Kainatımızın gələcəyi boş və darıxdırıcı ola bilər

Hələ Nyutonun vaxtlarından elmə məlumdur ki, cazibə qüvvəsi sayəsində materiyanin tərkib hissələri bir-birini çəkib dartırlar. Bu səbəbdən alimlər uzun müddət qalaktikalar və ulduzlar arasındaki məsafənin azalmaqda olduğunu düşündülər. Lakin qırmızı işıq dəyişilməsinin kəşfi və sonraki müşahidələr göstərdi ki, səmadaki bütün obyektlər zamanla Yerdən uzaqlaşır və beləliklə kainat davamlı olaraq genişlənir.

Bu zaman fiziklər gec ya tez cazibə qüvvəsinin bu mübarizədə qalib gələcəyini, kainatın genişlənmə sürətinin azalacağını və "sıxılma" erasının başlanacağını iddia etdilər. Və yenidən yüksək həssaslığa və dəqiqliyə malik ölçmə cihazları alimlərin bütün nəzəri hesablamalarda yanıldıqlarını göstərdi. 1998-ci ildə həyata keçirilmiş təcrübə kainatın genişlənmə sürətinin zamanla nəinki azalmadığını, hətta, əksinə olaraq, davamlı artdığını sübut etdi. Bu kəşf elm ictimaiyyətində elə bir rezonansa səbəb oldu ki, təcrübənin müəllifləri fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görüldülər.

Əgər əvvəllər kainatın axır-əvvəl Böyük Partlayışdan (The Big Bang) qabaqki hala qayıdacağı hesab edilirdisə, artıq mövzu davamlı və getdikcə daha da yüksək sürətlə genişlənən məkandan ibarət idi. Bunun da məntiqi sonu nüvə əlaqələrinin zəifləməsi nəticəsində bütün materiyanın dağılması olmalı idi.

Müasir standart kosmik modeldə qəbul edilmiş ən sadə versiyaya əsasən, kosmik məkanda vakuum dəyişilməz energetik sıxlığa malikdir - qara enerji. Bu enerji növü mənfi təzyiqli və antiqravitasiondur. Başqa deyimlə, məhz naməlum qara enerji Günəş sisteminin bütün obyektlərini özündən uzağa itələyərək, sürətlənən kainat genişlənməsinə səbəb olur.

Lakin son bir neçə ay ərzində aparılmış tədqiqatlar belə modeli elmi əsasını şübhə altına saldı. Kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması üzrə araşdırmalar kosmoloji nəzəriyyələrin fundamental hesablamalarının əsaslandığı bir sıra parametrlərə dəyişikliklər gətirməli oldu. Misal üçün, qalaktik qrupların inkişaf sürətinə yenidən nəzər yetirildi.

Ortaya çıxmış uyğunsuzluqları izah etmək üçün iki əsas versiya hazırlandı. Birinci versiyada qaranlıq enerji zamanda dəyişilir və qaranlıq materiya ilə qarşılıqlı əlaqələrə girmir. Digər hipotezə əsasən isə neytrinoların subatom hissəciklərinin kütləsi hesablamalarda bildirildiyi kimi deyil - daha çoxdur.

İtaliya və Böyük Britaniya alimlərinin apardığı qabaqcıl tədqiqatlar üzərində düşünülmüş yeni model isə daha real səbəblər təqdim edir. Portsmutda yerləşən Kosmologiya və Qravitasiya İnstitutunun rəhbəri Devid Vends və həmkarları hesab edirlər ki, qaranlıq enerji yavaş-yavaş qaranlıq materiyanı udmaqla məşğuldur.

"Qaranlıq materiya kainatın inkişafına gətirib çıxaran strukturları dəstəkləyir. Əldə etdiyimiz nəticələrdə gördüklərimiz qaranlıq materiyanın yavaş-yavaş buxarlandığı mənasını verir ki, bu da qalaktikaların sürətini azaldır. Əgər qaranlıq enerji qaranlıq materiya sayəsində artırsa, gələcəkdə kainatımız nəhəng, tamamilə boş və darıxdırıcı yerə çevriləcək", - Vends qeyd edir.

Məqalələrində alimlər qaranlıq materiyanın qaranlıq enerjiyə mümkün çevrilişini izah etsələr də, bu hadisənin hansı səbəblərdən baş verdiyinə aydınlıq gətirə bilmirlər. Yeni hipotezə əsasən, qaranlıq enerjiyə düşən kainat payı bütün kütlə-enerjinin 68,3%-ə bərabərdir. Qaranlıq materiya 26,8%, adi görünən materiya isə kainatın cəmi 4,9%-i təşkil edir.

Həmçinin oxuyun:

Qaranlıq materiya nəhayət tapılmış ola bilər
Kvant hadisələr parallel kainatların sübutu ola bilər
İşığın sürəti daha azdır?

daha ətraflı...

Kvant hadisələr parallel kainatların sübutu ola bilər

ABŞ və Avstraliyadan olan alimlərin irəli sürdüyü yeni hipotezə əsasən, kainatda haradasa eynən bizim həyat yolumuzu gedən kopiyalarımız mövcuddur. Sadəcə orada hadisələr fərqli istiqamətdə inkişaf edir. Məsələn, insanlarla dinozavrlar bu gün də bir yerdə yaşayır və ya İkinci Dünya Müharibəsi ümumiyyətlə baş verməyib. Daha əvvəllər də oxşar mövzular irəli sürülmüşdü, yeni hipotezin müəllifləri isə belə yanaşmanın bir çox kvant mexanikası sullarını cavablandıracağına ümid edirlər.

İdeyanın müəllifi Hovard Vayzman bizə məlum kainatın mövcud çoxlu sayda kainatlardan sadəcə biri olduğunu hesab edir. Hipotezə görə, bütün kainatlar realdır və oxşar ssenarilərlə yaşayırlar, onlardan bəziləri isə bizimki ilə oxşardır. Kainatlar arasındaki fərqlilikləri meydana gətirən isə kvant toqquşmalardır - bunlar nə qədər güclüdürsə, kainatlar bir-birindən bir o qədər uzaqlaşaraq, fərqliləşirlər.

"Bizim hipotezimiz kvant dünyasında irəliyə fundamental sıçrayışdır", - Qriffit Universitetindən olan professor Vayzman qeyd edir.

Fizikada bütün hadisələrin bir yerə yığıla bilməyəcəyi hesab edilir. Ağır obyektlərin dünyasında klassik mexanika və Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi hökm sürür, elementar hissəciklərin aləmi isə kvant mexanikası qanunlarına tabedir. Belə bölünmə alimləri uzun müddətdir ki, narahat edir və onlar yeni fizikaya qapı açmaq üçün Hər Şeyin Nəzəriyyəsini (The Theory of Everything) hazırlamaq üzərində baş sındırırlar.

Klassik və kvant mexanikalarını barışdırmaq üçün edilən daha əvvəlki cəhdlər müxtəlif riyazi strukturların yaradılmasından ibarət idi. Köhnə bir interpretasiya klassik kainatı çoxlu sayda kvant kainatların mövcudluğunun nəticəsi kimi təqdim edir. Bu nəzəri yanaşma 1950-ci ildə amerikalı Hyu Everett tərəfindən izah olunub.

Everettin köhnə hipotezindən fərqli olaraq, Vayzman və həmkarlarının ideyası mövcud klassik kainatların bir-biri ilə davamlı və qarşılıqlı əlaqələrinin olduğunu mümkün sayır. Kainatların hər biri özlüyündə klassik Nyuton fizikası qanunlarına tabedir. Bu kainatların qarşılıqlı əlaqələri isə kvant dünyasına aid edilən hadisələri doğurur.

Alimlər bu əlaqələri riyazi olaraq izah etməyə cəhd ediblər. Misal üçün, kvant fizikasında tunel effekti adı ilə tanınan hadisə mövcuddur: kvant xüsusiyyətlərə sahib hissəcik (məsələn foton) müəyyən energetik baryerdən keçdikdə, öz enerjisinin baryerin enerjisindən daha az olmasını təmin edir - baryer isə mütləq keçilməlidir. Klassik mexanika belə hadisəni şərh etməyə qadir deyil, kvant dünyada isə belə hadisələrə tez-tez rast gəlinir.

Vayzman bildirir ki, öz ssenarisinə əsasən, iki klassik dünya müxtəlif istiqamətlərdən energetik baryerə yaxınlaşdıqda, onlardan biri sürəti artıracaq, digəri isə nəticədə geriyə sıçramış olacaq. Beləcə hərəkətdə olan dünya fəth edilməz kimi görünən baryeri keçəcək və kənardan bu proses sanki hissəciyin kvant tunelləşdirilməsi kimi görünəcək.

"Əlbəttə ki, bütün tapmacalara cavab tapa bilmədik, sadəcə bəzi kvant hadisələrin mövcud çoxlu sayda klassik dünyaların qarşılıqlı əlaqələri ilə izah oluna biləcəyini iddia edirik. Hipotezimiz hələlik kvant dolanışıqlığı hadisəsini izah edə bilmir, bunun üzərində də işlər aparırıq", - Vayzman deyir.

Mütəxəssislər tezliklə yanaşmalarını praktiki olaraq təsdiqləyə biləcək eksperiment barədə düşünməyi planlaşdırırlar.

Həmçinin oxuyun:

"Interstellar" və zaman səyahəti mövzusu
Bizi əhatə edən reallıq holoqram ola bilər
Multikainatda yaşayırıq?

daha ətraflı...

"Fila" modulu ilk dəfə komet üzərinə eniş etdi

On illik kosmik səyahət böyük uğurla yekunlandı: "Fila"  adlı kosmik modul Churyumov-Gerasimenko kometi üzərinə müvəffəqiyyətli eniş edərək, komet səthindən ilk görüntünü Yerə ötürməyi bacarıb.

Yerdən 510 milyon km uzaqlıqda, Mars və Yupiterin orbitləri arasında tarixi hadisə baş verib. Tarix kitablarına əlavə edilə biləcək bu uğur kosmik tədqiqatlar sahəsində yeni cığır açır.

Avropa Kosmik Agentliyi tərəfindən 2004-cü ilin mart ayında 67P/C–G və ya Churyumov-Gerasimenko kometinə istiqamətləndirilən "Rozetta" zondunun modulu "Fila", 12 noyabr 2014 tarixində kometin "Aqilkia" adlı rayonuna uğurlu eniş yerinə yetirib.

Kosmik cihaz "Rozetta" 6,4 milyard km məsafə qətt etdikdən sonra 6 avqust 2014 tarixində 67P/Churyumov-Gerasimenko kometinə çatmışdı. O vaxtdan bu yana kometin 22,5 km uzaqlığında dövr edən cihaz, özündə daşıdığı 100 kq ağırlığındaki "Fila" adlı eniş modulunu komet üzərinə endirməyi bacarıb.

Komet üzərinə endirilmiş modulun Günəş sisteminin keçmişi, habelə Yerdə həyatın yaranmasına səbəb olan şərtlər və suyun mənşəyi ilə bağlı dəyərli məlumatlar qazandıracağı hesab edilir.

Solda - "Fila" modulu tərəfindən çəkilmiş "Rozetta" cihazının şəkliSağda - əksinə

"Fila" modulunun əldə etdiyi 67P/C-G səthinin ilk fotoşəkli

Avropa Kosmik Agentliyindən alınan məlumata görə, modul eniş etdiyi anda kometin səthindən tutub yapışmağı üçün planlaşdırılmış harpunlar hesablandığı kimi açılmayıb. "Rozetta" komandası bu problemin aydınlaşdırılması və aradan qaldırılması üzərində işlər aparır. Lakin enişin tam rahat şəkildə yerinə yetirildiyi və "Fila"nın əla vəziyyətdə olduğu bildirilir.

Harpunlarla bağlı problem aradan qaldırıldıqdan dərhal sonra modul Günəş sisteminin ilk dövrlərində formalaşmış komet maddəsi ilə bağlı araşdırmalara başlayacaq ki, bu da bizə sistemin keçmişi və Yerdə həyatla suyun mənşəyi barədə əhəmiyyətli məlumatlar qazandıracaq.

Həmçinin oxuyun:

Yerlə toqquşmuş asteroid okeanları turşulaşdırdı
Asteroidin "anatomik atlası" tərtib olundu
Dinozavrların "qatili" həyatı kosmosa yaydı

daha ətraflı...

"Interstellar" və zaman səyahəti mövzusu

Zaman səyahəti insanların müxtəlif dövrlərdə ən sevdiyi mövzulardan biri olub. Belə səyahət forması fantastların romanlarında və rejissorların filmlərində hər ötən il daha çox əks olunur. Bir neçə gün əvvəl böyük ekranlara çıxmış "Interstellar" (Ulduzlararası) filmi də bu mövzunu elmi fantastika həvəskarlarına yüksək səviyyədə çatdırır.

Hələlik əsas məsələyə qayıdaq: zaman səyahəti. Həqiqətən də belə bir səyahət mümkündürmü, yoxsa bu sadəcə fantaziyası güclü yazıçıların uydurmasıdır? Pis xəbərlərdən başlayaq. Yəqin ki, heç vaxt zamanda keçmişə qayıdıb, Misir ehramlarının necə inşa olunduğunu görməyəcəyik. Son yüzillik ərzində bir çox alimlər zaman səyahətinin yalnız gələcəyə doğru ola biləcəyi ilə bağlı müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürüblər. Geriyə, keçmişə dönüş isə xeyli çətin məsələdir. Elə isə mümkünsüzdür, yoxsa...?

Bu gün zaman səyahəti üzrə araşdırmaları tənzimləyən nəzəri elmin bünövrəsini Albert Eynşteyn salıb. Sözsüz ki, Qaliley və Puankare kimi alimlər də bu istiqamətə vacib töhfə veriblər, lakin məhz Eynşteynin nəzəriyyələri bəşəriyyətin zaman və məkan barədə təsəvvürlərini lazımlı yönə dəyişdirmişdi. Məhz bu alimin elmi işləri sayəsində biz hələ də zaman səyahətinin real ola biləcəyinə inanırıq.

Alimlər zamanda sıçrayış etməyin mümkün üsullarından birinin köstəbək dəlikləri (soxulcan dəlikləri) və ya "Eynşteyn - Rozen körpüsü" olduğunu hesab edirlər. Elmi fantastik filmlərdə tez-tez hər hansı bir tunelin zaman və məkanda iki punktu birləşdirdiyi situasiyası göstərilir ki, bu yolla qəhramanlar inanılmaz macəralara atılırlar. Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi belə tunellərin mümkünlüyünü dəstəkləyir.

Hələ 1935-ci ildə Eynşteyn öz həmkarı Natan Rozenlə köstəbək dəliklərinin mövcud olduğunu iddia etmişdilər. Amma həqiqətdir ki, o vaxtdan bu günə qədər belə bir tunelə rast gəlməmişik. Bir çox alimlər soxulcan dəliklərinin zaman və məkanda necə bir funksiyaya malik ola biləcəkləri ilə bağlı öz nəzəriyyələrini irəli sürürdülər. Stiven Hokinq və Kip Torn, yəqin ki, bu elm sahəsinə ən böyük töhfə verənlərdəndir. Məhz Kaliforniya Texnologiya İnstitutundan olan nəzəri fizik Kip Torn "Interstellar" filminin ərsəyə gətirilməsi üçün rejissor Kristofer Nolana elmi əsaslı ssenari hazırlamağa yardım edib.

Gəlin bir anlıq təsəvvür edək ki, Eynşteyn haqlı idi və köstəbək dəlikləri həqiqətən mövcuddur. 80-ci illərin sonlarında Kip Torn soxulcan dəliyinin insanlar tərəfindən zaman maşını kimi istifadə edilə biləcəyini bəyan etdi. Eynşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə əsasən, soxulcan dəliyi bir-birindən xeyli aralı məsafədə yerləşən iki nöqtəni birləşdirən qısa körpü rolunu oynaya bilər. Müəyyən köstəbək dəliyi tipləri köməyilə isə nəinki məkanda, hətta zamanda səyahət reallaşdırmaq mümkündür. Özü də ki, həm gələcəyə, həm də keçmişə.

Bunun üçün hər hansı yolla tunelin iki girişindən birini işıq sürətinə çatdırmaq, ardından isə ilkin vəziyyətə qaytarmaq lazımdır. Belə olduqda ikinci giriş (və ya çıxış) hərəkətsiz qalacaq, bu da onun üçün işıq sürəti yığmış digər girişlə müqayisədə zamanın daha sürətli keçdiyi mənasını verəcək. Yəni, girişlərdən biri üçün zaman yavaşlaması effekti meydana gələrkən, digər giriş normal zaman axını ilə mövcudluğuna davam etməli olacaq. Mahiyyətcə, soxulcan dəliyi oxşar manipulyasiyaların ardından indiki zamanla keçmişi birləşdirəcək.

Lakin bu üsulun ciddi məhdudiyyəti var - oxşar köstəbək dəliklərini yaratmaq üçün əlimizdə belə bir texnologiya olsa idi belə, biz, yalnız köstəbək dəliklərini yaratdığımız günə qədər keçmişə qayıda bilərdik. Hər nə qədər çalışsaq da, bu zaman aralığından daha əvvəlinə qayıdış mümkünsüz olardı, çünki daha əvvəlində köstəbək dəliyinə sahib deyildik. Qədim misirlilərin ehramları necə inşa etdiklərini gözlərimizlə görə bilməyəcəyik.

Belə zaman səyahəti üsulunun ikinci çətinliyi isə, bir az əvvəl də oxuduğunuz kimi, tunel girişlərindən birinin işıq sürətini yığmasını təmin etməkdir. 1988-ci ildəki elmi işində Kip Torn həmkarları ilə birlikdə iddia etdi ki, "daha inkişaf etmiş varlıqlar girişlərdən birini qravitasion və ya elektron üsullarla ani olaraq soxulcan dəliyinə yerləşdirərək, belə manevri yerinə yetirə bilərdilər". Bəşəriyyət hələlik bunu reallaşdıracaq səviyyədə deyil. Buna baxmayaraq gələcəyə səfər etməyi öyrənmişik. Birazca.

Son illərdə Eynşteynin möcüzəli nəzəriyyələrinin bəzi aspektlərinin özünü doğrultduğunun şahidi oluruq. Müasir elm dünyasında ən möhtəşəm hadisələrdən biri zaman yavaşlaması mövcudluğunun təsdiq edilməsi oldu. Bütün bu illər ərzində əsaslandığımız təlimlərin dahi alimin nəzəriyyələri olduğuna baxmayaraq, bu hadisənin reallığını göstərən təcrübəni yalnız bir il əvvəl həyata keçirə bildik. Məhz bu fenomen sayəsində gələcəyə səyahət edə bilərik.

Zaman yavaşlaması fenomeni bu ideyaya əsaslanır ki, işləyən saatlar üçün zaman daha yavaş irəliləyir, nəinki dayanmış saatlar üçün. Qravitasion effektlər də həmçinin zamanın irəliləyişinə təsir edə bilir. Obyektə təsir edən cazibə qüvvəsi nə qədər güclüdürsə və obyekt nə qədər sürətlidirsə, təsirə məruz qalmayan digər obyektlə arasındaki zaman fərqliliyi bir o qədər çoxdur. "Interstellar" filmində təsvir olunan qara dəliklər real kosmosda da elə bir ağırlıqda kütləyə sahibdirlər ki, yanlarında yerləşən obyektlər zamanda çox güclü şəkildə yavaşlayırlar.

Kosmik tədqiqat proqramları sayəsində artıq deyə bilərik ki, uzun illərdir özümüz də bilmədən zaman yavaşlaması ilə məşğul idik. Elə bu səbəbdən də Beynəlxalq Kosmik Stansiyasındaki saatlar Yer saatlarından geri qalır. Stansiya çox sürətli hərəkət etdiyindən və ona qarşı cazibə qüvvəsi zəiflədiyindən, onun üçün zaman daha tez gedir. Belə çıxır ki, planetimizin səthinə nə qədər yaxınıqsa, bizim üçün zaman bir o qədər yavaş keçir. Buna görə də Yer saatları ideal dərəcədə üst-üstə düşmür - onlar, dəniz səviyyəsindən müxtəlif hündürlüklərdə yerləşirlər.

Daha bir maraqlı zaman yavaşlaması nümunəsini GPS-peyklərdə müşahidə edə bilərik. Smartfonunuzdaki GPS-çip siqnalları daim Yer üzərində dövr edən 24 müxtəlif peyklərdən alır. Mövqeyinizin təyin edilməsi naviqasion peyklərdən ötürülən sinxronizə siqnallarının qəbulunun vaxt ölçməsi əsasında yerinə yetirilir.

Naviqasion GPS-sistemlərini yaradarkən alimlər aydınlaşdırdılar ki, peyklərin Yer orbiti ilə saatda 14 000 kilometrdən artıq sürətlə hərəkət etdiyi səbəbindən, peyklərə yerləşdirilmiş atom saatları daha tez zaman axışı nümayiş etdirirlər. Bu səbəbdən peyklər hər sutkaya 8 mikrosaniyə itirir. Bu, əlbəttə ki, bir o qədər də çox deyil, amma bu kiçik xəta belə Yerdəki obyektlərin mövqeyini təyin etmə hesablamalarında ciddi səhvlərin meydana gəlməsi üçün kifayətdir. Nəticədə bu tip relyativist effektləri tarazlamaq üçün alimlər peyklərdə vaxt axışına düzəlişlər əlavə edən alqoritmi yazmağa məcbur qaldılar.

Bütün bu kəşflər çox böyük əhəmiyyət daşıyır. Təsəvvür edin ki, bir gün kosmik gəmimizə minmək şansı əldə edib, yüksək sürətlə planetimizdən uzaqlaşsaq, bir müddət keçdikdən sonra isə geri dönsək nələr baş verər. Gələcəyə qayıtsaq. Elmi fantastika kimi səslənir, amma bunların hər birisinin real elmi sübutu var.

Əsas suallar açıq qalır: bu elmi fantastikanı bir gün fəaliyyətə çevirə biləcəyikmi və ya zamanda keçmişə səyahət mümkündürmü? Bu suallara elmin verə biləcəyi cavabları yoxdur, hələlik. Albert Eynşteynin nəzəriyyələri zamanın geri qaytarılmasını istisna edir. Lakin bu, sadəcə kağız üzərindədir. Ola bilsin ki, gələcəkdə planetimizin parlaq zəkalarından biri Eynşteynin səhvə yol verdiyini sübut etsin.

O ki qaldı köstəbək dəlikləri əsaslı zaman maşınlarına - biz, hələlik onların necə qurulduğunu anlamırıq. Öz soxulcan dəliklərimizi də yaratmağı öyrənməmişik. Geriyə yalnız xəyal etmək, fantaziya qurmaq və aramızda gələcəkdən gəlmiş ola biləcək yadplanetliləri axtarmağa davam etmək qalır.

"Interstellar" filmini isə heç olmasa bir dəfə izləməlisiniz, çünki orada toxunulan elmi mövzular bir çoxlarımızı həyatda maraqlandırır. Kristofer Nolan və Kip Tornun birgə əməyi sayəsində bu film sizə köstəbək dəliklərini və qara dəlikləri, zamanın nisbiliyini və çoxölçülü sferanı maksimal qədər elm nöqteyi-nəzərindən nümayiş etdirəcək.

Orijinal məqalə buradadır

Həmçinin oxuyun:

Qara dəliyin içərisində yaşayırıq?
Zaman səyahətçisi internetdə axtarılır
Kompüter modeli zaman səyahətini təsdiqlədi

daha ətraflı...

Anabiozlu kosmik missiyalar erası başlayır

NASA mütəxəssisləri insanlı Mars missiyalarının qiymətini əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salacaq innovasion üsul üzərində işlərə başlayıblar. Çox yaxın zamanda ekipajın, qonşuluğumuzda yerləşən Qırmızı planetə dərin yuxu vəziyyətində çatdırılması planlaşdırılır.

Anabioz astronavtların orqanizmində metabolik proseslərin yavaşlamasını təmin edəcək. Belə vəziyyəti artıq bu gün mümkün olan tibbi prosedurlarla əldə etmək olar.

"Terapevtik anabioz 1980-ci illərdən bəri inkişaf etdirilir, 2003-cü ildə isə bu üsul tibbdə kritik travmaları olan xəstələrə yardım üçün tətbiq edilməyə başlanıb. Əksər böyük tibb mərkəzlərində terapevtik hipotermiya induksiyası üçün xüsusi avadanlıqlar quraşdırılıb. Bu, xəstələrin lazımı müalicəni almalarına qədər, onların həyatını qoruyur", - aerokosmik mühəndis Mark Şaffer qeyd edir.

Marsa uçuş müddəti ən yaxşı halda 180 gün alacaq (dönüşlə birlikdə ikiqat). Hərçənd bu gün tibb anabioz halındaki insanın həyatını yalnız bir həftəyə qədər dəstəkləyə bilir, ekipajın uzun kosmik müddətə dərin anabioz yuxusuna salınması və orqanizmə qidanın venadaxili daşınması planlaşdırılır. Şaffer bildirir ki, bir həftəlik anabioz müddətini ilk öncə 90, ardından isə 180 günə qədər uzatmağa çalışmalıyıq.

Bu üsulun maddi üstünlükləri insanı heyran edir. Misal üçün, yuxuda kosmosu dolaşan ekipajın gəmisi kiçik və dar ola bilər; su, qida və paltara isə minimal ehtiyac duyula bilər. Anabiozlu kosmik missiyalar uçuşun yük tələblərini 400 tonndan 220 tonna qədər azaldır.

Anabioz prosesində astronavtın bədəninin dondurulması intranazal sistem vasitəsilə yerinə yetiriləcək. Şaffer bunun çox da uyğun olmadığını deyir. Üsulun başqa bir çətinliyi də bədən tempeturunun daxildən soyudulması ilə əlaqəlidir: belə hallarda toxumalar zədələnə bilər. Artıq mövcud olan RhinoCill intronazal sistemi insan bədəni temperaturunu bir saat müddətinə 17 dərəcə selsi soyuda bilir. Bədəni uyuşma vəziyyətinə (31,6 - 33,8 dərəcə arası) salmaq üçün isə 6 saat vaxt tələb olunur.

Bədəni anabioz halından çıxarmaq da asan başa gəlməyəcək. Alimlər hesab edir ki, bu mərhələdə xüsusi isidici qəliblərin sistemə qoşulması lazımdır, hansılar ki təhlükə anında orqanizmin oyadılması prosesini sürətləndirir. Missiyanın alternativ versiyası isə bundan ibarətdir ki, ekipajın bir üzvü 2-3 gün müddətinə oyaq qalır, ardından 14 günlük anabioz yuxuya dalır və proses tsiklik olaraq beləcə davam edir.

Həmçinin oxuyun:

Anabioz həyata keçir: Xəstələr dondurularaq müalicə ediləcək
Fiziologiya və Tibb üzrə 2014-cü ilin Nobel mükafatı qalibləri bəlli oldu
20 il sonra yadplanetlilərlə ilk əlaqə yaradılacaq

daha ətraflı...

Fiziologiya və Tibb üzrə 2014-cü ilin Nobel mükafatı qalibləri bəlli oldu

Fiziologiya və Tibb üzrə 2014-cü ilin Nobel mükafatı laureatları adını Con O'Kif, May-Britt Mozer və Edvard Mozer qazanıblar. Onlar, beyində mövqeləşdirmə sisteminə nəzarət edən hüceyrəni aşkar etməyə nail olublar.

Mükafatın verilməsi ilə bağlı Stokholmda yerləşən Karolinska İnstitutunun Nobel komitəsi xəbər yayıb. Alim Con O'Kif mükafatı Norveçdən olan evli cütlük May-Britt və Edvard Mozerlərlə bölüşməli olub. Onların hər birisi açıq məkanda istiqamətlənməyə cavabdeh olan beyin sistemi üzərində işlər aparıblar. Bu, müəyyən mənada "daxili GPS-dir": insanlara və heyvanlara lazım olan yolu tapmağa yardım edir. Mükafatın yarısı evli cütlüyə, digər yarısı isə O'Kifə verilib.

Nobel komitəsi rəsmilərinin dediyinə əsasən, alimlərin apardığı elmi işlər beynin sinir hüceyrələrinin nə dərəcədə mürəkkəb proseslər yerinə yetirdiyini aydın şəkildə göstərir.

1971-ci ildə Con O'Kif öz kəşfinə ilk addımı atır. O, otağın müəyyən bir hissəsində olan siçovulun hippokampında yerləşən sinir hüceyrələrinin aktivizasiyasını aşkar edir. Heyvanın durduğu yerdən asılı olaraq bu və ya digər hüceyrə tipi aktivləşirdi. 2005-ci ildə isə evli cütlük olan alimlər kəşfin son halqasını da açdılar - yəni, koordinat neyronlarını.

Con O'Kif ABŞ-da anadan olub, onun Böyük Britaniya vətəndaşlığı da var. London Universitet Kollecində dərs deyir. Mozer cütlüyü isə Tronheymdə yerləşən Norveç texnika və təbii elmlər Universitetində işləyirlər. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, May-Britt Mozer tibb üzrə Nobel premiyasına layiq görülən tarixdəki on birinci qadın alim adını alıb.

Nobel mükafatı qaliblərinə qızıl medal və diplom təhvil edilir. Medalın pul ekvivalenti dəyəri 1,1 milyon dollar təşkil edir. Bu il mükafata cəmi 263 namizəd göstərilib.

Həmçinin oxuyun:

Fizika üzrə 2014-cü ilin Nobel mükafatı qalibləri açıqlandı
Üç valideyndən olan uşaqlar gəlir
Anabioz həyata keçir: Xəstələr dondurularaq müalicə ediləcək

daha ətraflı...

Fizika üzrə 2014-cü ilin Nobel mükafatı qalibləri açıqlandı

Stokholmda İsveç Kral elmlər akademiyasının Nobel komitəsi yaponiyalı alimlər Isamu Akasaki, Hiroshi Amano və Shuji Nakamura-ya süni işıq texnologiyalarında əldə etdikləri mühüm nailiyyətlərə görə fizika üzrə 2014-cü ilin mükafatının verildiyini bildirib.

ABŞ-ın Kaliforniya Universitetinin professoru Shuji Nakamura, Yaponiyanın Meijo universitetinin professoru Hiroshi Amano və Nagoya universitetinin professoru Isamu Akasaki, ucuz, qənaətli və güclü süni işıq mənbəyi ixtirasının müəllifləridirlər. Ucuz və enerjiyə qənaət edən işıq lampasının yaradılmasında həlledici məqam göy rəngli LED diodlarının ixtirası olub. Bu diodu Nakamura, Akasaki və Amano 1990-cı illərin əvvəlində hazırlayıbar.

O vaxtadək artıq xeyli müddət elmə məlum olan qırmızı və yaşıl işıq saçan LED diodların mövcudluğuna baxmayaraq, ağ işıq lampası hazırlamaq üçün gərəkli olan göy rəngli LED diodunu əldə etmək mümkün olmurdu. Bu istiqamətdə müəyyən cəhdlər edilsə də, 1990-cı ilədək yaradılan göy işıq diodları həddən artıq zəif və davamsız olduğundan işə yaramırdı.

Əsas problem göy rəngli LED diodu üçün lazımı ölçüdə və həcmdə kristal böyüdülməsinin çətin olması idi. Bu problemin öhdəsindən adı çəkilən yaponiyalı alimlər 1990-cı illərin əvvəllərində gələ biliblər.

"LED lampalarının ixtirası ənənəvi işıq lampalarına daha uzun müddətli və az enerji sərf edən alternativ işıq mənbəyi yaratmış oldu", - İsveç kral elmlər akademiyasının rəsmisi bildirib.

"Dünyada elektrik enerjisinin dörddə birinin işıqlandırmaya sərf olunduğundan, LED texnologiyası planetimizin ehtiyyatlarının qorunmasını təmin edir", - Nobel komitəsi bəyanatında qeyd edib.

Fizika üzrə 8 milyon İsveç kronu (£0.7m) məbləğində olan pul mükafatı 3 qalib arasında bölünəcək.

Həmçinin oxuyun:

Nobel mükafatına iddialı kəşf təkzib edildi
"Hiqqs bozonu" Nobel qazandırdı
Bürokratiya elmi məhv edir

daha ətraflı...

Beynimizi "beyin" edən beyincik

Böyük Britaniyadan olan bioloqların gəldiyi qənaətə görə, Homo sapiens-in intellektual təkamül sıçrayışında əsas rola malik beyin hissəsi əvvəllər hesab edildiyi kimi neokorteks deyil, beyincik olub. Əldə edilmiş nəticələrə görə, beyincik təkcə insanlar üçün deyil, bütün iri meymunlar ailəsi üçün vacibdir.

İş burasındadır ki, neokorteks beynimizin çox geniş hissəsini əhatə edir. Məhz bu səbəbdən ona həmişə xüsusi diqqət ayırılır və əcdadlarımızda olduğu kimi, primatların da intellektinin inkişafına təkan verən bazis hesab edilirdi. Neokorteksin beyindəki böyük bir hissəsi alimlərə göstərirdi ki, primatlarda bu beyin nahiyəsi digər bütün nahiyələrdən daha artıq inkişaf edib və böyüyüb. Yeni tədqiqatın müəllifləri isə beyindəki belə ölçü böyüməsinin bədən ağırlığının artması ilə əlaqəli olduğundan əmindirlər. Belə ki, kaşalotlar insanlarınki ilə müqayisədə daha geniş neokorteksə sahibdir.

Beynimizdəki "əsas" hissənin hansı olduğunu anlamaq üçün bioloqlar bir neçə 10 milyon il ərzində primatlarda neokorteks və beyinciyin necə inkişaf etdiyini analiz ediblər. Nəticədə adları sadalanan beyin bölgələrinin, praktiki olaraq, bütün növlərdə bərabər sürətlə, insanaoxşar meymunlarda və hominidlərdə beyinciyin isə daha sürətli inkişaf etdiyi aydın olub.

Aristotel və Qalenin anatomiya üzrə işlərində beyinciyə insanın yaşayış fəaliyyətində heç bir mühüm rol ayırılmır. Tarixin ilk həkim və təbibləri "həqiqi" beyni ona oxşarı ilə qarşı-qarşıya qoyurdular, bu səbəbdən sonuncusu "beyincik" deyə adlandırıldı.

Neyrofiziologiya nöqteyi nəzərindən beyincik hərəkət sferası nəzarətinə cavabdehdir. Halbuki funksiyaları daha çox olmalıdır. Məsələn, tədqiqatın müəllifləri qeyd edirlər ki, beynin bu bölgəsi üçün neyronların yüksək konsentrasiyası xarakterikdir (təxminən 70 milyard ki, bu da neokorteksdən 4 dəfə çoxdur). Bu neyronların vəzifəsi hələlik bilinmir. Bioloqlar isə beyinciyin alət hazırlanması və istifadəsi, habelə nitq və cümlələrin qurulması kimi fəaliyyətlərə cavabdeh olduğu ilə bağlı hipotez irəli sürürlər.

Həmçinin oxuyun:

Nitqin təkamülü
"Bəs yatmasaq necə olar?"
İlk dəfə insanın şüuru "söndürüldü"

daha ətraflı...

Nitqin təkamülü

İnsanın nitq qabiliyyəti beynin nitq mərkəzinin neyron aparatı sayəsində mümkün olur. Neyron şəbəkələrinin strukturu genomla müəyyənləşir. Nitq vərdişini yaradan neyronların məhz hansı genlərlə idarə olunduğu 2001-ci ilədək elmə məlum deyildi. Həmin il anadangəlmə nitq qüsurlarından əziyyət çəkən bir ailə üzvlərinin genomunu öyrənməklə müəyyən edilmişdi ki, bu adamlarda FOXP2 geni mutasiyaya uğramışdır. Bu səbəbdən onların tələffüz çətinlikləri, sintaksis problemləri vardı, habelə onlar normal nitqli adamların danışığını çətinliklə başa düşürdülər. Beləcə, bir ailənin probleminin öyrənilməsi nəticəsində elm qarşısında yeni üfüqlər açıldı.

Tezliklə müəyyən edildi ki, FOXP2 geni nəinki nitqin aydınlığını təmin edir, ümumiyyətlə, insanın nitq qabiliyyətinin və digər vərdişlərinin yaranmasında bu genin mühüm rolu var. Eyni genin başqa canlılarda olması da bunadək məlum idi. Amma, məsələn, şimpanzedə bu gen insanda olduğundan iki nukleotid “hərfi” ilə fərqlənir. Təkamül prosesində məhz bu iki “hərflik” mutasiya primitiv səslər çıxarmağa malik səs aparatının mürəkkəb nitq aparatına çevrilməsində əhəmiyyətli rol oynamışdır.

2009-cu ildə çox maraqlı bir eksperiment aparıldı. İnsanın FOXP2 genini siçan genomuna daxil etdilər. Əlbəttə, bunun sayəsində siçanlar insan səsi ilə danışa bilməzlər (bunun üçün, insanda olan bütöv nitq aparatı gərəkdir), lakin nəticələr heyrətamiz idi: genomu dəyişdirilmiş siçanlar digər siçanlarla müqayisədə daha mürəkkəb səslər çıxarırdılar. Sonrakı tədqiqatlarla müəyyən olundu ki, insanın nitq geni daxil edilmiş siçanlarda striatum (yaxud, zolaqlı cism) neyronlarının aktivliyi yüksəlmişdir. İnsanda bu sahənin neyronları müxtəlif vərdişlərə, o cümlədən nitq vərdişlərinə yiyələnməni təmin edir. Kişi və qadınlarda FOXP2 zülalının səviyyəsi fərqlidir. Xüsusən, qız uşaqlarında oğlanlarla müqayisədə 3 dəfə yüksəkdir. Məhz bu fərqlilik, alimlərin fikrincə, qadınların danışmağa, ünsiyyətə daha meylli olmasına səbəb olur. Həmçinin, ayrıca kişilərin və qadınların öz müqayisəsində də müəyyən fərqlər vardır ki, ola bilsin, bəzi adamların qaradinməz, bəzilərinin deyingən, qeybətcil olmasının bioloji əsası bundan irəli gəlir.

2013-cü ildə bu sahədə daha bir mühüm kəşf edildi. Belə ki, ABŞ-ın Con Hopkins Tibb Məktəbinin tədqiatçılarının dərc etdirdiyi məqalədə FOXP2 ilə bağlılığı olan digər genin – SRPX2-nin insan beyninin nitqə cavabdeh mərkəzində neyronlar arası əlaqələrin dinamikasına nəzarət etdiyi sübut edildi. Mümkündür ki, bu prosesdə digər genlər də hər hansı bir formada iştirak edirlər. Hələlik məlum olan bunlardır.

Qeyd olunan genlərin nitqi necə əmələ gətirdiyi ilə bağlı bir çox suallar indiyədək açıq qalsa da, prosesin mahiyyəti ümumi şəkildə məlumdur. Heyvanlarda olduğu kimi, insanda da öyrənmə (vərdişə yiyələnmə) prosesi iki şərti mərhələdən ibarətdir. Birinci mərhələdə vərdiş, onun ayrı-ayrı ünsürlərinin qavranması yolu ilə mənimsənilir. Məsələn, velosiped sürməyi öyrənən adam ilk növbədə sükanı düz saxlamağa, onu idarə etməyə çalışır (vərdişin əllərə aid olan hissəsi), bununla eyni zamanda ayaqlarını pedallara sıxır, onları hərəkətə gətirir (ayaqlarla bağlı hissə). Əvvəlcə bu proses bizdən maksimal konsentrasiya olunmağı tələb edir, lakin bir müddət sonra bu işə öyrəşirik. Daha ilk dəfə olduğu kimi gərgin diqqət tələb olunmur. Bununla da vərdişin inkişafında ikinci, “şüursuz” mərhələ başlayır. Daha az diqqət sərf etməklə velosipedi rahat idarə edə bilirik və sürməyə davam etdikcə bu vərdiş daha da təkmilləşir, avtomatlaşır, hər bir insan üçün adi şəraitdə mümkün olan bacarıq səviyyəsinə çatır.

Eyni prosessual gedişat uşaqların dil öyrənməsinə, yaxud dil bilən adamların yeni dil öyrənməsinə də aiddir. Əvvəlcə ayrı-ayrı sözlər və cümlə qurmanın sintaksis qaydaları mənimsənilir, sonra isə bütün diqqətimizi toplayıb yeni dildə cümlə qurmağa çalışırıq. Və nəhayət vərdişimiz konkret çərçivələrdə mümkün olan avtomatlaşma halına gəlir. Öyrənmiş oduğumuz yeni dildə danışmaq artıq çətinlik törətmir.

Massaçusets Texnologiya İnstitutundan olan tədqiqatçılar FOXP2 geninin nitq vərdişinə yiyələnmə prosesinin hansı mərhələsində zəruri olduğunu müəyyən etməyə çalışıblar. Adi siçanlar və insanın FOXP2 geni daxil edilmiş siçanlar üzərində iki eksperiment aparılıb. Birinci eksperimentdə siçanlar onlara verilən yemə çatmaq üçün xüsusi hazırlanmış labirintdən keçməli idilər. Bu halda “insanlaşdırılmış” siçanlar qidaya çatmağın ən qısa yolunu adi siçanlarla müqayisədə daha yaxşı tapır və buna görə qidaya daha tez çatırdılar. İkinci eksperimentdə mütəxəssislər labirinti elə qurmuşdular ki, siçanlar mümkün marşrutun hər bir hissəsini ayrılıqda yoxlaya bilsinlər, yəni, bir-birindən ardıcıllıqla ayrılmış bu hissələrdə bir neçə variant arasında cəmi bir doğru variant saxlanılmışdı ki, siçanlar bunları bir-bir təyin edib marşrutu tamamlamalı idilər. Bu halda siçanlar biri digərindən hansısa önəmli üstünlük göstərə bilmədilər.

Beləliklə, təcrübə nəticələrinə əsaslanaraq hipotez irəli sürüldü ki, nitq vərdişinə cavabdeh olan genlər təlim (vərdişə yiyələnmə) prosesinin müxtəlif fazaları arasında keçidləri daha yaxşı təmin edir. Başqa sözlə, striatum neyronları təlim prosesinin ayrı-ayrı fazalarını müxtəlif variantlı (amma bəlli istiqamətli) ardıcıllıqla özlərində “kodlaşdırır”, bir fazanın “kodlaşdırılması” başa çatdıqdan dərhal sonra ikinci, üçüncü və digər fazalara keçid edilir. Məsələn, bizə tamamilə yad olan dildə bir cümləni əzbərləmək lazım gələrsə, biz bu cümlədə olan hər bir sözü ardıcıllıqla bir-bir əzbərləməyə çalışırıq. Hər bir əzbərlənmiş söz müvafiq neyronların yeni əlqələrinin əmələ gəlməsi sayəsində mümkün olur. Əgər bu cümləni dəfələrlə əzbərdən təkrar etsək, o, bizim yaddaşımızda həmişəlik qala bilər. Təkrarlar kifayət qədər olmadıqda, müəyyən zamandan sonra həmin cümləni tam ya qismən unuduruq. O deməkdir ki, həmin cümləni son dəfə tam olaraq səsləndirə bildiyimiz andan keçən dövr ərzində, neyronların əlaqə kombinasiyaları tam ya qismən itirilmişdir. Eləcə də, məsələn, bu qanunauyğunluq səbəbindən, insanlar əvvəllər çox yaxşı bildikləri doğma dillərini uzun müddət istifadə etmədikdə unuda bilirlər.

Siçanlar üzərində aparılan təcrübələrdə onların müxtəlif vərdişlərə yiyələnməsi prosesi hüceyrə səviyyəsində tədqiq edildi. Müxtəlif vərdişlərin ayrı-ayrı fazalarının mənimsənməsi siçanların striratumunda neyron şəbəkəsinin struktur dəyişmələri ilə müşayiət olunur. Və bu zaman, insanın FOXP2 geni yeridilmiş siçanların stiratumunda dəyişiklik daha fəal şəkildə baş verir. Məhz bu faktor belə siçanları daha bacarıqlı edir.

İnsandaki FOXP2 geninin təribən 200 min il əvvəl əmələ gəldiyi hesab olunur. Aydındır ki, yalnız bir genin sayəsində nitq imkanı meydana çıxmamışdır. Bu, FOXP2-nin də daxil olduğu bütün gen şəbəkəsinin qarşılıqlı fəaliyyəti nəticəsində mümkün olmuşdur. Qədim insanların daha mürəkkəb ünsiyyət məcburiyyətində qalması və bunun min illərlə davam etməsi ona səbəb olurdu ki, insanlar müxtəlif obyektləri, hadisələri bir-birindən fərqləndirmək üçün əvvəlcə fərqli səslərdən istifadə edir, səslərin özünü bir-birindən fərqləndirmək üçün onlara fərqli ton, intonasiya verir, yaxud müxtəlif səs birləşmələrindən istifadə edirdilər. Bu proses tədricən mürəkkəb sözlərin yaranmasına doğru gedirdi. Eyni zamanda, yeni vərdişlər yeni neyron əlaqələri doğururdu. Yeni neyron əlaqələrinin bir həddədək çoxalması yəqin ki, FOXP2, SRPX2 və digər əlaqəli genlərdə əvvəlcə epigenetik çevrilmələrə, bunların nəticəsində isə mutasiyalara səbəb olmuşdur.

Həmçinin oxuyun:

"Bəs yatmasaq necə olar?"
İlk dəfə insanın şüuru "söndürüldü"
İnsan bədəninin yararsız rudimentləri

daha ətraflı...

Titanda müəmmalı obyekt aşkar edildi

"Kassini" zondu Saturnun peyki Titanın karbohidrogen tərkibli dənizlərinin birinin sahilində müəmmalı obyekt aşkar edib. Qəribə struktur zamanla yoxa çıxıb, ardından yenidən peyda olur.

Görünüşcə adanı xatırladan obyekt "Kassini" zondunun əldə etdiyi şəkillərdə ilk dəfə 2013-cü ilin iyulunda görülmüşdü. O vaxt kosmik cihaz Titanın üzərində keçirdi. Daha əvvəlki şəkillərdə isə həmin obyektə aid heç bir əlamət yoxdur. Bir neçə il əvvəl NASA mütəxəssisləri əldə etdikləri görüntüdə nəyin olduğunu aydınlaşdırmaq üçün həmin sahədə yeni çəkilişlər etmiş, lakin müəmmalı obyekt bu dəfə gözdən itmiş və alimlər tərəfindən "texniki xəta" kimi dəyərləndirilmişdi.

2014-cü ilin avqust ayında "Kassini" yenidən Titan üzərindən keçərkən yeni görüntülər qeydə alıb. Bu dəfə dənizin sahilində bir daha həmin müəmmalı struktura rast gəlinib. Alimlər hər hansı bir texniki yalnışlıq olmadığını anladıqdan sonra Titan dənizinin sahilindəki strukturun 160 kvadrat kilometr sahəni əhatə etdiyini bildirərək, onun mövcudluğunu təsdiqləyiblər. Obyektin nədən ibarət olduğunu isə hələlik dəqiqləşdirmək qeyri-mümkündür. NASA mütəxəssislərinin versiyalarına əsasən, qəribə obyekt dalğa və ya Titanda fəsil dəyişikliyi ilə əlaqədar meydana gələn naməlum təbii struktur ola bilər.

Müəmmalı obyektin görüntüləri və alimlərin rəyi NASA-nın bir neçə agentliklərinin saytlarında dərc edilib.

Həmçinin oxuyun:

NASA Titana göndəriləcək sualtı gəmini seçir
Europaya avtomatik zond göndəriləcək
Hindistan Marsa doğru

daha ətraflı...

Fərqli üz cizgiləri necə yarandı?

Digər heyvanlara aid nümayəndələrlə qarşılaşdıqda onların hansı növdən olduğunu anlayır, amma növ daxilində heyvanları bir-biri ilə qarışıq salırıq. Demək olar ki, bütün şimpanzeləri, ayıları, dovşanları üzdən qarışıq salırıq. Bəs bir-birimizi niyə asanlıqla tanıya bilirik? Və ya niyə bu qədər geniş üz cizgiləri fərqlərinə sahibik?

Alimlər Homo sapiens növünə aid müxtəlif üz cizgilərinin necə yarandığı sualını cavablandırmağa nail olublar. İş burasındadır ki, bu hadisə (yüksək variativlik) heyvanlar aləmi üçün anomal hesab olunur. Tədqiqatın nəticələri Nature Communications jurnalında dərc edilib.

Alimlər tədqiqatda ABŞ ordusunun geniş və fərqli anatomik məlumatlar bazasından yararlanıblar. Antropometrik baza 1945-ci ildən bəri mövcuddur və uniforma, əlverişli hərbi texnika və s. hazırlanması üçün istifadə edilir.

Analizin nəticələrinə əsasən, müxtəlif insanların üz cizgiləri fərqləri digər orqanlardan (üzvlərdən) daha fərq ediləndir. Alimlərin marağına səbəb olan əsas əlamət gözlər, burun və ağız "üçbucağı" olub - ən geniş variativlik məhz bu hissədə görülürdü.

Daha bir eksperiment: 1000 Genome layihəsi çərçivəsində minlərlə genom ardıcıl sıralandıqdan sonra üz cizgilərinə cavabdeh olan hissələrin variativliyinin, bədənin digər hissələrinin göstəricilərindən xeyli yüksək olduğu bəlli olub. Oxşar vəziyyət neandertallar və denisovaların genom müqayisələri zamanı da müşahidə edilmişdi. Beləliklə, nəticələr geniş üz cizgiləri variativliyinin Homo sapiens-in təkamülləşməsindən xeyli əvvəl formalaşdığını göstərir.

Mütəxəssislər üz cizgiləri müxtəlifliyinin də təkamülün nəticəsi olduğunu qeyd edirlər. Üz cizgilərinin geniş müxtəlifliyi fərdləri öz qruplarında (qəbilələrində) maksimal qədər tanınan etməli idi. Beləcə xarici görünüş qarşılıqlı sosial əlaqənin vacib aspekti halını almış oldu.

Əksər heyvanlara belə əlamət xarakterik deyil, çünki onlar nümayəndələrini qoxu və səslərindən tanıyırlar. Təkamül, bir qayda olaraq, fərqlilikləri minimal səviyyəyə endirir. İnsanlarda isə tamamilə əks mənzərə ilə qarşılaşırıq - üz cizgiləri fərqlilikləri növümüz üçün üstün xüsusiyyət olub seçilərək, növbəti nəsillərə ötürülüb və dəfəsində daha da geniş üz cizgiləri variasiyası formalaşmağa başlayıb.

Həmçinin oxuyun:

Saqqal dəbi Darvinin təbii seçməsinə əsaslanır
Körpələr sağ qalmaq üçün gecələr oyanır
İnsanlar və kalmarların gözü niyə oxşardır?

daha ətraflı...

Hindistan Marsa doğru

Ötən ilin dekabrında Yer orbitini tərk edərək Marsa doğru yol alan Hindistanın ilk kosmik peyki "Mangalyaan" uğurla Qırmızı planetin orbitinə daxil olub. Bu barədə Hindistan kosmik tədqiqatlar təşkilatı xəbər verir.

"Mangalyaan" peyki 2013-cü ilin noyabr ayının əvvəlində kosmosa buraxılmışdı. Kosmik cihazın bortunda quraşdırılmış xüsusi spektrometrlər vasitəsilə alimlər Mars atmosferini və səthini ətraflı araşdırmağa çalışacaqlar. Layihə müəlliflərinin dediyinə görə, missiyanın əsas məqsədi gələcəkdə Hindistanın pilotlu Mars proqramları üçün lazımlı olan texnologiyaların sınaqdan keçirilməsidir.

Bu addımla Hindistan alimləri adlarını tarixə yazdırmış oldular. Belə ki, Hindistan ilk cəhddən Mars missiyasını uğurla yerinə yetirmiş ilk ölkə adını qazandı.

Qeyd edilir ki, layihə ölkəyə 74 milyon dollara başa gəlib.

Həmçinin oxuyun:

Çin Ay səthinə kosmik aparat göndərdi
Çin rəsmən elm nəhənginə çevrildi
İkinci İran meymunu kosmosa uçdu

daha ətraflı...

Nobel mükafatına iddialı kəşf təkzib edildi

Alimlər bu ilin mart ayında möhtəşəm kəşfə imza atdıqları xəbərini yaymışdılar. Belə ki, onlar fon radiasiyasında illər əvvəl Albert Eynşteynin Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsində irəli sürdüyü cazibə dalğaları izlərini aşkar etdiklərini dünyaya çatdırdılar. Elm ictimaiyyətində bu uğurun hətta Nobel mükafatı qazandıracağı iddia edildi. Lakin yeni xəbər hər kəsi məyus etdi: tədqiqatçılar səhvən cazibə dalğaları əvəzinə ulduzlararası tozu müşahidə ediblər.

BICEP layihəsi ətrafında toplaşan bir qrup alim öz kəşflərini bayram etməyə hazırlaşırdı. Mütəxəssislər Böyük Partlayış (The Big Bang) hadisəsindən sonra kainatın inflyasion genişlənməsini təsdiq etdiklərinə əmin idilər. O vaxt alimlər ilkin cazibə dalğalarının nəticəsi olan fon radiasiyasının foton polyarizasiyasını aşkar etdiklərini açıqlamışdılar. Cazibə dalğaları Böyük Partlayışdan dərhal sonra formalaşmış məkan-zaman "alacalanmasıdır". Kəşf Antarktidada yerləşən teleskop aləti vasitəsilə edilmişdi.

Fon radiasiyasının foton polyarizasiyası müşahidələri dünyanın bütün elm ictimaiyyətinin marağına səbəb olmuşdu. Lakin bir müddət sonra kəşfə imza atan alimləri bir sıra suallar narahat etməyə başladı. İlk öncə elm dünyası təcrübənin metodikası ilə maraqlandı, hətta bəzi alimlər tapıntını ictimaiyyətə açıqlamaq üçün hələlik erkən olduğunu vurğuladılar. İkinci vacib aspekt isə bu idi ki, BICEP tədqiqatçıları cazibə dalğaları əvəzinə səhvən ulduzlararası tozları qeydə almış ola bilərdilər. Təəssüf ki, belə də oldu.

Tapıntıya əvvəldən şübhə ilə yanaşanlar alimlərin, ulduzlararası tozun yaratdığı polyarizasiyanı tez-tələsik cazibə dalğalarına aid izlər olaraq qəbul etdiklərini bildirdilər. Şübhələrinin əsaslı olduğu məlum oldu.

BICEP tədqiqatçıları ulduzlararası tozun foton polyarizasiyasının təsirini öyrənmək üçün özgə təqdimatın nəticələrini öz məqsədləri üçün istifadə etdilər. Üstəlik söhbət Planck rəsədxanasının əldə etdiyi məlumatlardan, başqa deyimlə, BICEP ilə rəqabətdə olan başqa alim qrupundan gedirdi. Yəni, mart ayındaki kəşfin müəllfiləri Planck-ın əldə etdiyi nəticələri öz araşdırdıqları obyektə ekstrapolyasiya etdilər.

Amma Planck komandası daha dolğun nəticələr ortaya qoyaraq, ulduzlararası tozun kainatın hər yerini əhatə etdiyini və təsirinin əvvəllər hesab ediləndən dəfələrlə yüksək olduğunu sübut etdi. Aydın oldu ki, BICEP tədqiqatçılarının araşdırdığı kosmik məkanda ulduzlararası toz polyarizasiya səviyyəsindən fərqlənməyən gurultu səviyyəsi meydana gətirir. Elə məhz bu gurultu da səhvən cazibə dalğalarına aid edilibmiş.

Yuxarıda qeyd edilənlərə baxmayaraq, kainatın inflyasion modeli şübhə altına alınmır. Sadəcə indi alimlər daha böyük səy göstərərək yeni dəlilləri aşkar etmək məcburiyyətindədirlər. BICEP və Planck-dan olan alimlərdən ibarət iki komanda dünya elminin maraqları üçün daha sıx əməkdaşlıq quracaqlarına və ortaq fəaliyyətə başlayacaqlarına razılıq veriblər.

Həmçinin oxuyun:

Nobel mükafatına layiq kəşfə imza atıldı
Hokinq mərci udduğunu hesab edir
Kompüter modeli zaman səyahətini təsdiqlədi

daha ətraflı...

Yaponiya kosmik lift inşa edəcək

Yapon korporasiyası olan Obayashi nümayəndələri yaxın gələcəkdə həyata keçirəcəkləri kosmik lift inşası ilə bağlı planlarını təqdim ediblər. Belə bir qurğunun 2050-ci ilədək tikilə biləcəyi hesab edilir.

Kosmik lift sayəsində yüklərin orbitə daşınması dəfələrlə ucuz başa gələcək. Hal-hazırda 1 kq ağırlığındaki yükün 150 km yüksəkliyə qaldırılması 20 min dollar tələb edir. Tezliklə istifadəyə veriləcək kosmik lift isə orbital daşınmanın maddi çətinliklərini tarixin səhifələrinə qovuşduracaq.

Plana əsasən, ağır trosun bir ucu okean platformasına, digəri isə kosmik stansiyanın bortuna bağlanılacaq. İki punkt arasında sərnişinləri və yükü daşıyacaq kabin quraşdırılacaq. Mütəxəssislər lift kabininin 30 insanı orbitə qaldıracaq gücdə olacağını qeyd edirlər.

Bu ideya həmçinin kosmik turizm sahəsinə yeni qapı açır. Müasir dövrdə suborbital uçuşun dəyəri 250 min dollar təşkil edir ki, bu da kosmosa uçmaq istəyən insanların əksəriyyətinin cibinə uyğun olmayan qiymətdir. Kosmik lift sərnişinlər üçün daha sərfəli alternativ olsa belə, orbitə səyahət ən gec halda yeddi gün alacaq.

Obayashi mühəndisləri qarşısında duran əsas məsələlərdən biri trosun hansı materialdan hazırlanacağıdır. Hal-hazırda yapon alimlər belə materialların karbon nanoboruları olacağını düşünürlər, hansılar ki hətta poladdan belə bərk hesab olunur. Bu gün karbon nanoboruları 3 sm uzunluğu keçmirlər, kosmik lift konsepsiyasının həyata keçməsi üçün isə 96 000 km uzunluğu olan trosa ehtiyac var. Obayashi mütəxəssisləri bu çətinliyi 2030-cu illərdə aradan qaldıracaqlarını bildirirlər.

Həmçinin oxuyun:

Yaponiya kosmosdan enerji əldə edəcək
Futuristik hava ekranı təqdim edildi
NASA Titana göndəriləcək sualtı gəmini seçir

daha ətraflı...

Stiven Hokinq: Dünyanın sonu mümkündür

Britaniyalı fizikin gəldiyi qənaətə görə, kainatın iki vakuum vəziyyəti arasındaki tunel dünyanın sonunu gətirə bilər. Alim öz müşahidələri haqda yeni Starmus adlı kitabının ön söz hissəsində xəbər verir. Kitaba bütün dövrlərin məşhur fiziklərinin məqalələri daxil edilib.

Stiven Hokinqin gəldiyi yeni nəticələrə əsasən kainatımız "saxta vakuum" deyə adlandırılan vəziyyətə düşə bilər. Əgər bu həqiqətdirsə, Hiqqs bozonu üzərində aparılan təcrübələr heç də xoş nəticələr doğurmaya bilər. Daha doğrusu, bozonların sayəsində yaşadığımız dünya başqa bir və daha sabit vəziyyətə düşə bilər.

Metastabil (metasabit) vəziyyət həm saxta, həm də həqiqi ola bilər. Sistemin bir haldan digər hala keçidində fluktuasiyaların mövcudluğu nəzərdə tutulur. Belə fluktuasiyalar ənənəvi sistemi energetik olaraq daha sərfəli hala sala bilər.

Bunu məşhur çuxur və şar misalında göstərmək olar. Fluktuasiya "tüğyanları" şarı bir çuxurdan digərinə - daha dərin çuxura ata bilər. Belə çuxurda şar özünü daha "sərfəli" hiss edəcək və bu çuxur həqiqi vakuuma uyğun gələcək. Digər çuxurlar isə saxta çıxacaq.

Bununla belə heç də bütün fiziklər Stiven Hokinqin gəldiyi nəticələrdən əmin deyil. Kvant tunelləşdirilməsi üçün yüz milyard qiqaelektronvolt qədər enerjiyə ehtiyac var. Müasir zamanda belə göstəricilərə yiyələnmək mümkünsüzdür. Müqayisə üçün qeyd etmək olar ki, Yerin ən böyük kollayderi olan Böyük Adron Kollayder sadəcə on dörd min qiqaelektronvolt enerji istifadə edir.

Həmçinin oxuyun:

Hokinq: "Sağalmaz xəstələrə intihar hüququ verilməlidir"
Bizi əhatə edən reallıq holoqram ola bilər
"Yadplanetliləri taparıq... siyasətçilər qoysa"

daha ətraflı...

"Yadplanetliləri taparıq... siyasətçilər qoysa"

Yadplanetli varlıqları televizor və kinoteatrlarda görmək olar, amma onları hələlik real həyatda görməyi bacarmamışıq. Yadplanetli dedikdə ilk öncə ağla fantastik filmlərdən tanıdığımız "yaşıl insancıqlar" və üzləri qırışmış klinqonlar gəlsə də, alimlərin dediyinə görə kosmosda ən geniş yayılmış həyat forması mikroblardır.

Sübutların olmamasına baxmayaraq hətta ən skeptik alimlər belə Yerdən kənarda yadplanetli həyatının mövcudluğuna şübhə etmir. Bununla, Yerdənkənar sivilizasiyaların axtarışı ilə məşğul olan SETI layihəsinin baş astronomu Set Şostak da razıdır. Dəlillərin növbəti nəslə qədər əldə olunacağı güman edilir. İllərdir gizli qalan astronomik faktlara yiyələnən alimlər indi əvvəlkindən daha əmindirlər.

NASA-nın buraxdığı kosmik teleskop "Kepler"-ə minnətdar olmaq lazımdır - cihazın köməyilə artıq kosmosda bizim sistemi xatırladan müxtəlif tipli ulduzlar və planetlərin mövcud olduğunu əminliklə dilə gətirə bilirik. Son 20 il ərzində tapılmış və bu gün də axtarılmaqda olan 1000-dən çox planet - bu rəqəmlər insanı daha da ümidləndirir. Belə tapıntılardan sonra təkcə bizim Samanyolu qalaktikasında trilyon qədər kiçik kosmik cismlərin olduğunu proqnoz etmək olar.

"Kepler" məlumatlarının daha dərin təhlili göstərir ki, minimum qalaktikamızın hər beş ulduzundan biri ölçü və orta temperatur baxımından Yerə oxşar olan planetlərə sahib ola bilər. Belə planetlər atmosferlə örtülü ola və maye su ehtiva edə bilər. Başqa deyimlə, Samanyolu Yerin milyardlarla qardaşının da yuvası ola bilər.

Bütün bu dünyaların steril olduğu ilə razılaşmaq çətindir. Bizi və planetimizin bütün flora və faunasını yaradan şərtlər möcüzəvi idi. Amma bütün möcüzələr axır-əvvəl elm tərəfindən məhv edilir. Mahiyyətcə yadplanetli həyatını təsdiqləmək və ya təkzib etmək üçün 3 üsul var və bunların hər birisi uzunmüddətli, çətin və külli miqdarda pul tələb edən eksperimentlərdən asılıdır.

İlk öncə, yadplanetli həyatı kosmik miqyasda "bir addımlığımızda" yerləşən planetlərdə də aşkar edilə bilər. Hələlik ən real cəhdlər Marsda yerinə yetirilir. Lakin indiyəcən edilmiş axtarışların əksəriyyəti "əlavədir". Set Şostak yerində qeyd edir ki, "bunlar, həyat aşkar etmə cəhdləri yox, həyatın harada aşkar edilə biləcəyinin axtarış cəhdləridir və heç bir proqress yoxdur".

Şübhəsiz ki, Mars Yerdənkənar canlılıq nümunələri üçün əsas kandidat planet olaraq qalır. Bundan başqa, bir sıra mütəxəssislər Saturn və Yupiterin peyklərini də siyahıdan kənarda qoymur. Ən azından bu peyklərdən beşi həyat sferası üçün lazımlı mühitə, əsasən də maye suya, Titan isə təbii qaza malik ola bilər.

Bu peyklərdə inkişaf edə biləcək canlılar ancaq mikroorqanizmlər olmalıdır. Onların mövcudluğu uçuş missiyası, təbii qeyzerlərdən cütləşmə müşahidələri və buzu deşərək onlarla kilometr dərinliklərə enə biləcək qazıcı cihazların oraya göndərilməsi kimi bir neçə üsulla aydın ola bilər. Təəssüf ki, bu missiyaları yerinə yetirəcək kəşfiyyat aparatların böyük bir hissəsi hələ də layihənin ideyası olaraq qalır. Proqress ləng addımlarla gedir, buna da əsas səbəb kosmik tədqiqatların maliyyələşdirilməsi problemidir.

Yadplanetliləri tapmaq üçn istifadə edə biləcəyimiz ikinci üsul planetlərin atmosfer analizidir. Spektroskopiya adlanan bu üsulla hətta ən uzaq kosmik məsafələrdə yerləşən planetlərin belə atmosfer tərkibini araşdırıb, mühim kəşflərə imza atmaq olar. Praktikada bir çətinlik meydana çıxır: uzaq planetlər tutqundur, ətraflarındaki ulduzlar isə həddindən artıq parlaqdır. Astronomların "görmə" qabiliyyətini yaxşılaşdıra biləcək çoxelementli orbital teleskoplar və kosmik nəhəng işıq blokatorları yaratmaq olar. Mühəndislər belə qurğuları növbəti onilliklərdə hazırlaya biləcəklər - əgər təbii ki hər hansı bir varlı siyasətçinin bu layihəyə ayıra biləcək pulu tapılsa.

Üçüncü üsul isə təkcə yadplanetli olmaqla kifayətlənməyib, həm də təkamül müddəti ərzində üstün intellektə sahiblənmiş kosmik qardaşlarımızın axtarışı üçün planlaşdırılıb - radiosiqnalların dinlənilməsi və lazer və ya istilik şüalarının axtarışı. Bəli, gözlədiyiniz kimi, bu üsul da maddi baxımdan güclü dəstək tələb edir.

Hesab olunur ki, 2015-ci ilə NASA-ya planetologiya, astrofizika və yeni Ceyms Vebb teleskopu üzərində aparılan işlər üçün ümumilikdə 2,5 milyard dollar vəsait ayırılıb. Bu sahələr üçün ayırılan pulun miqdarı, demək olar ki, kafidir, amma yenə də azdır. "Ən azından ABŞ-ın ümumi dövlət büdcəsinin mində bir hissəsindən də xeyli azdır", Şostak deyir.

Üçüncü üsul ilə məşğul olan SETI layihəsinə ayırılan vəsait də həmçinin ondan 1000 dəfə azdır. Bütün bu faktları göz qarşısına qoyaraq vurğulamaq olar: Yerin uzaq və ya yaxın yanında yadplanetli canlı formalarının mövcud olduğunu bilmirik, amma kainatın bütün şərtləri bizə bu fikrin olduqca inandırıcı olduğunu göstərir. Bunu təsdiqləmək üçünsə Kainatın araşdırmalarımıza maddi dəstək verə bilməyəcəyini nəhayət anlamaq lazımdır.

Həmçinin oxuyun:

20 il sonra yadplanetlilərlə ilk əlaqə yaradılacaq
İki ulduzlu sistemlərdə həyat ehtimalı yüksəkdir
Kosmosda həyat necə keçir?

daha ətraflı...

Bağırsaq bakteriyaları insanı manipulə edir

Bağırsaq mikroflorası insan beyninə təsir edə bilir, üstəlik xüsusi üsullarla - bu və ya digər bakteriyaların yaşaması üçün zəruri olan qidalar hansıdırsa, məhz onları qəbul etməyimizi məcbur edir. Bio Essays jurnalında dərc edilmiş məqalədə bakteriyaların inanılmaz xüsusiyyətindən bəhs edilir.

Başda Co Elkok olmaqla amerikalı alimlərdən ibarət qrup tərəfindən aparılmış yeni tədqiqat göstərir ki, bağırsağımızdaki bakteriyalar xüsusi əlaqə kanalları ilə insanın davranışına təsir göstərə bilir. Beləliklə bizi ehtiyac duyduqları qidaya təşviq edərək yaşamağa davam edirlər, "sözlərinə qulaq asmadıqda" isə bizi toksinlərlə cəzalandırmağa məcbur qalırlar.

"İçimizdəki bakteriyalar manipulyatordurlar. Ümumilikdə mikroflorada müxtəlif bakteriya növləri arasında müxtəlif qida zövqləri yer alır. Bunlardan bəziləri seçim etdiyimiz rasiona uyğun gəlir, digərləri isə gəlmir", - Kaliforniya Universitetindən olan Karlo Meyli izah edir.

Alimlər bu problemə həsr olunmuş külli miqdarda elmi ədəbiyyat təhlilinə əsaslanaraq belə qərara gəldiklərini bildirirlər. Hələlik bakteriyaların bu xüsusiyyətini şərh etmək mümkün görünmür. Lakin alimlər maraqlı versiya təklif edir: bakteriyalar, böyük ehtimalla, ətraf aləmə siqnal molekulları ötürürlər. Bağırsaq immun, endokrin və sinir sistemləri ilə əlaqəli olduğu üçün bu siqnallar davranışımıza bakteriyalara sərf edən formada təsir edə bilər.

"Bu mikroblar Azan sinirdəki sinir siqnallarının dəyişdirilməsi yolu ilə qida seçimimizə müdaxilə edərək halımıza və davranışlarımıza nəzarət etmək bacarığına sahib olurlar. Beləcə dad reseptorlarına yiyələnərək sağlamlığımıza neqativ təsir göstərən toksinləri buraxır və ya özümüzü yaxşı hiss etməyimizi təmin edən kimyəvi "mükafatı" istehsal edirlər", - Arizona Ştatı Universitetindən olan Afina Aktipis qeyd edir.

Hər nə qədər kədərli səslənsə də, alimlər bu təsirin ikitərəfli xarakter daşıdığında israrlıdırlar. Əgər fərqli rasiona keçid alsaq mikrofloranın tərkibi bir neçə sutkaya başdan sonra dəyişə bilər. Lakin bu, bakteriyaların yalnız bir hissəsinin məhvi ilə nəticələnəcək. Prebiotik, probiotik və antibiotiklər köməyilə insan üçün daha "sağlam" və əlverişli mikroflora yaratmaq olar, alimlər əlavə edir. Bağırsaqdaki bəzi təhlükəli bakteriyaların xərçəngi inkişaf etdirə biləcəyi məzmununda bunların xüsusilə vacib olduğunu vurğulamaq lazımdır.

Həmçinin oxuyun:

Lenski təcrübəsi hələ də davam edir
Bakteriyaların təkamülünü 2 mutasiya təmin etdi
Ən məşhur elmdən kənar əfsanələr

daha ətraflı...

Bizi əhatə edən reallıq holoqram ola bilər

Bizi əhatə edən reallıq holoqram ola bilər - Amerika Energetika Nazirliyinə daxil Fermi laboratoriyasından olan alimlər bu tezisi təsdiq və ya təkzib etmək niyyətindədir. Tədqiqatçılar bu unikal təcrübəni Holometr adlandırır və əgər təsdiqini tapsa elmdə böyük inqilaba səbəb olacağını güman edirlər.

Konsepsiyanın əsasında bu fikir dayanır ki, üçüncü ölçü mövcud deyil - bu, sadəcə holoqram olaraq mövcuddur. Ona aid informasiya isə miniatür ikiölçülü elementlərdə kodlaşdırılmış ola bilər.

"Biz, məkan-zaman kontinuumunun da Plank uzunluğu deyə adlanan öz diskretizasiya səviyyəsinə sahib materiya kimi kvant sistem olub-olmadığına aydınlıq gətirmək istəyirik", - Hissəciklər Astrofizikası Mərkəzinin rəhbəri Kreyq Hoqen qeyd edir.

Kvant nəzəriyyəsinə əsasən, subatom hissəciyin mövqeyinə aid məlumatların əldə edilməsi mümkünsüzdür. Bu, kvant dalğaların yırğalanması səbəbindən baş verir. Əgər məkan-zaman kontinuumu eynən materiya kimi özü ilə birlikdə kvant sistemi təqdim edirsə, demək orada da bu tip yırğalanmaları müşahidə etmək olar.

Yırğalanmaların nəticəsi olaraq subatom hissəciklərin mövqeyi diskretlərə bölünür. Bu diskretlərin aşkar edilməsi Holometr adlanan xüsusi cihazın işidir. Cihaz artıq istismara hazır vəziyyətdədir; bunun köməyilə alimlər kvant yırğalanmaların məkanda yer alıb-almadığını təyin etmək istəyirlər.

Alimlərin əsas vəzifəsi, çox güman ki, fon gurultularının kvant yırğalanmalardan ayırd edilməsi olacaq. Tədqiqatçılar özləri qəbul edir ki, belə gurultuları tamamilə ayırd etmək mümkün deyil, lakin onlar fon gurultularını maksimal qədər boğmaq fikrindədirlər. Təcrübənin nəticələri bizi əhatə edən reallıqla bağlı əvvəllər bildiyimiz hər şeyi yenidən gözdən keçirməyimizə məcbur edə bilər.

Həmçinin oxuyun:

Kvant fenomeni zamanı illüziyalaşdırır

"Pişik diridir, ya ölü?"
Antimaddə hara yox oldu?

daha ətraflı...