və morfoloji olaraq dəyişildilər. Kənar müdaxilə nəticəsində bəzi balalar doğulsa belə, bunların qısır olduğu aydın oldu.
5) Yemlik bitkisi, Amerikaya Avropadan 20-ci əsrin əvvəllərində gətirildi. Bir neçə on ildə bitki bütün Qərbi Amerikaya yayıldı. Yayıldığı yeni yerlərdə növyaranma prosesi müşahisə edildi və 1940-cı illərdə, yəni bir neçə on ilə ilk gətirilən bitkilərlə (əcdadları ilə) cütləşə bilməməyə, cütləşsə belə qısır döllər verməyə başladı. Bu tarixdə Vaşinqtonda da iki yeni yemlik növünün təkamülləşdiyi aydın oldu. Bu iki yeni növün isə eynilə Qərbi Amerikadakı hibridlər kimi göründüyü, lakin onlarla cütləşdirilmə müdaxiləsi edildikdə qısır döllər verdiyi aydın oldu. Bu növləşmə hadisəsi, Scientific American jurnalının 1989 fevral nəşrinin 22-ci səhifəsində "A Breed Apart" başlığıyla nəşr olundu.
6) 1800-cü illərin ortalarında Rhagoletis pomonella adlı bir milçək növü yalnız Şimali Amerikada olan yemişan (hawthorn) üzərində yaşayır, cütləşir və yumurtalarını qoyurdu. Amma bundan 150 il əvvəl avropalılar Şimali Amerikaya alma ağaclarını gətirmişdi. Bundan sonra, Rhagoletis'lərin bir hissəsi digərləri ilə eyni mühitdə yetişən alma ağacları üzərində yaşamağa başladı. Bunun səbəbi alma ağaclarının yemişan bitkisi ilə olduqca yaxın qohumluğunun olmasıdır. İndi əhəmiyyətli bir fərqə nəzər yetirmək lazımdır: Alma yemişanla müqayisədə fərqli qoxu verirdi və mövsümi yetkinləşmə dövrü yemişanı qabaqlayırdı.
Alma ağacları yeni bir həyat sahəsi olduğu və hələ ələ keçirilmədiyi üçün ağaclar üzərinə yerləşən Rhagoletis'lər qısa bir müddətdə azadlıq üstünlüklərini istifadə edərək saylarını artırdılar və alma ağacının qoxusunu seçim edə və almanın yerişdiyi dövrdə yumurtalarını qoyaraq dəyişilməyə başladılar. Digər tərəfdə isə yemişan üzərində yaşayanlar həyatlarını əvvəllər olduğu kimi davam etdirirdilər.
Hal-hazırda Şimali Amerikada iki qrup Rhagoletis pomonella yaşayır. Bir qrup yumurtalarını ancaq yemişan üzərindəki meyvələrə qoyur, digər qrup isə ancaq alma ağacları üzərinə. Bundan başqa bu iki bitkinin yetkinləşmə dövrləri bir-birindən fərqli olduğuna görə aralarında coğrafi izolyasiyaya bağlı olmadan ibarət olan cinsi izolyasiya meydana gəlmişdir - yəni iki qrup (variasiya, növ) bir-biri ilə uzun illərdir cütləşmir və hər zaman öz aralarında cütləşirlər. Halbuki ağaclar çox vaxt yaxın bölgələrdə olur.
Tədqiqatçılar bu iki qrupun bir-birindən hər ötən il daha da uzaqlaşdığını və növyaranma yolunda getdiklərini düşünürlər. Hətta artıq bunlara iki fərqli alt növ olaraq baxan alimlər belə var. Çünki bu iki qrupun sürfəyə çevrilmə zamanı, böyümə sürətləri və s. xüsusiyyətləri olduqca fərqliləşib. Belə ki, bir parazit növü yalnız alma üzərindəki qrupa təsir edə bilir, digər qrupa təsir edə bilmir - bu da genetik fərqliləşməyə gətirib çıxarır. Bu, simpatrik növyaranmaya aid gözəl nümunədir.
7) Viruslar və bakteriyalar ən aktual təkamülləşmə nümunələridir. Məsələn HIV virusu 1930-cu illərdə ilk dəfə ortaya çıxmış və 1940-cı illərdə növyaranmaya uğrayaraq HIV-1 və HIV-2 növlərinə ayrılmışdır. Sonradan aparılan bir neçə araşdırma isə bu iki növün bir-birindən ayrı təkamülləşdiyini və insanı yoluxdurduğunu göstərmişdir. Bu, coğrafi izolyasiyadan və yüksək mutasiya sürətindən qaynaqlanır. Daha sonra virus təkamülləşməyə davam etmiş və alt növlərə ayrılmışdır (yəni başqa növyaranmalar də başlamış, lakin indiki vaxtda bunlar tamamlanmamışdır, təkamülləşmə mərhələsindədir). HIV-1-in onlarla alt növünün hamısı Afrikada var; yalnız bir neçə alt növü Şimal Amerika və Avropada da görülür. Məsələn HIV-1B alt növü 1990-cı ilin əvvəlində Tailanddakı üstün növdür. Daha sonra təbii seçmə ilə uduzmuş və yerini HIV-1E alt növünə vermişdir. Rusiyada HIV-1-in 4 alt növü vardır. HIV-1 və HIV-2 arasında qətiyyə gen transferi olmur, amma alt növlər arasında transfer reallaşa bilər. Bəzi insanlar iki virus növünü də daşıyır və heç vaxt bu, iki virusun hibridi ola bilməz. Mövzuyla maraqlananlar üçün Steve Jones'in "Haradasa Bir Balina" adlı kitabını tövsiyə edirik.
8) 1991-ci ildə Canadian Journal of Zoology'nin 68-ci sayının 1747-1760-cı səhifələri arasında Bullini və Nascetti'nin izah etdiyi kimi Phasmatodea dəstəsinə aid bəzi həşəratlar arasında növyaranma meydana gəlmişdir və populyasiyalar bir-biriylə cütləşə bilməyəcək qədər fərqliləşmişdir.
9) Australian Journal of Zoology jurnalının 37-ci sayının 351-353-cü səhifələri arasındakı məqalədə Sharman, Close və Maynes'in izah etdiyi kimi qaya valabilərində (Petrogale cinsi) növləşmə müşahidə olunmuşdur.
10) Evolution jurnalının 45-ci sayının 757-764-cü səhifələri arasında Spooner və digərlərinin izah etdiyi kimi Solanum raphanifolium növünün iki yeni növə təkamülləşdiyi və bu iki yeni növün bir-biriylə cütləşə bilməyəcək qədər fərqliləşdiyi təyin olunmuşdur.
11) 1987-ci ildə nəşr olunan, Yosida'nın "Cytokinetics of the Black Rat" adlı kitabında Rattus cinsindən olan siçanlara ilk olaraq təxminən 5-ci əsrdə rast gəlindiyi və indiki vaxtda bu cinsə aid 137 növ olduğu ətraflışəkildə göstərilir.
12) American Journal of Botany'nin 60-cı sayında Gottlieb'in izah etdiyi kimi Stephanomeria malheurensis adlı bir bitki Oregonun Burns qəsəbəsində bir neçə on ilə iki yeni növə təkamülləşmişdir və bu bitkilər hal-hazırda bir-biriylə cütləşə bilmir.
13) 1940-cı illərdə Primula bitkisi iki yeni növə təkamülləşmişdir və bu növlərdən sıfırdan təkamülləşən qrupa Primula kewensis adı verilmişdir. Bu, 1950-ci ildə Stebbins tərəfindən yazılan "Variation and Evolution en Plants" adlı kitabda izah olunur.
14) 1988-ci ildə American Naturalist jurnalında (131: 911) dərc edilən bir məqaləyə əsasən 2 alim Drosophila melanogaster növündən olan meyvə milçəklərini təcrid edərək cəmi 25 nəsil ərzində 2 yeni növ əldə etmişdir. Bu növlər bir-biriylə məhsuldar döllər verə bilmir.
Siyahını uzatmaq olar... Amma mövzunu hələlik bu sözlərlə nöqtələyək: Təkcə 1987-1991 illər arasında dərc edilmiş məqalələrdə 100-dən çox yeni və müasir növyaranma nümunəsi aşkar edilmiş və müxtəlif elmi jurnallarda yayımlanmışdır.
daha ətraflı...
1935-ci ildə nüfuzlu fizik, Nobel mükafatı laureatı və kvant mexanikasının banisi Ervin Şrödinger məşhur paradoksunu hazırlayır.
Alim irəli sürür ki, əgər hər hansı bir pişiyi götürüb, içərisini müşahidə edə bilmədiyimiz və içərisində "cəhənnəm maşını" quraşdırılmış poladdan qutuya yerləşdirsək, bir saat sonra pişik eyni anda həm ölü, həm də diri vəziyyətdə olacaq. Qutu içərisindəki mexanizm belədir: Geyger sayğacı içərisində mikroskopik miqdarda radioaktiv maddə yerləşir, hansı ki bir saata yalnız bir atoma parçalanır - eyni ehtimalla parçalanmaya da bilər. Parçalanma baş versə mexanizm işə düşərək, çəkicin, içərisində sinil turşusu olan qabı sındırmağına səbəb olacaq, dolayısıyla da pişik öləcək. Lakin əgər parçalanma baş verməsə qab sınmayacaq və pişik sağ və salamat qalacaq.
Əgər söhbət pişik və qutudan deyil, subatom hissəciklərin dünyasından getsəydi alimlər pişiyin eyni anda həm sağ, həm də ölü olduğunu iddia edəcəkdilər, lakin makrodünya səviyyəsində belə bir ümumiləşdirmə düzgün olmazdı. Elə isə əsas mövzu materiyanın daha kiçik hissəcikləri olduqda, niyə belə anlayışlara üz tuturuq?
Şrödingerin illüstrasiyası kvant fizikasının əsas paradoksunun izahı üçün ideal nümunə hesab olunur: qanunlara əsasən, elektronlar, fotonlar və hətta atomlar kimi hissəciklər eyni anda iki vəziyyətdə mövcuddurlar ( işgəncə verilən pişiyi xatırlayaq - "diri" və "ölü" vəziyyətlərində). Belə vəziyyətlər superpozisiyalar adlanır.
Arkanzas Universitetindən olan fizik Art Hobson ötən il bu paradoksun həlli üçün şəxsi variantını irəli sürüb. O, bildirir ki, Şrödingerin paradoksunda pişik makroskopik cihaz - nüvənin parçalanması və ya parçalanmamasının müəyyənləşdirilməsi üçün radioaktiv nüvəyə birləşdirilmiş Geygerin sayğacı rolunu oynayır. Belə halda diri pişik "parçalanmamağın" indikatoru, ölü isə "parçalanmağın" göstəricisi olacaq. Amma kvant nəzəriyyəsinə əsasən, pişik eynən nüvə kimi iki "həyat" və "ölüm" superpozisiyalarında da mövcud olmalıdır.
Bunun əvəzinə pişiyin kvant vəziyyəti atomun vəziyyətinə dolaşmalıdır ki, bu da onların bir-biri ilə qeyri-lokal əlaqədə olduğu mənasını verir. Yəni, dolaşıq obyektlərdən birinin vəziyyəti anidən əksə doğru çevrilsə, bir-birindən hansı məsafədə olduqlarından asılı olmayaraq digər cütünün vəziyyəti də eynən belə dəyişiləcək.
Kvant dolaşıqlığı nəzəriyyəsinin ən maraqlı üzü budur ki, hər iki hissəciyin də vəziyyətinin dəyişilməsi ani olaraq baş verir: heç bir işıq və ya elektromaqnit siqnal informasiyanı bir sistemdən digərinə ötürməyə vaxt tapmazdı. Beləliklə, bunun, məkan vasitəsilə iki hissəyə bölünmüş vahid obyekt olduğunu qeyd etmək olar.
Hobsonun göstərdiyi kimi, Şrödingerin pişiyi artıq eyni anda həm diri, həm də ölü deyil - paradoks həll oluna bilər. Ən sadə izah olaraq, əgər parçalanma baş versə pişik öləcək, baş verməsə - yaşamağa davam edəcək.
Həmçinin oxuyun:
Kvant fenomeni zamanı illüziyalaşdırır
İşığın sürəti daha azdır?
Zamanda informasiya mübadiləsi mümkündür
daha ətraflı...
Quşların birbaşa əcdadlarının dinozavrlar olduğu məlumdur. Lakin təkamül metamorfozlarının necə baş verdiyinə paleontoloqlar yalnız bu yaxınlarda aydınlıq gətiriblər. Məlum olub ki, iri qorxunc kərtənkələlərin ölçülərini kiçildərək quşlara çevrilməsi 50 milyon il alıb.
Cənubi Avstraliya Muzeyindən olan Mayk Li və həmkarları ikiayaqlı ətyeyən dinozavrlar olan teropodlara aid qalıqlar üzərində ətraflı analiz işləri aparıblar. Paleontoloqlar yeni nəticələrdən yararlanaraq 238 kq-lıq dinozavrların cəmi 800 qr ağırlığı olan arxeopteriks də daxil olmaqla ilkin quşlara necə təkamülləşdiyini araşdırıblar.
"Heç bir digər dinozavr qrupu miniatürizasiyaya bu qədər uzun müddət sərf etməyib. Dinozavrların quşlara təkamül çevrilməsi prosesi çox mürəkkəb və mərhələlərlə baş verib. Ən maraqlısı budur ki, ilkin quşların növbəti nəsil davamçıları hər dəfəsində əcdadlarından ölçü baxımından daha kiçik olub. Göründüyü qədərilə, kiçik bədən ölçüsü hər təkamül inkişafı mərhələsində öz üstünlüklərinə sahib olub", - tədqiqatın müəllifi olan Mayk Li qeyd edir.
Li və həmkarları tədqiqatda 120 teropod növünə aid skeletlərdəki 1549 ayırdedici cizgini taparaq, aralıqların 50 milyon il ərzində davam etdiyini təsdiqləyiblər: arxeopteriks və müasir quşlara təkamülləşmək üçün qədim dinozavrlara məhz bu qədər vaxt lazım olub. Mayk Li 12 əsas təkamül etapını ayırd etdiklərini izah edir, hansılarda ki hər dəfəsində canlılara yeni anatomik xüsusiyyətlər əlavə olunub. Bu xüsusiyyətlərdən bir neçəsi də bunlardır: ağac həyatına uyğunlaşma, həşəratlarla qidalanma, uçuş texnikasını qavrama və s. Bundan başqa birbaşa quşlara təkamül edəcək dinozavrların digər dinozavrlardan nə az nə çox, düz 4 dəfə sürətli təkamül keçirdiyi aydınlaşdırılıb.
Paleontoloqların dediyinə görə, dinozavrların məhvinə səbəb olan 66 milyon il əvvəlki kütləvi qırılmadan sağ çıxmağın yeganə yolu kiçik ölçülərə sahib olmaq idi. O dövr iri ölçülərə sahib heyvanların nəsil kəsilmələri ilə məşhurdur. Kiçik ölçülərə təkamülləşmiş ilkin quşlar isə nəhəng asteroidin Yerlə toqquşmasından sağ çıxa biləcək qədər şanslı idilər.
Həmçinin oxuyun:
Dinozavrların "bəxti gətirmədi"
Yer tarixinin ən böyük quşu tapıldı
İlk yırtıcılar dimetrodonlar idi
daha ətraflı...
Yeri yaşamağımız üçün əlverişli sferaya çevirən bitkilərdir. Onlar, bizim nəfəs verdikdə buraxdığımız karbon qazını udaraq, onu oksigenə çevirirlər. Lakin kosmosda və yad planetlərdə bitki yetişdirməyin bir sıra çətilikləri var. Yeni nailiyyət isə belə problemləri aradan qaldıraraq, qarşıya tamamilə yeni oksigen mənbəyi qoyur.
Marsda meşə yetişdirmək istədiyimiz qədər asan olmayacaq. Çəkisizlikdə də bitkilər çox çətin yetişir. Belə halda köməyə yalnız onların sintetik analoqu gələ bilər.
Krallıq İncəsənət Kolleci məzunu Culian Melçiorri yetişdirdiyi ilk süni bioloji yarpağı təqdim edib. Yarpaq bitkilərdə fotosintez prosesinə cavabdeh olan həqiqi xloroplastlardan və ipək zülallarından hazırlanmışdır.
"Xloroplastları bitki hüceyrələrindən çıxarıb ipək materiya içərisinə yerləşdirdim. İdeyam bundan ibarətdir ki, təbiətin effektivliyini texnogen mühitdə istifadə etmək fikrindəyəm", - Culian Melçiorri qeyd edir.
Melçiorri adi bir yarpaq kimi nəfəs alaraq yaşayan ilk fotosintetik materialı yaratdığını hesab edir. Mütəxəssislər bildirirlər ki, sintetik yarpaq həm otaqların havasını təmizləyən dekorativ interyer elementi kimi, həm də kosmik gəmilərin kayutasında oksigen generatoru kimi istifadə ediləcək. Hətta başqa planetləri koloniyalaşdırmağımızda da yardım təmin edə bilər. Material bundan başqa ventilyasiya texnologiyalarında yeni söz deyir. Yarpaq küçənin havasını udub, nəmliyi və karbon qazını oksigenə bərpa edərək, təmiz havanı ofis və yaşayış evi otaqlarına yayacaq.
Həmçinin oxuyun:
Nanomühərriklər canlı hüceyrə içərisində işlədi
Dini tərbiyə almış uşaqlar reallıqla xülyanı ayırd edə bilmir
Minikompüter yaddaş pozğunluğunu müalicə edəcək
daha ətraflı...
Amerikalı alimlər hesab edir ki, mal əti ətraf aləmə digər ət növlərindən daha baha başa gəlir. Tədqiqatçılar ilk dəfə mal əti, toyuq əti, donuz əti, yumurta və südün hər bir kalorisinə hansı miqdarda təbii ehtiyat sərf edildiyini müqayisə ediblər.
Qidon Eşel və həmkarları kənd təsərrüfatı, energetika və daxili işlər nazirliklərinin 2000-2010-cu illərə aid məlumatlarını istifadə edərək, obyektiv göstəricilərlə amerikalıların əsas qida rasionunun təbiətə vurduğu zərərin miqdarını hesablayıblar. Bu səbəbdən tədqiqatda balıq əti nəzərə alınmayıb, çünki balıq əti ABŞ vətəndaşlarının dietində cəmi 2% kalori verir.
Məlum olub ki, süd məhsulları, quş ətləri (əsasən toyuq, ördək və hind quşu əti), yumurta və donuz əti təxminən eyni miqdarda torpaq və su ehtiyatları, həm də azot gübrəsi tələb edir, istehsallarında da eyni səviyyədə istixana qazı atılır. Lakin mal əti daha baha başa gəlir: istehsalı üçün 28 dəfə çox torpaq, 11 dəfə çox su və 6 dəfə çox gübrə lazımdır, ətraf aləmə atılan istixana qazlarının miqdarı isə 5 dəfə çoxdur. Təbiət üçün ən sərfəlisi isə bitki mənşəli qidalardır: kartof, düyü və taxıl yetişdirilməsi üçün istənilən ət növündən 2-6 dəfə az ehtiyat tələb olunur.
Vətəndaşların qida meylini daha sərfəli rasiona tərəf çevirmək məqsədilə alimlər əldə etdikləri nəticələri maksimal qədər yaymağa çalışır və hətta istehsal paketləri üzərində nəticələrlə bağlı xüsusi qeydlərin əlavə edilməsi üçün səy göstərirlər.
Həmçinin oxuyun:
Həbləri ataraq biliklərə yiyələnəcəyik
Bitkilər sizi eşidir
Bürokratiya elmi məhv edir
daha ətraflı...
Milyon illər ərzində Yerdə hökmranlıq etmiş dinozavrlar nəhəng asteroidin planetimizlə toqquşmasından sonra məhv oldular. Əldə edilmiş yeni nəticələrə əsasən, əgər həmin toqquşma başqa bir dövrdə baş versəydi, dinozavrlar hələ də Yer üzünün hakimi idilər.
Ən son tapıntılar və analitik məlumatlara əsaslanan tədqiqat sayəsində paleontoloqlar təxminən 66 milyon il əvvəl baş vermiş dinozavrların "soyqırımı" hadisəsini bərpa etməyə nail olublar.
10 km uzunluğundaki asteroidin Yerə, hal-hazırki Meksika ərazisinə düşməsindən bir neçə milyon il əvvəl planetimizdə böyük geoloji dəyişikliklər müşahidə edilirdi: vulkanik aktivlik artırdı, dünya okeanının səviyyəsi dəyişilirdi, temperaturda ani sıçrayışlar baş verirdi. Qədim kərtənkələlərin qida zənciri bu dövrdə zəifləmişdi: iqlim dəyişikliyi səbəbindən bitki ilə qidalanan dinozavrların növ müxtəlifliyi ani azalmalara məruz qalmışdı, dolayısı ilə ət yeyən yırtıcı dinozavrların da qida qaynaqları xeyli tükənməli idi. Bu səbəbdən "qatil-asteroidin" yaxınlaşma anına qədər dinozavrlar zəifləmişdi - qida qıtlığı, sağ qalmaq uğrunda davamlı mübarizələr və s. onların həqiqi mənada "əldən düşməsinə" yol açmışdı. Kosmik fəlakətin nəticəsində də milyon illər ərzində planetə hökmranlıq etmiş dinozavrlar məhvə məhkum oldular.
Asteorid toqquşması nəhəng sunami, zəlzələlər, yanğınlar və ani temperatur dəyişikliklərinə gətirib çıxardı. Qlobal qida zənciri nəhayət tənəzzül etdikdə dinozavrlar son sağ qalmaq şanslarını da itirmiş oldular. Sağ qalıb nəsli artırmış növlər isə yalnız uçmağı bacaranlar idi ki, onlar da müasir quşların meydana gəlməsinə səbəb oldular.
Paleontoloqların gəldiyi qənaətə görə, həmin asteroid Yeri cəmi bir neçə milyon il əvvəl, dinozavrların növ müxtəlifliyi baxımından zəngin olduqları dövrdə və ya bir qədər gec, yeni dinozavr növlərinin peyda olduğu dövrdə vursaydı, kosmik fəlakətin nəticələri qədim sürünənlər üçün bir o qədər ölümcül olmazdı və bir çox növlər yaşamağa davam edərdi. Beləliklə, dinozavrları Yer üzünün ən şanssız canlıları adlandırmaq olar.
Həmçinin oxuyun:
Dinozavrların yaşadığı şərtlərdə insanlar nəfəs ala bilməzdi
Dinozavrlar soyuqqanlı deyildi
Ən böyük dördqanadlı lələkli dinozavra aid qalıqlar tapıldı
daha ətraflı...
Oksford Universitetindən olan mütəxəssislərin rəyinə görə, insan gemonunun cəmi 8,2%-i funksiyaya malikdir, yəni orqanizmin biokimyəvi reaksiyalarında müəyyən rol oynayır.
Genetiklərin əldə etdiyi yeni məlumatlar iki il əvvəlki nəticələrdən kifayət qədər fərqlənir. 2012-ci ildə ENCODE (DNT Elementlərinin Ensiklopediyası) layihəsi ilə məşğul olan alimlər genomumuzun 80%-dən artıq miqdarının funksional olduğunu iddia edirdilər.
Belə iddia iki genetikin şübhələrinə səbəb olub. Bir çox mütəxəssislər hesab edir ki, "biokimyəvi funksiyanın" tərifi şişirdilir. Yalnız orqanizmə açıq təsirləri olan DNT aktivliyi növlərini funksional adlandırmaq olar.
Oksforddan olan alimlər təkamül mexanizmi vasitəsilə məhz hansı DNT aktivliyi tipinin ciddi rola malik olduğunu anlamağa çalışıblar. Onlar, məməlilərin təkamülü prosesində insan genomunun son 100 milyon ildir təsir görməmiş hissəsini izləyiblər. Ekspertlərin dediyinə görə, bu faktor genlərin əhəmiyyət göstəricisidir - funksiyaları çox vacib olduğundan informasiyada qalmalıdırlar.
Kompüter analizi siçanlar, dovşanlar, itlər, atlar və əlbəttə ki insan kimi müxtəlif məməlilərin DNT sekvensiyalarını bir-biri ilə müqayisə etmək üçün şərait təmin edib. Nəticədə məlum olub ki, insan genomunun cəmi 8,2%-i funksionaldır, üstəlik bu genlər də əhəmiyyət səviyyəsinə görə fərqlənir. Genlərimizin yalnız 1%-dən bir qədər artıq miqdarı zülalların kodlaşdırılmasına nəzarət edir, hansılar ki bütün kritik dərəcədə vacib bioloji proseslərdə iştirak edirlər. Digər 7% gen isə insan orqanizminin müxtəlif hissələrində zülal kodlaşdıran genlərin hər hansı faktorlardan asılı olaraq aktiv-deaktiv edilməsi ilə məşğul olur.
"Müasir genetikaya əsasən, bütün DNT sekvensiyaları insan orqanizmində vacib rola malikdir. Əslində isə insan genomunun yalnız kiçik bir hissəsi funksionaldır", - Kris Rends qeyd edir.
Geriyə qalan 91,8% genom hissəsi isə "tullantı DNT" adlanan təkamülün qalıq materialı hesab edilir. Massaçusets Texnologiya İnstitutundan olan Manolis Kellis bildirir ki, yarasız hesab edilən tullantı genom hissəsini də nəzərə almaq lazımdır.
"Biz təkamül etmişik və bu proses qarmaqarışıqdır. Bu geriyə qalan DNT həqiqətən də yalnız doldurucudur. Bu, tullantı deyil, bir gün bizə lazım ola bilər. Lakin əsas mövzu bundan ibarət deyil, - Certon Lanter əlavə edir.
Həmçinin oxuyun:
İnsan DNT-sinin ikinci kodu tapıldı
Psevdogenlər yeni genləri meydana gətirir
Süni DNT-ə sahib orqanizm yaradıldı
daha ətraflı...
Boston Universitetindən olan alimlərin apardığı araşdırma dini tərbiyənin uşaqların uydurma və reallığı ayırd etmə bacarığına gözə dəyəcək səviyyədə təsir göstərdiyini təsdiqləyib.
Bir neçə etapdan ibarət olan tədqiqatda 5-6 yaşlı uşaqlar iştirak edib. İlk öncə məktəb yaşına çatmamış uşaqlara baş qəhramanı tamamilə real insan olan adi bir həqiqi hadisə danışılıb. Növbəti mərhələdə isə dini ailələrdə böyümüş uşaqlarla, onların dini tərbiyədən kənar mühitdə böyümüş həmyaşıdları arasında kəskin fərq olduğu aydın olub. Belə ki, tədqiqatçılar onlara real həyatda mümkünsüz görünən Tanrı müdaxilələri ilə bağlı dini əhvalatlar danışdıqda, uşaqların baş qəhramana dair düşüncələri anidən dəyişilib.
Hələ məktəb təhsilinə qədəm qoymamış, kilsə və ya kilsə məktəblərini ziyarət edən uşaqlar dini əhvalatın baş qəhramanını real insan adlandırıblar, digər yanda isə dünyəvi tərbiyə almış uşaqlar əminliklə eşitdikləri əhvalatın yalan olduğunu deyiblər.
Bundan başqa fərqli tərbiyələrin uşaqların mühakimə etmə və fikir irəli sürmə bacarıqlarında da iz qoyduğu məlum olub. Cadugarlıq və fantastik hadisələrdən bəhs edən qeyri-real əhvalatlara qulaq asan uşaqlar yenə ikiyə bölünüb: dini təlimlərlə tanış olmayan uşaqlar əhvalat qəhramanlarını uydurma adlandıraraq, əfsanəni reallıqdan ayırd etmədə daha fəal olublar. Dindar ailələrdən olan həmyaşıdları isə əksinə olaraq fantastikanı ciddi qəbul edərək, qeyri-real hadisələrin kökündə Tanrının olduğunu bildiriblər.
"Dini tərbiyə uşaqların reallığı uydurmadan ayırd edə bilmə bacarığına güclü təsir göstərir. Bu təkcə dini deyil, həm də fantastik əhvalatlara aiddir. Dünyəvi uşaqların uydurma kateqoriyasına aid etdiyi hadisələri dini tərbiyə almış həmyaşıdları şübhəsiz həqiqət kimi qəbul etdilər", - tədqiqatın başında duran Ketlin Korrivau qeyd edir.
Həmçinin oxuyun:
Dinin insan təkamülündəki bazisi tapıldı
Təkamül nöqteyi-nəzərindən Dinlər və Tanrılar
Nuhun dairəvi gəmisi inanclıları narahat etdi
daha ətraflı...
Sağalmaz xəstəlik olan yan amiotrofik sklerozdan əziyyət çəkən nəzəri fizik Stiven Hokinq hesab edir ki, həkimlər sağalmaz xəstələrə preparatların ölümcül dozasını təyin etməlidirlər - sözsüz ki əgər onlar buna ehtiyac duyursa.
Stiven Hokinq "yaşamaq yoxsa yaşamamaq?" sualındaki seçim azadlığına səsləyir. Məşhur fizik hesab edir ki, intihar - seçimdir, hansının ki hüququna hər kəs malik olmalıdır, xüsusilə də sağalma ehtimalı olmayanlar. Fizikin dediyinə görə, bununla əlaqəli olaraq, həkimlər sağalmaz xəstəliklərdən əziyyət çəkən insanlara ölümcül dərman dozaları yazaraq, son günlərində onlara dəstək olmalıdır.
Böyük Britaniyada 18 iyul tarixində assistentli ölüm üzrə qanun layihəsinin ikinci oxunuşu baş tutub. Evtanaziyadan fərqli olaraq burada xəstə razı olduqda özü-özünə ölümcül doza yeridir. Evtanaziyada isə bu işi xəstənin razılığı ilə həkim yerinə yetirir.
Assistentli ölüm üzrə Britaniya qanun layihəsinə əsasən, xəstəliyin terminal mərhələsində həkimlər, ölümünə yarım ildən az müddət qalmış insanlara ölümə səbəb olacaq güclü preparat dozaları təyin edə biləcəklər.
Həkimlər tənəffüs borusu yeridilməsi əməliyyatı zamanı Stiven Hokinqin də intihar etmək arzusu olduğunu qeyd edirlər.
Həmçinin oxuyun:
Stiven Hokinq sağala bilər
Hokinq: "Süni intellekt bəşəriyyətin ən böyük səhvi ola bilər"
Hokinq sayəsində öyrəndiklərimiz
daha ətraflı...
Alimlər Çin ərazisində ən böyük dördqanadlı lələkli dinozavr növünə aid fosilləşmiş qalıqlar aşkar etməyə nail olublar. Növ dörd qanadı ilə yanaşı həm də uzun quyruq lələklərinə sahib olub.
Changyuraptor yangi adı verilmiş yeni lələkli dinozavr növü uçmağı kifayət qədər yaxşı bacaran yırtıcı idi. Təbaşir dövründə mövcud olmuş canlı Çinin indiki Lyaonin vilayətində yaşayıb. Təxminən 30 sm uzunluğa malik quyruq lələkləri ornitopodlara aid olmayan bütün dinozavrlar arasında ən uzunu hesab edilir. Mütəxəssislər qeyri-adi lələkləri sayəsində çoxqanadlı dinozavrın uçuşda yavaşlaya bilmək və yerə təhlükəsiz eniş etmək üstünlüyü əldə etdiyini qeyd edirlər.
Changyuraptor yangi erkən lələklilərə aid yeni mikroraptor qrupu növüdür. Bu qədim sürünənlər üzərində aparılacaq araşdırmalar uçuş kimi bir fenomenin necə formalaşdığına aydınlıq gətirməklə qalmayıb, həm də lələkli dinozavrlardan quşlara təkamül zəncirini bərpa edəcək. Fosillər Çinin Bohai Universitetindən olan alimlər və onların ABŞ-ın Los-Anceles ətrafı Təbiət Tarixi Muzeyindən olan həmkarları tərəfindən aşkar edilib.
Burun ucundan quyruq sonuna qədər 132 sm uzunluq təşkil edən canlı arxeoloqların indiyəcən rast gəldiyi ən böyük dördqanadlı dinozavrdır. Müasir qartal və albatros kimi quşlardan daha böyük ölçülərə malikdir.
Yeni dinozavrın arxa üzvlərindəki lələklər qeyri-adi şəkildə uzundur, bu da, alimlərin dediyinə görə, onların uçuşda vacib rola malik olduğundan xəbər verir. Əldə edilmiş nəticələrə əsasən, qədim dino-quş uzun quyruğunu isə öz ağırlığını kompensasiya etmək və uçuşunu stabilləşdirmək üçün istifadə edirdi.
Həmçinin oxuyun:
Yer tarixinin ən böyük quşu tapıldı
Lələklərin sirli mənşəyi: uçuş yoxsa "cazibədarlıq"?
Dimdik uçuş üçün deyil, qidalanmaq üçün idi
daha ətraflı...
Tarix ərzində insan göylərdə yaşayan "sehrli varlıqlarla" əlaqə yaratmağa çalışıb. İlk əvvəl tanrı və mələk, zamanla isə yadplanetli anlayışı formalaşıb. Elmin təmin etdiyi faktlarla onların da bizim kimi həyata əlverişli planetə, oksigenə, suya möhtac ola və texnoloji səviyyədə bizdən dəfələrlə üstün ola biləcəklərinə əmin olmuşuq.
NASA mütəxəssisləri verdikləri son sensasion açıqlamada Yer sakinlərinin çoxdan gözlədiyi yadplanetlilərlə əlaqə yaradılmasının cəmi iki onillik, yəni 20 il sonra sonra baş tuta biləcəyini bildiriblər.
Amerika Kosmik Agentliyi və Masaçusets Texnologiya İnstitutundan olan Sara Ziger 2035-ci ilədək yadplanetli sivilizasiyalarla əlaqə qurulacağına şübhə etmir. Alim qeyd edir ki, tezliklə elmi və texnoloji inkişafın qazandırdığı imkanlarla hansı ulduzlar ətrafında Yerə oxşar planetlərin mövcud olduğunu dəqiq və rahatlıqla anlayacağıq.
Yadplanetli sivilizasiyalardan yayılmış ola biləcək siqnalların qeydə alınması ilə aktiv olaraq məşğul olan Yerdənkənar Sivilizasiyaların Axtarışı üzrə Tədqiqat Mərkəzi (SETI) nümayəndələri yeni nəsil güclü teleskoplar və informasiya bərpası alqoritmi kimi üstünlüklərlə yaxın perspektivdə əsrlərdir qaranlıq qalmış bu sualın cavablandırılacağına ümid edirlər.
Həmçinin oxuyun:
Əlaqənin çətinlikləri
Yadplanetlilərə çox yaxınlaşmış ola bilərik
Zəmilərdəki sirli dairələrin müəllifi tapıldı
daha ətraflı...
Sutkada 6-8 saat yuxu yatırsınızsa hansı xəstəliklərə meylli ola və neçə illik ömür yaşaya bilərsiniz? 10 saat yatsaz necə? Bəs 11 sutka oyaq qalsaz vəziyyətiniz necə olar?
Qəribə səslənsə də yuxunun nə səbəbləri, nə də təkamül mənşəyi elmə praktiki olaraq məlum deyil. Axı təbiət nöqteyi-nəzərindən yuxunu əlverişli və məqsədəuyğun hesab etmək doğru deyil. Əgər insan və ya bir heyvan yuxuya dalırsa şüuru bir neçə saatlığına sönmüş olur. Belə vəziyyətdə canlının yırtıcılara qurban olma şansı bir neçə dəfə artır.
Bununla belə alimlər səbəbləri olmasa da, yuxunun əlverişlilikdəki bəzi qanunauyğunluqlarını aşkar etməyə nail olublar. Məsələn, məlum olub ki 6-8 saat yuxu yatan yetkin insanlara uzunömürlülük xarakterikdir. Yuxu azlığı isə əksinə diabet və ürək-damar xəstəlikləri kimi bir sıra problemlərə səbəb olur. Xroniki yuxusuzluq da həmçinin sadalanan xəstəliklərlə yanaşı piylənmə, depressiya və beyin zədələnmələri ilə əlaqələndirilir.
Bəs heç yatmasaq nə olar? İlk yuxusuz gecədən sonra insan beynində mezolimbik sistem aktivləşərək, qana dofamin atır. Bu təsirin nəticəsi olaraq insan daha enerjili, pozitiv və seks planında aktiv olur. Yaxşıdır, elə deyil? Tələsməyin, ən pisi qabaqdadır. İlk öncə beyində qərar verməyə və nəticələri qiymətləndirməyə nəzarət edən strukturlar deaktivləşir. Özünüidarə zəifləyir. Yorğunluğun meydana çıxması ilə reaksiyaların sürəti yavaşlayır və ətraf aləmi dərk etmə funksiyaları azalır.
İkinci yuxusuz gecədən sonra insan orqanizmində qlükoza mübadiləsi və immum sistemi fəaliyyəti pozulmağa başlayır. Yuxusuz qalmış üçüncü gecədən sonra isə ilk hallüsinasiyalar meydana gələ bilər.
Elmi təcrübə çərçivəsində ən uzunmüddətli yuxu məhdudiyyəti 264 saat və ya 11 gün davam etdirilib. Məlum səbəblərdən təcrübə yarıda qoyulub. Soruşa bilərsiniz ki, bu prosesdə alimlər nəyi aydınlaşdırmağa nail olublar. Nəticələr gözlənilməz olub: 11 yuxusuz gecə keçirmiş insanda dağınıqlıq və əsəbilik müşahidə olunsa və ətraf aləmi dərki çətinləşsə də, yuxusuzluğun orqanizmə heç bir mənfi təsiri olmayıb. Tibbi mənada bütün orqanlar normal işləməyə davam edib - nə beynin fəaliyyətinə zərər dəyib, nə də psixiki pozulmalar meydana gəlib. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, təcrübə elə bu mərhələdəcə dayandırılıb. Bu səbəbdən yuxusuzluğun davam etdiriləcəyi təqdirdə orqanizmin funksiyalarının pozulmayacağına heç bir zəmanət verilə bilməz.
Siçanlar üzərində aparılmış sınaqlar göstərmişdi ki, iki həftəlik yuxu məhdudiyyəti bu heyvanlarda ölümlə nəticələnir. Amma ölümün səbəbinin yuxusuzluq olduğuna da tam əmin olmaq "elmi" deyil, çünki orqanizmin dayanması davamlı ayıltmalarla əlaqəli ola bilər. Bəlkə də bu problemin həlli fatal ailə yuxusuzluğu tədqiqatlarından sonra aydın olacaq. Bu, beynin elə bir nadir genetik xəstəliyidir ki, insan davamlı və daha ağır yuxu pozğunluqlarından əziyyət çəkir. Bu xəstəliyə yoluxduqda faktiki olaraq insan yuxusuzluqdan əziyyət çəkir, hansı ki ilk öncə hallüsinasiyalara, daha sonra isə psixiki pozuntulara gətirib çıxarır, məntiqi son isə ölüm olur. Belə yuxusuzluq formasından əziyyət çəkmiş insanların sayı yüzdən artıq olmasa da, xəstəlik müşahidə edildikdən sonra orta ömür müddəti 18 ayı aşmır. Dəhşətli yuxusuzluq xəstəliyi proqressivləşdikcə daxili orqanlar ard-arda sıradan çıxır. Başqa deyimlə lazımi miqdarda yuxu almamaq tez ölümə bərabər olmasa da, yuxusuzluğun davam etdirilməsi orqanizmə mənfi təsir göstərə və bu da sonda ölümcül nəticələr doğura bilər.
Orijinal məqalə buradadır
Həmçinin oxuyun:
Yuxularımıza necə nəzarət edə bilərik?
İlk dəfə insanın şüuru "söndürüldü"
IQ və yuxu əlaqəsi
daha ətraflı...
Alimlər 1983-cü ildə aşkar edilmiş qalıqları araşdıraraq onların Yer tarixində mövcud olmuş ən böyük quşa aid olduğu qənaətinə gəliblər. Quş yeni Pelagornis sandersi növünə aid edilib.
Uçan dəniz quşunun qanadlarının açılması 6-7,5 metr təşkil edirdi, bu da müasir Yerin ən uzun qanadlı quşu olan albatrosdakından 2 dəfə uzundur.
Mütəxəssislər bu quş növünün paleogen dövründə meydana çıxdığı, təxminən 4 milyon il əvvəl isə nəslinin kəsildiyi qənaətindədirlər. Quş havada rahat uça bilsə də, bədən və qanad ölçülərinin uçuşda və enişdə maneələr törətdiyi istisna olunmur.
Flight 1.25 proqramlı kompüter modeli növün çəkisi, forması və qanad strukturu xüsusiyyətləri nəticələri əsasında P. sandersi-nin böyük ehtimalla uçuşa cəhd etdikdə qanadlarından faydalanmadığını göstərib: uçmaq üçün bu quş, eynən deltaplaneristlər kimi qaçaraq hündür sıldırım qayalardan tullanırdı. Ardından isə hava axınları köməyilə irəliyə istiqamətlənirdi.
Bununla yanaşı alimlər növün suda uçuşa cəhd edə bilmədiyini qeyd edirlər. Bu səbəbdən dəniz quşu qida axtarışına çıxdıqda suya sürətli eniş etməyib, su səthindəki balıq və kalmarları ələ keçirərək yoluna davam edirdi.
Həmçinin oxuyun:
Lələklərin sirli mənşəyi: uçuş yoxsa "cazibədarlıq"?
Ən qədim pterodaktil tapıldı
Quşların qanadlarının təkamülü aydınlaşdırıldı
daha ətraflı...
Livermor Milli Laboratoriyası insan beyninə implantasiya edildikdə yaddaşı bərpa edən minikompüter hazırlayacağına dair kontrakt bağlayıb. Laboratoriya mütəxəssisləri unikal münüatür kompüter qurğusunu hazırlamaq üçün artıq maliyyə dəstəyi alıblar.
Minikompüter insan beyninə köçürüldükdə xəstəliklər və travmalar səbəbindən zədələnmiş neyron şəbəkələrini bərpa edərək, yaddaş pozğunluğunu tamamilə aradan qaldıracaq.
Livermor Laboratoriyası biomühəndislik mərkəzinin müdiri Satinderpall Pannu qrupunda yer alan tərcübəli mütəxəssislərin belə bir qurğunu 4 ilə yarada və kliniki təcrübələr üçün hazır vəziyyətə gətirə biləcəyini bildirir. Bunun üçün isə amerikalı alimlər ilk öncə kiçik kompüter modellərini inkişaf etdirmək məcburiyyətindədirlər. İstehsal ediləcək implantat gələcəkdə yaddaş pozğunluğu ilə yanaşı həm də Altshaymer və ağır depressiya kimi xəstəliklərin doğurduğu nevroloji problemləri olan xəstələrin müalicəsində istifadə edilə bilər.
Statistikaya əsasən 270 000-dən çox ABŞ silahlı qüvvə iştirakçısı Yaxın Şərqdəki əməliyyatlar zamanı beyin travması alıb. 1,7 milyon amerikalı isə travma və nevroloji xəstəliklərin səbəb olduğu yaddaş pozğunluğundan əziyyər çəkir.
Həmçinin oxuyun:
Həbləri ataraq biliklərə yiyələnəcəyik
daha ətraflı...
MIT Media Laboratoriyasının təsisçisi, ixtiraçı və futurist Nikolas Neqroponte çox yaxın gələcəkdə insanların "ağıllı həbləri" ataraq istədikləri dilə və ya biliyə yiyələnə biləcəkləri ilə bağlı proqnoz verib.
TED-konfrans zamanı məşhur ixtiraçı və futurist ilk öncə sonradan həyata keçmiş bütün texnoloji proqnozlarını xatırladıb. Ardından isə yeni proqnozunu irəli sürüb: növbəti 30 il ərzində insanlar həqiqi mənada "informasiyanı uda biləcəklər".
Futurist bildirir ki, biokimyəvi örtüklərə qablaşdırılmış informasiyalar qan damarları ilə beyinə ötürülərək, yaddaşa nəzarət edən nahiyyələrə paylanacaq.
"Təsəvvür edin ki, həbləri atır və ingiliscə danışmağa başlayırsınız. Və ya bircə həb sizin Şekspiri başdan sonra kimi əzbər bilməyinizi təmin edir", - Neqroponte qeyd edir.
Neqropontenin yeni proqnozu kütlə tərəfindən heyranlıqla qarşılanıb. Buna baxmayaraq ideyanın realizasiyası məhsulları ilə böyük ehtimalla artıq növbəti nəsillər faydalanacaq. Belə bir prosedurun dəqiq texnologiyası ciddi şübhələr doğursa da, mütəxəssislər MIT Media Laboratoriyası təsisçisinin ideyasına laqeyd yanaşmamağın lazım olduğunu deyirlər.
Həmçinin oxuyun:
"Emosional" robot təqdim edildi
Yaponiya kosmosdan enerji əldə edəcək
"Genetik GPS" hazırlandı
daha ətraflı...
Alimlər yosunlarda canlı orqanizmləri erkək və dişi cinslərinə bölən ibtidai geni aşkar etməyə nail olublar. Məlum olub ki, çoxhüceyrəli yosunların cinsini müəyyən edən yeganə gen cinsi bölünməyə sahib olmayan təkhüceyrəli yosunlarda tapılmış daha primitiv versiyadan inkişaf edib.
Vaşinqton Universitetindən olan təkamülçü bioloq Ceyms Yumen qeyd edir ki, çoxhüceyrəli orqanizmdə erkək və dişi cinsləri təkhüceyrəli analoqlarındaki iki fərqli tipdən təkmilləşib. Lakin belə bir hipotezi təsdiq etmək heç də asan deyil, çünki heyvanlar və bitkilərin cinsləri yarım milyard ildən bir qədər artıq müddət əvvəl bölünüb və cinslərin delimitasiya izləri qorunmayıb.
Xoşbəxtlikdən Volvox carteri növündən olan çoxhüceyrəli yosunlar mövcuddur, hansıların ki erkək və dişi fərdləri təkhüceyrəli əcdadları olan Chlamydomonas reinhardtii-dən cəmi 200 milyon il əvvəl bölünüb.
Alimlər MID deyə işarə edilən bir geni diqqət mərkəzində saxlayıblar, hansı ki C. reinhardtii növünün "plyus" tipli cütləşməsində iştirak edir, "minus" tiplidə isə etmir. V. carteri növünün dişilərindən fərqli olaraq, erkək fərdlərində də həmçinin MID versiyası var.
Mütəxəssislər nəticələri genetik sekvensiyalardaki (ardıcıllıqlar) cüzi fərqliliklər üzərində toplayaraq MID-genin C. reinhardtii-dən qaynaqlandığını aydınlaşdırdılar. Onlar, MID-i V. carteri dişisinin orqanizminə yeritdikdən sonra, dişinin cinsi hüceyrələrinin bu prosesdə "erkəkləşdiyini" aşkar etdilər.
"Faktiki olaraq bircə geni manipulə edərək orqanizmin cinsini dəyişdirməyə nail olduq", - Yumen deyir.
Həmçinin oxuyun:
Cinsi seçmə
Çoxhüceyrəlilər inkişaf üçün oksigenə ehtiyac duymurdu
Təkamül nəzəriyyəsinə əlavələr edilə bilər
daha ətraflı...
Astronomlar Yerdən 3000 işıq ili uzaqlıqda yerləşən unikal ekzoplaneti aşkar etməyə nail olublar: səma cismi böyük ehtimalla superyer kateqoriyasına aiddir və iki ulduzlu sistemin bir ulduzu ətrafında dövr edir. Yerdən təxminən 2 dəfə ağır olan ekzoplanet öz ulduzlarından Yerin Günəş arasındaki məsafəsi qədər uzaqlıqdadır.
Lakin planetdə həyatın yaranmasını dəstəkləməyən amillər gözə dəyir - ulduzları qırmızı cırtdanlara aiddir və Günəşdən dəfələrlə soyuqdur. Bu isə planetin qayalıq səthi temperaturunun təxminən Yupiterin peyki Europadaki kimi -200 dərəcə Selsi olduğundan xəbər verir.
Başda Oqayo Universitetindən olan Endrü Quld olmaqla, dörd beynəlxalq tədqiqatçı qrupun müşahidə və hesablama nəticələri Yerə oxşar planetlərin iki ulduzlu sistemlərdə 1 astronomik vahid məsafəsində dövr edə biləcəyini sübut edir. Tapılmış konkret ekzoplanetin soyuq olmasına baxmayaraq, sarı cırtdanlardan olan ikili ulduz sistemlərində dövr edən belə bir cismin həyata əlverişli ola biləcəyi güman edilir.
Bu tapıntı vacib hesab olunmalıdır, çünki qalaktika ulduzlarının yarısından çoxu iki ulduzlu sistemlərdən ibarətdir. Dolayısı ilə yadplanetli həyatını aşkar etmə şansımız xeyli artır.
OGLE-2013-BLG-0341LBb adı ilə etiketlənmiş planetin öz mövcudluğu barədə iki fərqli iz qoyduğu aydınlaşdırılıb. Birincisi, ulduzunun diskindən keçdikdə ulduz işığında qısamüddətli qaranlıq titrəyiş müşahidə edilir. İkincisi isə işıq siqnalının ümumi təhrifinə səbəb olur ki, bu da çox maraqlı bir hadisədir.
"Birinci sübutu fərq etməsəydik belə, işığın təhrifini qeydə alaraq ekzoplaneti yenə tapmış olardıq. Bu effekt gözlə görülmür, lakin informasiyanı kompüter modelinə ötürdükdə hər şey aydın olur", - Quld qeyd edir.
Planetin digər bir qeyri-adiliyi də bundan ibarətdir ki, iki ulduzlu sistemdə yerləşsə də, bunlardan yalnız biri ətrafında uzaq məsafədə dövr edir. Astronomlar planetin daxil olduğu sistemin iki cırtdan ulduzu arasındaki məsafənin Yerlə Günəş arasındaki məsafədən 10-15 dəfə çox olduğu qənaətindədirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, indiyəcən əksər astrofiziklər iki ulduzlu sfera şərtlərinin planetlərin formalaşması üçün əlverişsiz olduğunu düşünürdü. Amma yeni tapılmış qayalıq planet hər necə olubsa formalaşa bilib - demək qalaktikanı təmsil edən oxşar planetlərin sayı daha çoxdur.
Alimlər əldə edilmiş nəticələrlə bildirirlər ki, etdikləri kəşf Samanyolu qalaktikasında Günəş sisteminin tipik olmadığını göstərir. Həyat əlamətləri daşıdığı və hələlik digər sistemlərdə yaşayış qeydə alınmadığı üçün Günəş sistemi özünə məxsus şəkildə unikaldır, lakin Yer və Günəş orqanizmlərin yaranması üçün heç də ən optimal mühit hesab olunmamalıdır. Nəzəri olaraq təkcə bizim qalaktikada Yerdəkindən daha əlverişli şərtləri olan daha artıq planet mövcud ola bilər.
Həmçinin oxuyun:
"Sinxron" planetlərin qaranlıq üzündə həyat ola bilər
Kapteyn ulduz sistemindən iki yeni ekzoplanet
Həyat zonasında yerləşən daha 3 "superyer" tapıldı
daha ətraflı...
Fransada 1500 il əvvəl ölmüş ən qədim Daun sindromlu insana aid skelet tapılıb. Elmə məlum belə tapıntılar arasında bu nümunə ən qədimi hesab olunur. Skelet Sona çayı üzərində yerləşən Şalon-sür-Son (Chalon-sur-Saône) şəhərində aşkar edilib.
Şəhərdə yerləşən erkən orta əsr qəbristanlığında arxeoloqlar ümumilikdə 94 insan qalığına rast gəlib, hansıların ki arasında 1500 il əvvəl ölmüş uşaq skeleti də olub. Alimlər burada braxisefaliya izlərini ayırd etməyə və uşağın nazik kəllə sümüklərini qeydə almağa nail olublar.
Braxisefaliya (qısabaşlılıq) - başın uzunluğu və eninin elə nisbətidir ki, en uzunluğun 80,9%-dən artığını təşkil edir. Braxisefallara ənənəvi olaraq baltidlər, alpinidlər, armenoidlər və monqoloidlər aid edilir.
Bordo Universitetindən olan arxeoloq Maite Rivolun sözlərinə görə, oxşar anatomik cizgilər Daun sindromuna xarakterikdir. Daun sindromu - genom patologiyası formalarından biridir, hansında ki adətən kariotip normal olan 46 xromosom əvəzinə 47 xromosomla təmsil olunur. Bu belə izah olunur ki, 21-ci cütlüyün xromosomları 2 yox 3 kopiyayla təmsil olunurlar. Sindrom ingilis həkimi Con Daunun xəstəliyi ilk dəfə izah etdiyinə görə 1866-cı ildə onun şərəfinə adlandırılıb.
Uşaq, digər bütün şəhər sakinləri kimi beli üstə, başı qərbə doğru basdırılmışdı. Rivol hesab edir ki, o dövrdə belə xəstəlikləri olan uşaqlara sindromdan əziyyət çəkməyən digərləri ilə eyni münasibət göstərilirdi.
Həmçinin oxuyun:
Tapılmış çənə sümüyü fosili məməlilərin mənşəyinə işıq tutur
Tapılmış əl sümüyü təkamül boşluğunu doldurur
Bala dinozavr fosili tapıldı
daha ətraflı...
Alimlər ilk dəfə beynin müəyyən bir nahiyyəsinə cərəyanla təsir göstərərək insanın şüurunu "söndürməyə" nail olublar. Epilepsiyadan əziyyət çəkən qadın üzərində aparılan təcrübə insan şüurunun harada gizləndiyini aşkar edir. Beləliklə insan beyninin sirlərini açığa çıxarmaq üçün çalışan neyrofizioloqlar əsas suallardan birini cavanlandırmağa çox yaxınlaşıblar: insanın şüurunu necə söndürmək olar?
Beynin müxtəlif hissələri üzərində blok və stimulyasiya təcrübələri artıq uzun illərdir ki aparılır, lakin indiyəcən heç bir alim lazımlı bölgəyə təsir göstərərək şüuru süni olaraq söndürməyi bacarmamışdı. On il əvvəl şüurun funksionallığı üçün cavabdeh olan hissənin klaustrum adlanan kiçik beyin bölgəsi olduğu irəli sürülmüşdü.
Bu bölgənin şüurun vəzifəsində rol oynadığını ilk olaraq neyrofizioloqlar Frensis Krik və Kristof Kox iddia etmişdi. Onlar, bu orqanın bizim bütün daxili və xarici duyğularımızı birləşdirdiyini hesab edirdilər. Alimlərin bu versiyasının doğruluğunu sağalmaz epilepsiya formasından əziyyət çəkən 54 yaşlı qadın üzərində aparılmış təcrübə sübut etdi.
Vaşinqton Universitetindən olan Muhamməd Kubeysi qadının beyninə kiçik elektrodlar taxaraq, onun qıc olmalarının haradan qaynaqlandığını anlamağa çalışıb. Bu elektrodlardan biri klaustrum adlanan hissənin yanına yerləşdirilmişdi. Kubeysi elektroda yüksək frekanslı cərəyan verdikdə qadın həqiqi mənada "söndü". Kənar təsir aradan qaldırıldıqda isə qadın özünə gələrək, heç bir şeyi xatırlamadığını dedi. Alim belə halların hər 10 "sönmədən" bir baş verdiyini bildirir.
Lakin bu hələ son deyil. Cərəyan təsirinin nitq pozğunluğu (afaziya) və ya süni iflicə səbəb olmadığına, sadəcə şüuru söndürdüyünə əmin olmaq üçün cərəyan verildikdən əvvəl qadından eyni sözü təkralamasını və barmaqlarını tərpətməsini xahiş ediblər. Əgər bu stimulyasiya hərəkət və nitqə nəzarət edən beyin hissəsini iflic etsəydi qadın dərhal dayanmalı və susmalı idi. Lakin təcrübədə qadının nitqi və hərəkəti sadəcə yavaşladı. Kubeysi təcrübəsinin insan şüurunun əsasən klaustrumdan qaynaqlandığını sübut etdiyinə əmindir.
"Mən bunu maşının hərəkəti ilə müqayisə edərdim. Onun yolda hərəkətinə bir çox şey cavabdehdir: benzin, transmissiya, mühərrik. Lakin cəmi bir işə salma açarı var, hansı ki onunla maşını hərəkətə gətiririk. Şüur, bir çox struktur və şəbəkələrin təmin etdiyi mürəkkəb proses olsa da, biz, onun anlaşılmaz açaranı tapdıq", - doktor Kubeysi qeyd edir.
Həmçinin oxuyun:
İradə azadlığı illüziyadır?
Hüceyrə səviyyəsində yaddaş necə formalaşır?
İnsanı heyvanlardan fərqləndirən beyin nahiyyəsi tapıldı
daha ətraflı...
Missuri Universitetindən olan alimlər vegetarianların narazı qalacağı nəticələr əldə ediblər: bitkilər eşidə bilirlər. Sözsüz ki eşitmə mexanizmləri insanlardakından kəskin dərəcədə fərqlənsə də, misal üçün, tırtıllar onları yedikdə eşidir və müdafiə olunmaq üçün daha artıq xardal yağı buraxaraq reaksiya verirlər. Xardal yağı bitkini tırtıl üçün bir qədər dadsız edir.
Tədqiqatda alimlər arabidopsis yarpaqları üzərinə tırtıl yerləşdirərək, bitkinin çıxardığı xardal yağı miqdarını hesablayıblar. Məlum olub ki, tırtıl peyda olduqda buraxılan yağın miqdarı sürətlə artır.
Məhz bu amil bitkilərin səsləri ayırd edə bildiyini göstərir. Məsələn, onlar küləyin hənirtisini eşidə bilir, amma bu vaxt xardal yağı istehsalı miqdarını artırmırlar. Bundan başqa bitkilərin akustik enerji və musiqiyə reaksiya verə bildiklərini deməyə əsas yaradan tədqiqatlar da var.
Bu o deməkdir ki, salat, tərəvəzlər və digər bitki mənşəli məhsulları yedikdə onların hər şeyi eşidə bildiklərini unutmamaq lazımdır. Yeri gəlmişkən, Bonndan olan alimlər hətta bitkilərin hücuma məruz qaldıqda etilen qazı buraxaraq danışa bildiklərini iddia edirlər. Bitkilərə hücum edilən mühitdə yüksək həssaslığa malik mikrofonlar tərəfindən zəif lıqqıltıya bənzər səslər qeydə alınıb, hansılar ki getdikcə daha da güclənərək sanki şiddətli fəryadı xatırladıb.
Həmçinin oxuyun:
Yeni fotosintez üsulu
NASA Ayda bitkilər yetişdirəcək
Bal pətəklərinin sirri açılır
daha ətraflı...
Nəsli kəsilmiş növlərə aid yenicə tapılmış fosillər üzərində aparılan tədqiqat işləri quşların lələklərini uçuşdan daha əvvəl və uçuş üçün yox, sırf "cazibədarlıq" üçün təkamülləşdirdiklərini təsdiq edib. Analiz nəticələrinə əsasən Yer üzünün ilk quşları, onlara cazibədarlıq qazandıran lələkli "şalvarlara" sahib olub.
Alimlər əvvəlcə uçuş üçün vacib lələk strukturunu araşdırmağa qərar verdilər. Lakin tədqiqatda təkamül tapmacası daha da qəlizləşdi: uçmaq bacarığı yoxsa lələklər - hansı daha əvvəl yaranmışdı? Görünən bu oldu ki, quş lələkləri heç də uçuş optimizasiyası üçün yox, sadəcə cazibədarlıq atributu kimi formalaşıb.
Arxeopteriks Yura dövrünün sonlarında, təxminən 150 milyon il əvvəl yaşayıb. Bu dövr uçan dinozavrlardan quşlara təkamül keçidini əhatə edir. Daha əvvəl tapılmış qalıqlarla arxeopterikslərin bir çox xüsusiyyəti öyrənilsə də, əsasən dağılmış qalıqlar səbəbindən bəzi sirlər aydınlaşdırıla bilinmirdi. Alimlərin bu mövzuda əsas mübahisə obyekti lələklər idi: bəziləri onların qədim quşlarda aerodinamikliyi artırdığını iddia edirdi, digərləri isə lələkləri cinsi seçmə nəticəsində təkamülləşmiş əks cinsdən olan fərdləri cəlb etmə xüsusiyyəti kimi dəyərləndirirdi. Bir müddət sonra fosillərdən arxa üzvlərin də lələklərə sahib olduğu məlum oldu, bu da arxeopteriks kimi qədim quşların uçuşda müasirləri kimi iki yox, arxa üzvlərlə birlikdə dörd üzvdən istifadə etdiklərini göstərirdi.
İndi isə Bavariyadan olan alman alimlərdən ibarət tədqiqatçı qrup, başda Oliver Rauhut olmaqla, yaxşı vəziyyətdə qorunub qalmış arxeopteriks fosilini araşdıraraq heyvanın müxtəlif bədən hissələrini örtən fərqli lələk tiplərini aşkar edib. Məlum olub ki, uçuş üçün istifadə edilən aerodinamik lələklər asimmetrikdir - bir tərəfdən dar, digər tərəfdən isə geniş.
Quyruq lələkləri daha böyük idi - 9,9-11,4 sm arası. Bu lələklər də həmçinin asimmetrik idi, bu da onların əlavə aerodinamiklik funksiyasını yerinə yetirdiyini və heyvanın qalxış gücünü artırmaq üçün istifadə edildiyini sübut edir.
"Arxeopterikslərin dördqanadlı süzülüşünün qanadları çırparaq uçuşdan daha əvvəl meydana gəldiyi nəzəriyyəsi ilə tapıntımız ziddiyyət təşkil edir", - Oliver Rauhut qeyd edir.
Rauhut və həmkarları digər qədim uçan növlərin də lələk quruluşunu analiz ediblər. Nəticədə lələklərin müxtəlif bədən hissələrində fərqli vəzifələr yerinə yetirdiyi aydın olub: uçuşda manevr, maskalanma, cinsi cəlbetmə və s.
Hələlik mütəxəssislər arxeopteriksin lələkli "şalvarının" cazibədarlıq atributu olduğu və cütləşmə prosesində rol oynadığı fikrində qalıblar. Elə ya da belə, lələk və uçuş bacarığı təkamülü çox çətin və mərhələlərlə baş verib. Paleontoloqlar bundan sonra da araşdırmaların davam etdiriləcəyini bildirirlər.
Həmçinin oxuyun:
Yeni dinozavr növünə "Pinokyo" ləqəbi verildi
Ən qədim pterodaktil tapıldı
Quşların qanadlarının təkamülü aydınlaşdırıldı
daha ətraflı...
Merilend Universitetindən olan fizik Ceyms Frensonun təqdim etdiyi yeni məqaləsi bütün elm ictimaiyyətinin marağına səbəb olub. Alimin mübahisələrə səbəb olan məqaləsində əldə edilmiş yeni faktların ümumi nisbilik nəzəriyyəsində (ÜNN) izah edilən işıq sürətinin hesab ediləndən daha az olduğuna işarə etdiyindən bəhs edilir.
ÜNN-ə əsasən, fotonlar vakuumda daimi sürətlə - 299 792 458 m/san ilə, Eynşteynin məşhur "E = mc^2" düsturundaki "c" ilə səyahət edirlər. Praktiki olaraq bütün kosmik ölçülər işıq sürətinə əsaslanır. Bəs işığın sürəti daha az olsa necə?
Frensonun yeni fikri 1987-ci ildə edilmiş SN 1987A supernovası müşahidələri əsasındadır. Astronomlar kosmik partlayış nəticəsində yaranmış fotonlar və neytrinoları qeydə almışdılar. Lakin problem yaranmışdı: fotonlar Yerə alimlərin gözlədiyindən 4,7 saat gec çatmışdı. O vaxt alimlər fotonların fərqli mənbəyi ola biləcəyini düşünürdü.
Frenson indi yeni nəzəriyyə irəli sürür: vakuum polyarizasiyası hadisəsi səbəbindən fotonların sürəti azalır - foton çox qısa bir zaman aralığına virtual elektron-pozitron cütlüyünə bölünür, ardından isə yenidən fotona kombinə olunur. Bu prosesdə hissəcik cütlüyü arasında meydana gələn qravitasion differensial yenidən kombinə olunma hadisəsində böyük energetik təsir yaratdığından, fotonun sürətini bir qədər azaldır. Alimin hesablamalarına görə, əgər bu hadisə foton axınları səyahətində 168 000 işıq ili məsafəsində bir neçə dəfə baş veribsə, fotonları 4,7 saat müddətinə gecikdirə bilib.
Frensonun nəzəriyyəsi təsdiq edilsə, kosmologiya nəzəriyyələrinin əsaslandığı bütün kosmik məsafə ölçüləri təkzib edilə bilər. Belə olduqda bütün ulduzlar və qalaktikalarla aramızdaki məsafələri yenidən hesablamaq və nəzəriyyələri sıfırdan toplamaq lazım olacaq.
Həmçinin oxuyun:
İşıqdan materiya əldə ediləcək
Kompüter modeli zaman səyahətini təsdiqlədi
Qaranlıq materiya nəhayət tapılmış ola bilər
daha ətraflı...
1958-ci ildə aparılmış eksperiment nəticəsində əldə edilmiş material nümunələri müasir metodlarla yenidən analiz edilib. Nəticədə alimlər Yerdə həyatın yaranması sahəsində yeni məlumatlara yiyələniblər.
İllər əvvəl Stenli Miller öz təcrübəsində ən sıravi materialları istifadə edərək, qədim Yerdə həyatın meydana gəldiyi şərtləri modelləşdirmək istəyirdi. Kimyəvi reaksiyaları doğurmaq üçün isə qədim planetdə yayğın olmuş ildırımlardan yox, onu əvəz edən elektrik boşalmasından yararlanırdı.
1958-ci ilin təcrübəsindən qalmış nümunələr bu yaxınlarda Corcia Texnologiya İnstitutundan olan alimlər tərəfindən yenidən analiz edilib. Onlar, maye xromatoqrafiya və mass-spektrometriya köməyilə qədim nümunələrdə peptidlərin yaranması izlərini aşkar etməyə nail olublar. Həmçinin tədqiqatçılar yeni avadanlıqlardan istifadə edərək Miller reaksiyalarını yenidən yaradıblar.
Təxminən 60 il əvvəl Stenli Miller öz yeni ideyasını yoxlamaq qərarına gəldi. Təcrübəsində, hal-hazırda alkoqolizmin müalicəsində tətbiq edilən sianamidi istifadə etdi. O vaxta qədər hesab edilirdi ki, sianamid yalnız turşulu mühitdə reaksiyaya girə bilər, hansına ki qədim Yerdə rast gəlmək çətin olardı.
Yeni təcrübə isə göstərdi ki, amin turşuları sintezində meydana gəlmiş ara reaksiya məhsulları elektrik boşalması təsiri altında peptidlərin formalaşmasına vacib qatqı təmin edir.
"Belə bir reaksiya üçün turşulu mühitin heç də tələb olunmadığını göstərməyə nail olduq. Lazım olan təkcə amin turşuları sintezi prosesində yaranmış ara məhsullardır", - Millerin keçmiş tələbəsi və həmkarı Ceffri Bada qeyd edir.
Həmçinin oxuyun:
Miller-Urey təcrübəsi təkrarlandı
Həyat su damlalarında yaranmış ola bilər
"Niyə əslində həyat mövcud deyil"
daha ətraflı...
1) 1958-1963-cü illər arasında Drosphila paulistorum adlı bir növə aid iki populyasiya, süni seçmə nəticəsində o qədər fərqliləşdi ki, bu illər ərzində iki növə ayrılaraq əvvəllər tamamilə məhsuldar balalar törədərkən, qısır hibridlər törətməyə başladılar. Eyni növdən olmalarına baxmayaraq bir-birlərinə olan cinsi uyğunluqları azalmağa başladı. Bu, Nature jurnalının 1971-ci ildəki bir sayında məşhur Nəzəri Təkamül Bioloqları Theodius Dobzhansky və Pavlovsky tərəfindən nəşr olundu (23: 289-292).
4) Məşhur Təkamül Bioloqu Ernst Mayr'ın "Populations, Species and Evolution" adlı kitabının 348-ci səhifəsində açıqladığı kimi, Nagubago gölündə yaşayan Sihlid Balıqlarına aid 5 yeni növ son 4000 il iərzində əcdad növdən təkamülləşdi. Təkamülləşmə lokal izolyasiya nəticəsində meydana gəldi. Növyaranma prosesi nəticəsində yeni növlər əcdadlarıyla cütləşə bilməməyə başladılar və morfoloji olaraq dəyişildilər. Kənar müdaxilə nəticəsində bəzi balalar doğulsa belə, bunların qısır olduğu aydın oldu.
6) 1800-cü illərin ortalarında Rhagoletis pomonella adlı bir milçək növü yalnız Şimali Amerikada olan yemişan (hawthorn) üzərində yaşayır, cütləşir və yumurtalarını qoyurdu. Amma bundan 150 il əvvəl avropalılar Şimali Amerikaya alma ağaclarını gətirmişdi. Bundan sonra, Rhagoletis'lərin bir hissəsi digərləri ilə eyni mühitdə yetişən alma ağacları üzərində yaşamağa başladı. Bunun səbəbi alma ağaclarının yemişan bitkisi ilə olduqca yaxın qohumluğunun olmasıdır. İndi əhəmiyyətli bir fərqə nəzər yetirmək lazımdır: Alma yemişanla müqayisədə fərqli qoxu verirdi və mövsümi yetkinləşmə dövrü yemişanı qabaqlayırdı.
7) Viruslar və bakteriyalar ən aktual təkamülləşmə nümunələridir. Məsələn HIV virusu 1930-cu illərdə ilk dəfə ortaya çıxmış və 1940-cı illərdə növyaranmaya uğrayaraq HIV-1 və HIV-2 növlərinə ayrılmışdır. Sonradan aparılan bir neçə araşdırma isə bu iki növün bir-birindən ayrı təkamülləşdiyini və insanı yoluxdurduğunu göstərmişdir. Bu, coğrafi izolyasiyadan və yüksək mutasiya sürətindən qaynaqlanır. Daha sonra virus təkamülləşməyə davam etmiş və alt növlərə ayrılmışdır (yəni başqa növyaranmalar də başlamış, lakin indiki vaxtda bunlar tamamlanmamışdır, təkamülləşmə mərhələsindədir). HIV-1-in onlarla alt növünün hamısı Afrikada var; yalnız bir neçə alt növü Şimal Amerika və Avropada da görülür. Məsələn HIV-1B alt növü 1990-cı ilin əvvəlində Tailanddakı üstün növdür. Daha sonra təbii seçmə ilə uduzmuş və yerini HIV-1E alt növünə vermişdir. Rusiyada HIV-1-in 4 alt növü vardır. HIV-1 və HIV-2 arasında qətiyyə gen transferi olmur, amma alt növlər arasında transfer reallaşa bilər. Bəzi insanlar iki virus növünü də daşıyır və heç vaxt bu, iki virusun hibridi ola bilməz. Mövzuyla maraqlananlar üçün Steve Jones'in "Haradasa Bir Balina" adlı kitabını tövsiyə edirik.
12) American Journal of Botany'nin 60-cı sayında Gottlieb'in izah etdiyi kimi Stephanomeria malheurensis adlı bir bitki Oregonun Burns qəsəbəsində bir neçə on ilə iki yeni növə təkamülləşmişdir və bu bitkilər hal-hazırda bir-biriylə cütləşə bilmir.
