ABŞ mütəxəssisləri Merkurini partlatmağı təklif edir

ABŞ-dan olan bir qrup mütəxəssis Merkuri planetini partladaraq, onun qırıntılarından Dayson sferası adlanan qurğunu yaratmağı təklif edib. Belə üsulla ulduz enerjisindən maksimal səviyyədə yararlana bilərik.

Merkuri - Günəşə ən yaxın mövqedə yerləşən planetdir. Ulduzuna çox yaxında, təxminən 0,4 a.v. (astronomik vahid) yerləşdiyindən planet çoxlu miqdarda günəş enerjisi ehtiyatına malikdir. Bu, Merkurini kaloniyalaşdıraraq, səthində iri günəş elektrostansiyaları inşa etməyimizə ən tutarlı səbəblərdən biridir.

PBS Space Time kanalı nümayəndələri daha da irəli gedərək, Günəşin ən yaxınlığında yerləşən planeti partlatmağı təklif ediblər. Popular Mechanics-ə istinadən xəbər verilir ki, yeni layihə çərçivəsində planetin səthini qazıb, nüvəsinə partlayıcı maddələr çatdıraraq Merkurini darmadağın etmək planlaşdırılır. İdeyaya əsasən, partlayış çoxlu sayda qırıntılar meydana gətirəcək ki, bunlar da öz növbəsində xüsusi kosmik cihazlar köməyilə mürəkkəb güzgülər sisteminə toplaşaraq, Günəş ətrafında dövr edib, onun boşuna sərf edilən enerjisini yığacaqlar. Bu sizə nəyisə xatırladır? Sözügedən qurğu məşhur Dayson kürəsi və Dayson sferasının analoqudur.

Dayson sferası, amerikalı nəzəri fizik Frimen Dayson tərəfindən irəli sürülən hipotetik astromühəndislik obyektidir. Mərkəzində ulduzu olan iri struktur sayəsində ulduz enerjisindən maksimum faydalanmaq mümkün ola bilər. Bununla yanaşı alimlərin rəyinə görə, belə qurğu köməyilə süni qravitasiya da əldə etmək olar.

Sferanın inşası olduqca mürəkkəb məsələdir. Lakin mütəxəssislərin dediyinə görə, yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmış sivilizasiyalar üçün belə bir strukturun realizasiyası mümkündür. Günəşdən 1480 işıq ili uzaqlıqda yerləşən, müəmmalı şəkildə parlayan KIC 8462852 adlı ulduzun aşkar edilməsindən sonra Dayson kürəsi inşasının mümkün olub-olmadığı ilə bağlı mübahisələr yenidən canlanıb. Belə bir hadisəni şərh etmək çətindir, bu səbəbdən bir sıra mütəxəssis həmin ulduz ətrafında hər hansı bir astromühəndislik obyektinin inşası prosesinin ehtimal ola biləcəyini bildirib. Bu yaxınlarda isə alimlər növbəti dəfə çaşbaş qalıblar. Belə ki, KIC 8462852 ulduzunun bu dəfə parlaqlığını anidən itirdiyi müşahidə edilib.

Videonu izləmək üçün buraya klikləyin.

Həmçinin oxuyun:

* Yadplanetliləri "Dayson kürəsi" köməyilə tapa bilərik
* Yer Yupiterin qoyub getdiyi "tullantılardan" yaranıb
* Anabiozlu kosmik missiyalar erası başlayır

daha ətraflı...

Ən yaxın ulduz ətrafında "həyat zonasında" yerləşən planet tapılıb

ESO (Avropa Cənub Rəsədxanası) astronomları Proksima Sentavra ulduzu ətrafında dövr edən planetin tapıldığı iddiasını təsdiqləyiblər. Ulduzu ilə arasındaki uyğun məsafəni nəzərə alsaq, ekzoplanetdə maye halda su mövcud ola bilər - dolayısı ilə həyat da.

Avqustun 12-də Der Spiegel jurnalı Çilidə yerləşən ESO rəsədxanası alimlərinin bizdən təxminən 4 işıq ili uzaqlıqda yerləşən və Günəşə ən yaxın ulduz olan Proksima Sentavra ətrafında fırlanan, həyat üçün əlverişli hesab olunan ekzoplanet aşkar etdikləri xəbərini yaymışdı. Rəsədxana nümayəndəsi Riçard Huk isə jurnalistlərə müsahibəsində bildirmişdi ki, jurnalda dərc edilən məlumatın istinadı onlara məlum deyil. Bir həftədən çoxdur ki, KİV-lər böyük bir səylə yer tipində bir planet tapıldığı, lakin naməlum səbəblərdən gizlədildiyi ilə bağlı müzakirələri davam etdirirdilər.

Proksima Sentavra - ikili ulduz sistemi olan Alfa Sentavranın qonşusudur və onun ətrafında dövr edərək, müəyyən müddətdən bir Günəşə ən yaxın məsafədə yerləşən ulduz olur. Günəşlə Proksima Sentavra arasındaki məsafə 4,22 işıq ili təşkil edir. Solğun qırmızı cırtdan olan ulduz Günəşdən kiçik ölçüyə malikdir deyə adi gözlə müşahidə olunması mümkünsüzdür. Buna baxmayaraq Proksima Sentavra bir çox elmi qurğular tərəfindən izlənilir ki, bunlardan da biri Çilidə yerləşən ESO rəsədxanasının 3,6 metrlik teleskopudur.

Proksima Sentavra ətrafında ən azı bir planet olduğu ilə bağlı şübhələr hələ ilk dəfə 1998-ci ildə ortaya çıxmışdı. İddialar təsdiqini tapmasa da, zamanla yeni məlumatlar əldə edildi. Başda kraliça Mariya adına London Universitetindən olan Qilyem Anqlada-Eskude olmaqla, mövzu ilə maraqlanan bir sıra astronom Pale Red Dot adlı kampaniya başlatmışdı. Bəhrəsini də gördülər. "Layihənin ilk 60 günü ərzində dayanmadan yeni məlumatları izləməyə davam edirdim," - deyə Anqlada-Eskude qeyd edir. - "İlk on gün ərzində ümidlər böyük idi, ilk iyirmi gün gözləntilərimizi təsdiq etdi, ilk 30 gün ərzində isə hər şey o dərəcədə aydın oldu ki, dərhal rəsmi xəbər üçün hazırlıqlara başladıq."

24 avqust 2016 tarixində ESO-da təşkil olunmuş rəsmi press-konfransda alimlər siqnal əldə etdiklərini açıqlayıblar: Proksima Sentavra ətrafında tam dövrü 11 yer sutkasına bərabər olan planet mövcuddur. Astronomların rəyinə əsasən, kütləsi Yerdən az olan planetlə ulduzu arasındaki məsafə hesab ediləndən daha azdır - 7 milyon kilometr. Bu, Yerlə Günəş arasındaki orta distansiyanın heç 5%-i belə etmir. Lakin Proksima Sentavra qırmızı cırtdan ulduzlar kateqoriyasında yer alır. Dolayısı ilə, Proxima b adını almış yeni planet "həyat zonasında" yerləşir və səthində maye halda suyu qoruyub saxlamaq üçün lazımi miqdarda istilik alır. Nə dondurur, nə də buxarlandırır.

Bununla belə planet üzərində həm yaşayış, həm də maye su olduğunu vurğulamaq üçün hələlik tezdir. Maraq kəsb edən əsas məqam "həyat zonası" planetinin ən yaxınımızda, cəmi 4 işıq ili uzaqlıqda yerləşdiyidir. Planetin orbitlə hərəkəti və öz oxu ətrafında fırlanması özəlliklərindən asılı olaraq su cismin sadəcə səthinə yığıla, yalnız bir kürəyə (ulduzuna döndərilmiş) toplaşa və ya ancaq ekvator ərazisində saxlana bilər. Proksima Sentavra ətrafında planetin aşkar edilməsi hələ başlanğıcdır və indi alimlər onun iqlimini aydınlaşdırmaq üzərində işləyirlər. Hazırlanma mərhələsində olan E-ELT və James Webb kimi yeni nəsil teleskoplar alimlərin bu sahədə tezliklə uğur əldə edəcəyinə ümidləndirir.

Həmçinin oxuyun:

* "İkinci Yer" olmağa namizəd planet tapılıb
* 20 il sonra yadplanetlilərlə ilk əlaqə yaradılacaq
* İki ulduzlu sistemlərdə həyat ehtimalı yüksəkdir

daha ətraflı...

"İlk həqiqi cavanlaşdıran preparat" sınaqdan keçirilir

Vaşinqton və Keyo universitetlərindən olan nümayəndələr ilk dəfə nikotinamidmononukleotid-i (NMN) insan üzərində sınaqdan keçirməyə hazırlaşır. Adıgedən preparat daha əvvəl siçanlar üzərində yoxlanılmış (heyvanlar dərmanı qida ilə birlikdə qəbul edirdi) və onlarda görmədə normallaşma və maddələr mübadiləsi yaxşılaşması müşahidə edilmişdi.

Homo sapiens-lə 98%-ə qədər artan genetik uyğunluq daşıdığından, əksər təcrübələrdə siçanlar istifadə olunur. Bu gəmiricilərdə bizimki ilə oxşar xəstəliklər müşahidə olunur. Lakin bütün bunlar deməyə əsas vermir ki, preparat siçanlara təsir göstərdiyi kimi, bizi də yaxşılaşdıracaq.

Növbəti mərhələ üçün artıq hazırlıqlar gedir. Eksperiment üçün on sağlam könüllü seçilib: onlara NMN yeridildikdən sonra orqanizmlərindəki dəyişikliklər izləniləcək. Bununla yanaşı dərmanın əks təsirləri də müəyyənləşdirilmiş olacaq. Əgər neqativ nəticələr qeydə alınmasa, mütəxəssislərin rəyinə əsasən, "ilk həqiqi cavanlaşdıran məhsul" olan yeni preparat satışa çıxarılacaq.

Preparat sayəsində sirtuinlərin (bədən inkişaf etdikcə hasilatı zəifləyən zülallar) hasilatı stimullaşır. Nikotinamidmononukleotid, süd kimi müxtəlif qida məhsullarının tərkibində olan üzvi molekuldur.

Həmçinin oxuyun:

* Yaşlanma prosesi dal-dalı getdi
* İmmun sistemi geninin deaktiv edilməsi uzun ömürlülük təmin etdi
* Alçaqboylular daha uzunömürlüdür

daha ətraflı...

"Digər dünyaya" açılan mərhələ: kliniki ölüm və görmələr

Alimlər insanlarda kliniki ölüm vaxtı meydana gələn görmələrin təbiətini aydınlaşdırmağa cəhd ediblər. Məlumdur ki, bir çoxları belə halları "digər dünya" ilə əlaqələndirir.

Kliniki ölüm zamanı pasientin həyatı xilas oluna bilər. Bu ölüm mərhələsi həyatla bioloji ölüm arasındaki keçiddir. Xəstənin ürək fəaliyyəti və tənəffüs prosesi dayanır. Orqanizmin həyati funksiyalarının bütün xarici əlamətlərinin itməsi müşahidə olunur. Kliniki ölüm vaxtı bəzən qəribə hallar qeydə alınır ki, bunları da müasir elm dəqiq olaraq izah edə bilmir. Bu prosesdən keçmiş bir sıra insanlar öz bədənləri üzərində uçduqlarını xatırladığını iddia edirlər. Digərləri isə vəfat etmiş qohumları ilə görüşdüklərinə əminliyini bildirir. Belə halların atributlarından biri insanı sanki özünə çəkən gur işıqlı tunel ola bilər.

Elə isə bütün bunlar nədən qaynaqlanır? Belçikalı nevroloq Stiven Loureysin başçılıq etdiyi elmi komanda bu sualı cavablandırmağa cəhd edib. Alimlər kliniki ölüm təcrübəsi yaşamış 400 pasientin göstəricilərini analiz ediblər. Əldə edilmiş məlumatlar əsasında Loureys və həmkarları kliniki ölüm anında beynin nevroloji fəaliyyətinin gücləndiyi və bunun nəticəsi kimi beyində təkrar olunan müxtəlif həyat anlarından ibarət bir növ "film" nümayiş olunduğu qənaətinə gəliblər. Alimlərin fikrincə, oxşar görmələr şüuraltı fəaliyyətinin məhsuludur.

"Güman edə bilərik ki, komada olan və bizlərə cansız kimi görünən insanlar əslində səs-küylü nevroloji həyat yaşayır", - Loureys qeyd edir.

Nəticələr göstərir ki, görmələr baş verdikdə gicgah və təpə nahiyələrinin qovuşduğu beyin bölgəsində aktivləşmə meydana gəlir. Tədqiqatçılar iddia edirlər ki, belə vəziyyəti süni olaraq əldə etmək olar - bunun üçün hiperventilyasiyanın köməyi lazımdır. Kliniki ölüm zamanı pasientlərin gördüklərini alpinistlər və pilotlar da müşahidə edə bilər. Bir sıra pilotların havada özlərini təyyarədən kənarda hiss etmiş olduqları kimi hallara rast gəlinir.

Həmçinin oxuyun:

* Ölüm astanasındakı fenomenal hadisələrin səbəbi nədir?
* Xəyallara daldığınıza görə narahat olmağa dəyməz
* Həyat və ölüm arasındaki "sərhəd" nədir?

daha ətraflı...

Ayaq üstə su içmək zərərlidirmi?

Mif-1: "Ayaq üstə su içmək zərərlidir, çünki ayaq üstə dayanarkən içdiyimiz su birbaşa onikibarmaq bağırsağa keçir, mədədə kifayət qədər qalmır və bu səbəbdən mədə turşusu ilə qarışmır, içərisindəki bakteriyalar ölmür."

Mif-2: "Ayaq üstə dayanan bir insanın qəbul etdiyi maye qida birbaşa onikibarmaq bağırsağa keçir. Mədənin kiçik əyriliyinə uyğun gələn hissəsində Waldeyerin mədə yolu adlanan nov vardır. Maye qidalar bu yoldan keçərək kiçik bir açıqlığı olan mədə çıxacağından onikibarmaq bağırsağa keçir. Yəni insanların ayaq üstə qəbul etdikləri su və maye qidalar mədədə qalmadan birbaşa onikibarmaq bağırsağa keçir."

Həqiqət: Duruş vəziyyətiniz ilə su içməniz arasında heç bir əlaqə yoxdur. Bu tamamilə yanlış bir məlumatdır və ayaq üstə su içənlərin xəstəliklərə tutulma tezliyinin çox olduğunu göstərən heç bir elmi araşdırma yoxdur. Bu səbəbdən arqument uydurmadır və tamamilə mənasız bir fərziyyədir.

Məlumat-1: Su, son dərəcə axıcı bir mayedir. Mifi yaradanların iddia etdiyi şəkildə, bir qatı maddə kimi hərəkət etmir. Mədə hansı vəziyyətdə olursa olsun, qida borusundan keçib mədəyə çatan su turbulent axın nəticəsində çalxalanacaq və mədə turşusuyla normal bir şəkildə qarışacaq. Bəhs edilən "birbaşa keçid" yalnız qatı və kiçik parçalar üçün etibarlı ola bilər ki bu da mədənin formasından ötəri doğru olmayacaq. Aşağıda mayeylə dolu bir mədənin sxematik görünüşü göstərilməkdədir:

Məlumat-2: Mədədə "mayelərin keçdiyi" bir "Waldeyerin Mədə Yolu" adlı nov yoxdur. Bu tamamilə uydurma bir termindir. Anatomiya və bəzən cərrahi elmlərdə "Waldeyer Fassiyası" olaraq təyin olunan "fascia of Waldeyer" ya da "Waldeyer's Fascia" termini var. Ancaq bunun mədədə suyun axını ilə hər hansı bir əlaqəsi yoxdur və düz bağırsaq nahiyəsində yerləşir. Bəzi mənbələrdə, qida borusunun sonu (mədənin girişi) ilə onikibarmaq bağırsağ arasındakı ən qısa məsafə olaraq təyin olunsa da bu səhvdir. Bu iki nöqtə arasındakı ən qısa məsafə "curvatura ventriculi minor" adlanır. Bu səbəbdən mədədə tapıldığı iddia edilən yol və ya xüsusiləşmiş nov bir xəyal məhsuludur. 

Məlumat-3: Mədənin forması, duruş vəziyyətindən asılı olaraq demək olar ki heç dəyişmir. Əlbəttə, çəki miqdarına və orqanların anlıq vəziyyətilə əlaqədar olaraq hərəkətlərimiz müxtəlif orqanların bir qədər sıxılmasına və ya gərgin hala gəlməsinə səbəb ola bilər; ancaq bunun hər hansı bir prosesə nəzərəçarpan dərəcədə təsir etməsi mümkün deyil. Üstəlik bu dəyişmə olsa belə, su axışının və patogenlərin öldürülməsinin bununla bir əlaqəsi yoxdur. Ayaq üstə dayanan insanın mədəsi aşağıdakı kimi görünür və bu şəkildən də görülə biləcəyi kimi mədəyə düşən suyun, mədə turşusu ilə qarışması üçün çox zaman olacaqdır. Əgər bir mayenin udulduqdan sonra yolu necə keçəcəyi və qıvrımlardan necə sıçrayaraq axacağı düşünülsə, nə demək istədiyimiz (və arqumentin axmaqlığı) dəqiq bir şəkildə görüləcəkdir. Qaldı ki mədə forması, insandan insana olduqca dəyişir. Buna görə bir ümumiləşdirmə aparılması qeyri-mümkündür.

Məlumat 4: İnsanlar, təkamül müddətində sonradan iki ayaq üzərinə qalxmış növlərdir. Anatomiyamız hal-hazırda da 4 ayaq üzərində yeriməyə adaptasiyalıdır; iki ayaqlılığa hələ də tam olaraq uyğun deyilik (fəqərə yırtıqları, kürək ağrıları, bel ağrıları, vs. buna əyani misaldır). Bu vəziyyətdə, həzm sistemimiz də əsasən digər 4 ayaqlı heyvanlarınkına bənzəməkdədir və bu şəkildə adaptasiya olmuşdur. Belə olan halda, ən uyğun su içməyin 4 ayaq üzərində olduğunumu gözləmək lazımdır? Əlbəttə xeyr. Eynilə ayaq üstə su içmənin zərərli olduğunu söyləmək kimi, 4 ayaq üzərində su içmənin ən uyğun olduğunu söyləmək də axmaqlıq olacaq. Çünki mayelərin həzm edilməsinin və ya detoksikasiyasının duruş vəziyyəti ilə hər hansı bir əlaqəsi yoxdur.

İstinad buradadır

daha ətraflı...

Təkamül bizi nəyə çevirəcək?

Kent Universitetindən olan paleontoloq Metyu Skinnerin sözlərinə əsasən, təkamül bizi "məsxərəyə qoya bilər". Bu təbiət hadisəsinin üzərimizdəki təzyiqi nəticəsində insan suiti, morj və ya ördəyə oxşar canlıya çevrilə bilər. Fikirlər ilk baxışdan absurd kimi səslənsə də, alim dilə gətirdiyi sözlərini əsaslandıra bilir.

The Telegraph'a istinadən bildirilir ki, gələcəkdə insanın məruz qala biləcəyi metamorfozların səbəbi dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi və bununla əlaqəli olacaq həyati qlobal dəyişikliklərdir. Gələcəyin insanı yeni şərtlərə uyğunlaşmalı olacaq və ola bilsin ki, onda inkişaf etmiş pərdəli üzvlər meydana gələcək. Buna oxşar nümunəni bu gün qurbağa, suiti, ördək və qunduzlarda görə bilərik. Belə bir təkamül dəyişikliyinin üstünlüyü bundan ibarətdir ki, artacaq dəniz səviyyəsi şərtlərində suda daha sürətli hərəkət etmə bacarığı təmin edə bilər.

Üzvlər uzana, ciyərlərin həcmi isə azala bilər. Bulanıq suda daha yaxşı görə bilmək üçün insanın gözləri transformasiyaya uğrayaraq, pişikkimilər yarımdəstəsi nümayəndəsinin gözlərinə oxşaya bilər. Sudaki zəif işıqlanma dərəcəsi şərtlərində gözdəki tor qişanın arxasında yeni toxuma qatı - "tapetum" meydana gələ bilər. Tapetum, qaranlıqda daha aydın görə bilmək üçün vacib, bir növ bioloji əks etdirmə sistemidir. Su əsasən soyuq olduğu üçün Homo sapiens bədən istiliyini qoruyub saxlamaq üçün əlavə piy qatı təkamülləşdirə bilər. Belə bir insan suitinə bənzəməyəcəksə, daha nəyə bənzəyəcək?

Lakin bu hələ son deyil. Alimin digər bir versiyasına əsasən, əgər yerüzünə asteroid düşsə, bu isə buz dövrünü başlatsa və atmosferin günəş şüası keçiciliyini azaltsa, vacib D vitaminini qəbul etmək üçün insanın dərisi və saçı daha açıq rəngə doğru təkamülləşəcək. Burun və sifət böyüyəcək, saçlarınsa miqdarı artacaq. Bütün bunlar həddindən artıq soyuq şərtlərdə sağ qalma şanslarını artırmış olacaq.

Əgər insan başqa planetə köç edib, məsələn, "marslı" olsa, bədən ölçüsü azalacaq. Qırmızı planetdə kaloniya qurası olsaq təbii rəqiblərimiz və fiziki yükdən məhrum olacağıq və hazır qida qəbulu səbəbindən çənəmiz kiçiləcək, dişlərimizsə, böyük bir ehtimalla, tamamilə yox olacaq. Yetkin marslı belə, alimin dediyinə görə, uşağa oxşayacaq. Bədənin ümumi ölçüsünün kiçilməsinə baxmayaraq, beynimiz artmağa və böyüməyə davam edəcək.

Mütəxəssislərin rəyinə görə, Homo sapiens yaxın zamanda çox da dəyişilməyəcək. Transformasiyaya ilk uğrayacaq əsas bacarığımızsa təhlükəli xəstəliklərə qarşı müqavimətin artması olacaq.

Həmçinin oxuyun:

* İnsanın təkamülü davam edir
* Gələcəyin seksi
* Maya sivilizasiyasının yox olma səbəbi nədir?

daha ətraflı...

Alim: "Qadınlara savadsız olmaq sərf edirdi"

Məşhur rusiyalı bioloq, paleontoloq və elm populyarizatoru Aleksandr Markov hesab edir ki, qadınların savadsız olmağı təkamül nöqteyi-nəzərindən daha sərfəlidir.

Mütəxəssis son verdiyi intervyuda qadınların təhsili sualına toxunur. Onun sözlərinə görə, qadının intellektual olması nəsilartırma potensialına mənfi təsir göstərir. Qadın yazma-oxuma bilmədikdə, savadsız olduqda isə özündən sonra nəsil qoyma şansları artır. "Ölkədə qadın savadlılığı nə qədər çoxdursa, doğum bir o qədər azdır", - bioloq qeyd edir. Alim həmçinin məşhur tezisi bir daha xatırladır - savadlı qadın hər şeydən əvvəl öz karyerası və gələcəyi barədə düşünürsə, savadsız qadın əsasən öz uşaqlarının tərbiyəsi ilə məşğul olur.

Markov demoqrafik məsələyə başqa prizmadan da baxdığını etiraf edir. "Kasıblar, varlılardan daha sürətli artırlar. Bu vəziyyət hər zaman, hər yerdə və hər cəmiyyətdə təkrarlanmasa da, yenə də müşahidə olunur. Kasıb məhəllələri əhali çoxluğundan aşıb-daşır, varlılarsa varislərinin olmamasından əziyyət çəkir" - alim deyir. Dolayısı ilə doğum səviyyəsini təkcə qadının cəmiyyətdəki mövqeyi nöqteyi nəzərindən qiymətləndirmək yanlış olardı.

Lakin maraqlı bir istisnaya da rast gəlirik. Hal-hazırda İranda doğum statistikaları hər qadına 1,92 uşaq düşdüyünü göstərir. Bu göstərici Avropa İttifaqı üzrə ortastatistik göstəricidən azca yüksəkdir. İran cəmiyyətini, qərb nöqteyi-nəzərindən, bərabərhüquqlu adlandırmaq çətin olardı. Qərbləşmə siyasəti və bununla əlaqəli "qadının ali təhsil alma dəbi" müşahidə olunmayan bu islam ölkəsindən belə göstəricilər insanı heyrətləndirməyə bilməz.

Bioloq bununla yanaşı insanların yaşlılara baxma və onların qeydinə qalma davranışı məsələsinə də toxunur. İbtidai icma dövrü ovçuları üçün qocalara qayğı göstərmək sərfəli idi, çünki bunun əvəzində böyük nəsil nümayəndələrindən dəyərli həyat təcrübəsi dərsi alırdılar.

O ki qaldı kreasionistlərə, Markov qeyd edir ki, onlar da təkamül tərəfdarlarından fərqli olaraq, sərfəlidirlər. Bu mövzu daha çox siyasi müstəvidədir və bunu ən sadə belə şərh etmək olar ki, inanclı insanları idarə etmək daha asandır və istənilən hökümət bunu yaxşı dərk edir.

Həmçinin oxuyun:

* Qadınlar niyə elmə maraq göstərmir?
* Niyə spirt düşkünüyük və ya niyə yerə enmişik?
* Körpələr sağ qalmaq üçün gecələr oyanır

daha ətraflı...

Qravitasiya dalğalarının mövcudluğu təsdiq edildi

11 fevral 2016 tarixində elm ictimaiyyəti konfrans çərçivəsində nəyahət ki Albert Eynşteyn tərəfindən irəli sürülmüş qravitasiya dalğalarının kosmosda müşahidə edildiyini təsdiq etdi. Yerdən çox uzaqda yerləşən kosmik obyektlərin buraxdığı izlər olan dalğaların qeydə alınması "əsrin kəşfi" hesab olunur.

Qravitasiya dalğalarının mövcudluğunu 100 il əvvəl Eynşteyn proqnoz etmişdi. Alim iddia edirdi ki, gözəgörünməz dalğalar kainatdaki kütlənin hərəkətinin sürətlənməsi nəticəsində meydana gəlir. Dolayısı ilə, kainatımız inflyasion, genişlənən modelə sahibdir.

Astronomların dediyinə əsasən, qravitasiya dalğalarının kəşfi Böyük Partlayış və inflyasiya nəzəriyyələrinin birmənalı olaraq təsdiq edildiyi mənasını verir, habelə bu "inqilabi irəliləyiş" qara dəliklər, neytron ulduzlar və Supernova partlayışları kimi enerji qaynaqlarının öyrənilməsi işində əvəzsiz yardım təmin etmiş olur.

"Bu, son deyil - yeniliyin başlanğıcıdır", - deyə Kolumbiya Universiteti professoru Sabolç Mark qeyd edir.

Yeni kəşfə imza atıldığı xəbərini rəsmi olaraq yayan, LIGO-nun icraçı direktoru Devid Reyts konfransda sözügedən dalğaların mövcud olduğu haqda alimlərin hələ ötən ilin sentyabr ayında xəbər tutduqlarını, lakin ətraflı analiz işləri səbəbindən açıqlama üçün bu qədər vaxt gözlədiklərini bildirib.

Tapıntını edən "qəhrəman", Maks Plank adına qravitasiya fizikası institutundan (Hannover, Almaniya) olan Marko Draqodur. LIGO rəsədxanasında müəmmalı siqnal aldıqdan üç dəqiqə sonra, alimin elektron ünvanına müvafiq bildiriş gəlib. Həmin vaxt Marko öz otağında olub. O, ilk öncə baş verənləri iş yoldaşı və ailəsi ilə bölüşüb. 18 sentyabr və 5 oktyabr tarixləri arasında mütəxəssislər müəmmalı siqnalın mənşəyinin araşdırılması üzərində baş sındırıblar. Nəticədə rəsədxanada yerləşən iki detektorun köməyilə, alimlər "əsrin kəşfinə" imza atıblar.

Məlumat üçün qeyd etmək vacibdir ki, 2014-cü ilin mart ayında da alimlər oxşar uğura yiyələndikləri xəbərini yaymışdılar. Elm ictimaiyyətində həmin tapıntının hətta Nobel mükafatı qazandıracağı belə iddia edilirdi. Lakin son anda tədqiqatçılar cazibə dalğaları əvəzinə səhvən ulduzlararası tozu müşahidə etdiklərini bildirmişdilər. Son edilən açıqlamanın dəqiqliyi isə elm ictimaiyyətində daha heç kəsdə şübhə doğurmur.

Həmçinin oxuyun:

* Multikainatda yaşayırıq?
* Bizi əhatə edən reallıq holoqram ola bilər
* Kvant fizikası sahəsində böyük nailiyyət

daha ətraflı...

Dindar valideynlər uşaqlarına xəsislik aşılayır

Beynəlxalq psixoloq komandasının apardığı tədqiqat çərçivəsində məlum olub ki, dindar ailələrdə tərbiyə edilən uşaqlar sekulyar və ateist ailələrində böyüyən həmyaşıdlarından fərqli olaraq, bölüşməyi bir o qədər də sevmirlər. Bundan başqa inanclıların, insanların şiddətli cəzalara məruz qalmasına daha çox haqq qazandırdığı və başqalarının əməllərinə daha dözümsüz yanaşdığı qeyd edilir.

ScienceDaily elm portalına istinadən bildirilir ki, ateist və ya dindən uzaq ailələrdən olan uşaqlar daha əliaçıq və həssas fərdlər olaraq yetişir. Başda Çikaqo Universitetindən olan professor Cin Deseti olmaqla, psixoloq komandası ümimilikdə altı ölkədən olan uşaqların davranışını öyrənərək, dindar valideynlərin böyütdüyü uşaqların bölüşməyə daha az meylli olduğu qənaətinə gəlib. Bununla yanaşı onlar, təqsirli əmələ görə daha şiddətli cəzalar verilməsinə də haqq qazandırırlar.

"Gəldiyimiz nəticələr, xeyli populyar olan, dindar ailələrdən olan uşaqların digərləri ilə müqayisədə daha xeyirxah olduğu fərziyyəsinə ziddir. Apardığımız tədqiqat göstərir ki, əslində sekulyar ailələrin uşaqları daha əliaçıqdır", - Deseti qeyd edir.

Tədqiqatda Kanada, Çin, Cənubi Afrika, Türkiyə, İordaniya və ABŞ-dan olan 5-12 yaş arası 1170 uşaq iştirak edib. Onların dindarlıq səviyyəsini müəyyən etmək üçün valideynlərə anketi doldurmaları təklif edilib. Alimlər həmçinin valideynlərin bilik səviyyəsini və onların öz uşaqlarını nə dərəcədə xeyirxah və həssas hesab etdikləri kimi məsələləri də aydınlaşdırıblar. Anketləşdirmə nəticələrinə əsasən valideynləri üç böyük qrupa bölüblər: xristianlar, müsəlmanlar və ateistlər.

Uşaqlar "Diktator" adlı oyunda iştirak ediblər. Hər uşağa 10 etiket verilərək, bunları özü və gözəgörünməz partnyoru arasında bölüşdürməsi tələb olunub. Həmçinin onlara dava kimi müxtəlif hadisələr təsvir olunan şəkillər göstərilib. Davada iştirak edənlərin cəzaya layiq olub yoxsa olmadıqları soruşulub. Beləliklə nəticələr, yaş artdıqca uşaqların daha xeyirxah olduğunu və dostu ilə bölüşmə meylinin çoxaldığını göstərib. Maraqlıdır ki, dindar ailələrin uşaqlarının ateist ailələrin uşaqlarından daha xəsis olduqları məlum olub.

"Daha əvvəlki araşdırmalar dini inanclı insanların inancsızlarla müqayisədə daha az xeyirxah işlərlə məşğul olduğunu göstərirdi. İndə isə aydınlaşdırdıq ki, üstəlik onların uşaqları da ateistlərin övladlarından daha az xeyirxahdır", - Deseti deyir.

Həmçinin oxuyun:

* Dini tərbiyə almış uşaqlar reallıqla xülyanı ayırd edə bilmir
* İnanclı insanlar intellektual baxımdan geridədirlər
* Alim: "Xristianlığın yaranması meteorit düşməsi ilə əlaqəlidir"

daha ətraflı...

Taun mikrobu milyonlarla insanı öldürəcək şəkildə necə təkamülləşdi?

Taun dedikdə ilk öncə 14-cü əsrdə bütün Avropanı cənginə alan "Qara Ölüm" pandemiyası yada düşür. Xəstəliyin Avropanı bir çox onilliklər ərzində məhv etməsi nəticəsində kütləvi məzarlıqlar milyonlarla qurbanların üst-üstə yığılmış cəsədləri ilə dolmuşdu. Taun xəstəliyinin törədicisi olan Yersinia pestis bakteriyası hal-hazırda da gəmirici və birə populyasiyaları arasında yaşayaraq bütün dünyada mütəmadi olaraq epidemiyalara səbəb olur. Son dövrlərdə Madaqaskarda insanlar, ABŞ-ın Kolorado ştatında isə çöl itləri arasında tauna yoluxma hallarının olduğu təsdiqlənmişdir.

Y. pestis üç fərqli formada tauna səbəb ola bilir: bubonik, pnevmonik və septik. Pnevmonik taun ağciyərləri yoluxdurur və ağır pnevmoniya yaradır. Xəstəliyin bu ən ciddi formasında antibiotiklərlə müalicə vaxtında başladılsa sağalma mümkündür, lakin müalicə edilməzsə ölüm riski 100%-ə çatır. Elementar gigiyena normalarının yüksəlməsi və müasir tibbdəki nailiyyətlər sayəsində taun epidemiyalarının sayı böyük ölçüdə azalmış olsa da pnevmonik taunun əlamətləri qripə o qədər bənzəyir ki səhv diaqnoz qoyulması və müalicənin gecikdirilməsi ölümcül nəticələrə səbəb olur.

Y. pestis-in nisbətən az zərərli bağırsaq patogeni olan "Yersinia pseudotuberculosis"dən son 5-10 min il içərisində, təkamülün zaman şkalası baxımından çox yaxınlarda təkamülləşdiyi bilinir. Təkamül müddətinin bir nöqtəsində Y. pestis yeni heyvan və mühitlərə uyğunlaşma imkanı verən yeni yoluxma yolları və xəstəlik təzahürləri inkişaf etdirdi. Bakteriya bu sayədə sadə bir qarın ağrısı törədicisi olmaqdan çıxıb Orta Əsrlərdə milyonlarla insanın ölümünə səbəb olan qatilə çevrildi.

Laboratoriyamızın əsas elmi-tədqiqat məqsədlərindən biri Y. pestis-in pnevmonik taun törətmək qabiliyyətini necə inkişaf etdirdiyini müəyyən etməkdir. "Nature Communications" jurnalında nəşr olunan araşdırmamız kiçik genetik dəyişikliklərin Y. pestis-in ciddi tənəffüs yolu patogeninə çevrilməsinə necə təsir göstərdiyinə dair yeni fikirlər təqdim edir.

Bizim araşdırmaya qədər, bu sahədə ümumi rəy belə idi ki, pnevmonik taun bubonik taun olaraq bilinən invaziv xəstəliyin əlavə təsiri şəklində meydana çıxan bir ağırlaşmadır. Pnevmonik taun insanlarda mövcud taun infeksiyalarının yalnız 5-10%-ni meydana gətirdiyi üçün, pnevmonik taunun yalnız Y. pestis-in bubonik taun zamanı yayılmış infeksiyadan sonra ağciyərlərə keçməsi nəticəsində inkişaf edən bir xəstəlik olduğu ehtimal edilirdi. Ola bilər ki səbəb hal-hazırda həqiqətən belədir, lakin Y. pestis-in əcdadının Y. pseudotuberculosis olduğunu nəzərə alsaq keçmişdə baş verənlərin bununla əlaqədar olmadığını düşünə bilərik.

Birinci, Hədəf Ağciyərlər!

Beləliklə araşdırmamıza bu sadə sualla başladıq: "Y. pestis ağciyərləri yoluxdurma və pnevmonik tauna səbəb olma qabiliyyətini nə vaxt qazandı?" Təkamülün zaman şkalasında bakteriyanın bağırsaqlardan çox ağciyərləri hədəfləməyə başlamasının yaxın dövrlərdə reallaşdığını yuxarıda qeyd etmişdik. Y. pestis-in bir növ olaraq 5-10 min il əvvəl ortaya çıxdığı məlumdur ancaq insanlar arasında bilinən ilk taun pandemiyası 1500 il əvvəl Bizans İmperatorluğuna təsir edən "Yustinian Taunu" olmuşdur.

Yaxın zamanda edilən bir kəşf araşdırmalarımıza yardımçı oldu. Alimlər Londonda bir "Qara Ölüm" kütləvi məzarlığındakı insan skeletlərindən Y. pestis DNT-sini əldə etməyi bacardılar. Bu tarixi ərazidən əldə edilən genetik vəsait, müasir dünyadakı taun epidemiyalarından əldə edilən DNT ilə çox bənzərdir. O dövrlərdəki DNT-nin müasir DNT-yə bənzəməsi, müasir Y. pestis bakteriyalarının da dağıdıcı xəstəlik yarada bilmə qabiliyyətlərini qoruduğunu göstərir.

Y. pestis-in o əhəmiyyətli sıçramanı edərək ağciyərləri hədəfləməyə və beləcə pnevmonik taun törətməyə başlaması mövzusundakı sualları cavablandırmaq üçün, həm köhnə, həm də müasir Y. pestis ştammlarını araşdırdıq. Zaqafqaziya yaylalarındakı tarla siçanlarından alınmış olan bu köhnə Y. pestis ştammları, həm indiki vaxtda epidemiya yarada bilən Y. pestis ilə həm də nisbətən daha az patogen əcdadı və hal-hazırda mövcud olan Y. pseudotuberculosis ilə xarakteristik bənzərlik göstərməkdə idi.

Beləliklə, bu köhnə variantların bağırsaq Yersinia bakteriyaları və müasir öldürücü Y. pestis arasında qalan "keçid" ştammlar olduğu düşünülə bilər. Həqiqətən də bu "keçid" xəttdən gələn köhnə ştammlar Y. pseudotuberculosis ilə ciddi bənzərlik göstərsə də eyni zamanda texniki olaraq Y. pestis növünü də təmsil etdiyini söyləyə bilərik. Köhnə ştammlar bu unikal genetik xüsusiyyətləri sayəsində, Y. pseudotuberculosis-dən təkamülləşərkən bakteriyanın yeni mühitlərə necə adaptasiya ola bildiyi mövzusunda əhəmiyyətli məlumatlar verə bilər.

Gözlənilməz şəkildə, bu köhnə ştammların da müasir Y. pestis bakteriyasının siçanlarda yaratdığı pnevmonik taundan ayırd edilə bilməyəcək şəkildə bir pnevmonik taun yarada bilmə qabiliyyətləri olduğunu kəşf etdik, ancaq bunun üçün bakteriyaların Pla adlı zülalı tənzimləyən genə sahib olması lazımdır. Y. pestis-ə xas olan Pla növün təkamülünün ilk mərhələlərində meydana çıxmışdır.

Y. pestis-in demək olar ki bütün köhnə ştammlarında Pla geni vardır. Lakin Pla-nın əldə edilməsindən əvvəlki zamanlardan gələn bir neçə köhnə Y. pestis nümayəndəsi də hələ mövcudddur. Pla geni olmayan bu ştammların pnevmonik tauna səbəb ola bilmə qabiliyyətini yoxladıq və bunun baş vermədiyini gördük. Ancaq Y. pestis bu geni əldə edən kimi bakteriya pnevmonik taun törətməyə başladı. Keçmişdəki və indiki Y. pestis arasında çoxlu sayda fərqlilik olsa da yalnız bir dəyişiklik bakteriyanın ölümcül patogen olmasını təmin etmişdir. Yəni Y. pestis Pla geninə daha əvvəllər sahib olsaydı pnevmonik taun törətmək qabiliyyətini də daha əvvəl əldə edə bilərdi.

İkinci, Yoluxuculuğu Artır!

Ancaq məsələ burada bitmir. Məlum olmuşdur ki, köhnə ştammlardan fərqli olaraq Y. pestis-in bütün müasir ştammlarının müvafiq genində Pla-da bir aminturşu dəyişikliyi yaradan mutasiya mövcuddur. Bu dəyişiklik Pla zülalının funksiyasını az miqdarda dəyişdirsə də mutasiya köhnə və ya müasir fərq etmədən Y. pestis-in pnevmonik tauna səbəb ola bilmə qabiliyyəti ilə əlaqədar heç bir rol oynamır.

Gözlənilməz şəkildə, bu modifikasiya yoluxmuş birə və ya gəmirici dişləməsindən sonra Y. pestis-in sahib orqanizmdə daha dərin toxumalara yayılmasına və bubonik taunun xarakterik əlaməti olan böyümüş limfa düyünlərinin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu da Y. pestis-in ən başda bir tənəffüs sistemi patogeni olduğunu və invaziv (daxilə sirayət edən) infeksiyalar yarada bilmə qabiliyyətini isə daha sonra qazandığını göstərir.

Bu kəşf sayəsində taunun necə təkamülləşdiyi mövzusundakı düşüncələrimiz dəyişə bilər. Pnevmonik taunun Y. pestis-in "silahları" arasına əlavə olunması və bakteriyanın ağciyəri hədəfə alma qabiliyyəti görüldüyü kimi yoluxucu bir patogen olmasından daha əvvəl reallaşmışdır. Araşdırmalarımız göstərdi ki, Pla geninin qazanılması və pnevmonik taun törətmə xüsusiyyəti 1500 - 5000 ildən əvvəl meydana gəldi. Ancaq aminturşu modifikasiyası 1500 il əvvəl baş verdi və bu da Y. pestis-in daha ölümcül olmasını təmin etdi. Y. pestis-in Yustinian Taunu zamanından və sonradan gələn bütün ştammlarında Pla-nın ölümcül modifikasiyası varkən ondan əvvəlki zamanlardakı ştammlarda bu mövcud deyil.

Əldə etdiyimiz nəticələr kiçik bir aminturşu dəyişikliyi ilə Y. pestis-in yalnız yerli epidemiyalar yaradan bir bakteriya olmaqdan çıxıb Yustinian Taunu və Qara Ölüm kimi pandemiyalar səbəbkarına çevrilməsinə aydınlıq gətirir.

Və bu nəticələr eyni zamanda digər tənəffüs yolu patogenlərinin də belə kiçik genetik dəyişikliklər nəticəsində əldə edə biləcəkləri xüsusiyyətlər mövzusunda qorxunc ehtimalları artırır.

Müəlliflər: Daniel Zimbler/Bakterioloq, Wyndham Lathem/Mikrobioloq-İmmunoloq (ABŞ, Northwestern University).

daha ətraflı...

Tiktaalik ilə Çin Timsahının (Alligator sinensis) Əlaqəsizliyi

Tiktaalik roseae 2004-cü ildə Kanadanın şimalında yerləşən Ellesmere (Elsmir) Adasında tapılmışdır. Tiktaalik balıqlarda olduğu kimi primitiv çənəyə, pulcuqlara və üzgəclərə sahib olmaqla bərabər balıqların edə bilmədiyi şəkildə üzgəclərini quruda hərəkət etmək üçün istifadə edə bilirdi. Buna müvafiq olaraq quru onurğalılarında gördüyümüz amma balıqlarda müşahidə olunmayan inkişaf etmiş döş qəfəsi, boynu və müasir timsahlarınkı kimi başı olsa da eynilə balıqlar kimi suda da yaşayırdı. Yəni həm suda həm də quruda yaşayan canlılara aid bir çox xüsusiyyətə sahib idi və bu baxımdan, keçid fosillərinə gözəl bir nümunə olmaqdadır.

Təkamül əleyhdarları, Tiktaalikin başının Alligator sinensis timsahına, fosilin digər hissələrinin isə eyni layda olan balıqlara aid olduğunu, tapıntılarını ən məşhur elmi jurnal olan "Nature"də nəşr edən mütəxəssislərin insanları aldatmaq üçün yalan danışdıqlarını və saxta bir fosili təbliğ etməyə çalışdıqlarını söyləyirlər. Amma bunu, heç bir elmi təhlil və ya etibarlı arqumentlə dəstəkləyə bilmir, yalnız "elə olduğuna inanmanızı" gözləyirlər. Halbuki iddialarının əsassızlığı, taksonomiya və fosillərdən cüzi anlayışı olanlar üçün son dərəcə aydındır:

1. Timsahların ən erkən əcdadlarına 225 milyon il əvvəldə rast gəlməkdəyik. Müasir timsahlar isə 84 milyon il əvvəl, Alligator sinensis isə yalnız 700.000 il əvvəl təkamülləşmişdir. Tiktaalik isə 375 milyon il əvvəl, yəni var olmuş bütün timsahlardan öncə yaşamış bir heyvan növüdür. 

2. Timsahlar dinozavrlara gedəcək budaqdan ayrılmış bir heyvan qrupudur. Dinozavrlar, 250 milyon il əvvəl təkamülləşməyə başlamış bir üst dəstədir. Bu səbəbdən Tiktaalikin dinozavrların erkən dövründə onlardan ayrılaraq təkamülləşən timsahlarla bir əlaqəsi mümkün deyil. 

3. Timsahlar Sürünənlər Sinifinə aiddirlər. Sürünənlər diapsid canlılardır. Yəni kəllənin üst qismində, göz yuvalarından əlavə, hər tərəfdə 2 dənə olmaqla cəmi 4 dənə böyük oyuq/çuxur vardır. Bu çuxurlar, bütün sürünənlərdə və quşlarda müşahidə edilir. Fotoşəkildən görə biləcəyiniz kimi, Alligator sinensisdə də bunlar vardır. Bu çuxurları olmayan bir canlının timsah, xüsusilə də Alligator sinensis olması qeyri-mümkündür. Ancaq aşağıdakı Tiktaalik kəlləsinə baxdıqda, yalnız bir dəlik olduğunu görürük:

Təkcə sonuncu fakt Tiktaalikin balıqlarla sürünənlər arasında bir keçid növü olduğunu təsdiq edir. Çünki balıqlar, "anapsid" heyvanlardır. Kəllələrində dəlik yoxdur. Sürünənlər, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, diapsid canlılardır. Tiktaalik isə, bunların tam ortasında, hər iki tərəfdə 1 dənə olmaqla cəmi 2 dəliyə malikdir (göz yuvaları istisna olmaqla). Yalnız göz xəttinin üzərindəki dəliklərə sahib olan bu cür canlılara "eurapsidlər" adı verilməkdədir. Eynilə Tiktaalik kimi, digər bütün eurapsidlərin (plesiosaurlar və bənzərləri) nəsli kəsilmişdir. Ancaq eynilə digər nümunələr kimi, Tiktaalik də çox maraqlı keçid növüdür.

Aradakı fərqlərin siyahısı bu şəkildə yüzlərlə olacaq şəkildə çoxaldıla bilər. Yəni Tiktaalikin başı bu timsahınkına bənzəsə də çənə quruluşu daha primitivdir və onunla heç bir əlaqəsi yoxdur. Ayrıca fosillərin tapılmasından sonrakı illərdə, bir neçə institut və universitetlərdə aparılan paralel araşdırmalarda, fosilin bütün parçalarının bir-biriylə uyğun və qəti olaraq tək bir növə aid olduğu dəqiqləşdirilmişdir. Digər tərəfdən özündən əvvəl təkamülləşmiş şüa üzgəcli balıqlar, solekantlar, ağciyərli balıqlar, Eustenopteron, Panderichthis ilə özündən sonra təkamülləşmiş olan Acanthostega, Ichtyostega və Tulerpeton ilə birlikdə sudan quruya çıxan canlılar arasında möcüzəvi bir ara-keçid növü olduğu bütün elm ictimaiyyəti tərəfindən qəbul edilməkdədir.

daha ətraflı...

Xəyallara daldığınıza görə narahat olmağa dəyməz

Oturun və heç bir şey düşünmədən rahatlanın… Çətindir? Bəli, bunu etmək elə də asan deyil. Beyni istirahət rejiminə keçirməyə çalışsanız belə fərqli xəyal dünyalarına daldığınızı görərsiniz. Lakin geniş yayılmış düşüncənin əksinə olaraq bu boş xəyallar faydalı ola bilər.

Nevroloqlar uzun müddət beynin bir iş görərkən güclü işlədiyini, boş dayanarkən isə istirahət etdiyini düşünürdü. Könüllülər üzərində aparılan təcrübələrdə barmaq hərəkətləri, zehni hesablama (mental aritmetik) etmə, şəkillərə baxma kimi tapşırıqlar əsnasında insanların beyin müayinəsi aparılır və hansı bölgələrin aktiv olduğu, beynin davranışlara necə nəzarət etdiyi aşkarlanmağa çalışılır.

Nevroloqlar fərqli fəaliyyətlərdə beynin necə işlədiyini görmək üçün təcrübə aralarında onu neytral vəziyyətə gətirəcək bir üsul tapmağa çalışırlar. Bunu təmin etmək üçün təcrübədə iştirak edənlərdən qara ekran üzərindəki ağ xaç işarəsinə baxmaları istənilir. Nə isə düşünməsi istənməyən beynin neytral vəziyyətə düşəcəyi fərz edilir. Lakin elə olmur.

Düşünməyən beyində fəaliyyət

Bunu ilk olaraq 20 il əvvəl Medical College of Wisconsin tələbəsi Bharat Biswal fərq edir. O, beynin rahatlanması istənən mərhələdə belə beyindəki aktivliyin davam etməsini və bunun koordinasiyalı bir fəaliyyət olduğunu aşkarlayır.

1997-ci ildə Gordon Schulman müxtəlif beyin müayinələrinin nəticələrini araşdıraraq insanların xüsusi bir mövzuya diqqət verdiyi zaman beyində hansı bölgələrin aktiv hala gəldiyini görməyə çalışarkən tam əksini fərq etdi: Heç bir şey etmədiyimizdə aktiv hala gələn bölgəni.

İnsanlar istirahətdən fəaliyyətə keçdikdə beynin daha aktiv olması gözlənilir. Amma Schulman bu vəziyyətdə beynin bəzi bölgələrinin davamlı olaraq daha az aktiv hala gəldiyini gördü. Yəni, beyin müayinə cihazları içində bir şey etmədən səssizcə yatarkən insanların beynində bəzi bölgələr hər hansı bir iş edərkən olduğundan daha aktiv hala gəlirdi.

Beynin heç bir zaman istirahət etmədiyinin başa düşülməsi bir az zaman aldı. Nevroloqlar uzun müddət ehtiyac olmadıqda beyindəki fəaliyyətlərin dayandığını sanırdı.

İstirahət edərkən belə məşğul

Hal-hazırda beynin "istirahət etmə anında" məşğul olduğunu göstərən üç mindən çox araşdırma var. Bəzi alimlər beyin heç bir zaman istirahət etmədiyi üçün bu terminə qarşı çıxır. Onun yerinə, "beynin sakitlik rejimi" terminindən istifadə edirlər.

Görəsən düşünməyən beyin nəyə görə bu qədər aktivdir? Bu mövzuda bir çox nəzəriyyə olsa da hələ ki tam razılaşma əldə edilməmişdir. Lakin bu fəaliyyətlər yaddaşın möhkəmlənməsində rol oynamış ola bilər.

Beyin sakit buraxıldıqda əsasən gələcək barəsində cəmləşdiyini bilirik, axşam nə yeyəcəyimiz, gələn həftə hara gedəcəyimiz və sair. Beynin gələcəyi xəyal etmə ilə əlaqədar hissələri də "beynin sakitlik rejimi" içində olur. Yəni, sanki beynimiz xüsusi bir vəzifə ilə məşğul olmadığı zamanlarda gələcəyə xüsusi diqqət yetirmək üçün təkmilləşmişdir.

Harvard Tibb Məktəbində çalışan Moshe Bar bunun xəyal qurmaqla əlaqədar olduğunu, xəyal qurmanın isə olmamış hadisələrlə əlaqədar yaddaş meydana gəlməsini təmin etdiyini qeyd edir. Bunun bizə "ön təcrübə" imkanı verdiyi, beləcə xəyal etdiyimiz mövzuda qərar almamızı asanlaşdırdığı düşünülür. Məsələn hər hansı bir nəqliyyat vasitəsinə minən bir çox insan onun qəzaya uğrayacağını xəyalındə canlandırır. Və nə vaxtsa bu baş versə daha əvvəlki xəyal qurma dövründə meydana gəlmiş yaddaş ortaya çıxacaq və sərnişinin necə davranması mövzusunda qərar verməsini asanlaşdıracaq.

"Qaranlıq enerji"

Bu ilin Sentyabr ayında Oxford Universitetində edilən bir araşdırmada istirahət edərkən beynin hansı bölgələrinin bir-biriylə əlaqəli olduğunu görmək üçün 460 insanın beyin müayinəsi aparıldı. Nəticələr, bu əlaqələrin gücünün adamın yaddaş gücü, təhsili və fiziki dayanıqlılığıyla əlaqəli olduğunu göstərdi. Xəyal qurarkən belə beynin bəzi bölgələri sanki ehtiyac ola bilər məqsədiylə əlaqə halında qalırdı.

Beynin heç bir zaman istirahət etmədiyi faktı bir sirrin həll edilməsini də təmin edə bilər. Beyin normal halda gördüyü işə görə 5% enerji istifadə etməsi lazım olarkən nəyə görə 20% enerji istifadə edir? Nevroloq Marcus Raichlenin beynin "qaranlıq enerjisi" olaraq xarakterizə etdiyi bu 15%-lik enerji itkisi məhz bu istirahət etmə fəaliyyətlərində sərf edilmiş ola bilər.

Sakit vəziyyətdə ya da başqa bir işlə məşğul olarkən beynimizin xəyallara dalmasına və düşünməsinə maneə törətmənin nə qədər çətin olduğunu hamımız bilirik. Amma bunun faydalı olduğunu bilmək bəlkə beynimizə daha fərqli baxmamızı təmin edəcəkdir.

daha ətraflı...

Tardiqradların inanılmaz dözümlü olmasına yad genlər səbəb ola bilər

Şimali Karolina Universitetinin bioloqları müəyyən ediblər ki, tardiqradların genomunun 17.5%-i digər canlılardan alınmış genlərdən ibarətdir. Belə qeyri-adi qabiliyyəti sayəsində, bu mikroskopik su onurğasızı, ən ekstremal şəraitlərə, hətta açıq kosmosa uyğunlaşa bilir. Təfərrüatlar "Proceedings of the National Academy of Sciences" (PNAS) jurnalında nəşr olunmuşdur. 

"Hypsibius dujardini" növündən olan tardiqrad genomunun təhlili göstərdi ki, bu genlərin 17,5%-i digər canlılardan götürülüb. "Donorların" seçimi də çox rəngarəng olmuşdur: 1300 növ bakteriya, 40 növ ibtidai, 91 növ göbələk, 45 növ bitki və 6 növ virus.

Araşdırmanın rəhbəri Thomas Boothby deyir: "Əvvəl fikirləşdik ki, götürdüyümüz nümunələrə digər genlərin qarışması səhv nəticələrə səbəb olmuşdur. Lakin təkrar ciddi təhlillər nəticələrin düzgün olduğunu göstərdi."

Görünür bir çox hallarda məhz bu yad genlər tardiqradları ekstremal şəraitdə yaşamaq üzrə "rekordçu" edirlər. Bu canlılar yüksək radiasiya şəraitində, açıq kosmosda və hətta orqanizmlərinin tam susuzlaşması zamanı sağ qala bilir.

                                              

Yeri gəlmişkən, məhz susuzlaşma, ola bilsin ki tardiqradların digər canlılardan gen almasında həlledici rol oynayır. Adətən bitki və heyvanlarda orqanizmin susuzlaşması zamanı hüceyrə membranı öz strukturunu itirir, nəticədə iri molekullar, o cümlədən DNT xaricə keçir. Bu əksər canlı üçün ölüm deməkdir. Lakin tardiqradlar susuzlaşma bitdikdən sonra təsadüfi olaraq yaxınlıqda yerləşən canlılardan öz genlərini geri "toplaya" bilirlər. 

Belə "horizontal" gen mübadiləsi heyvanlar aləmində nadir hadisə sayılsa da, son vaxtlar əldə edilən sübutlar bunun düşünüləndən daha tez-tez baş verdiyini göstərir. Məsələn, bu yaxınlarda məlum olmuşdur ki, digər bir onurğasız heyvan olan Elysia chlorotica növündən olan dəniz ilbizi fotosintez qabiliyyətinə sahib ola bilmək və beləliklə müstəqil şəkildə qidalı maddələr istehsal etmək üçün qidalandığı su yosunlarından "borc" aldığı genlərə sahibdir.

daha ətraflı...

Qızlıq Pərdəsi (Hymen) və Təkamül

Qızlıq pərdəsi, bir çox inkişaf etməmiş (və hətta inkişaf etmiş) cəmiyyətdə mədəni mənalar yüklənmiş olan, əslində bioloji baxımdan son dərəcə sadə bir orqandır. Ancaq cinsi münasibətlərə açılan qapının "kilidi" olaraq irəli sürüldüyü üçün, bəlkə də layiq olduğundan daha çox mənanı çiyinlərində daşımaqdadır. Bu yük, təbii ki sadə bir orqan üzərinə deyil, o orqanı daşıyan qadınların üzərinə düşməkdədir. Görəsən bu üzv qadınların bədənində nə səbəbdən vardır? Həqiqətən hər hansı bir mənası varmı? Təkamül müddətində nəyə görə meydana çıxmış və qorunmuşdur? Bu mövzuyla əlaqədar bir neçə məqbul sayıla bilən fərziyyə mövcuddur; ancaq bunların heç biri kifayət qədər güclü deyil və daha çox araşdırmaya ehtiyac duymaqdadır. 

Qızlıq pərdəsi, hələlik bilindiyi qədəriylə, yalnız insanlarda yetkinlikdə də qoruna bilən bir strukturdur! Kaliforniyada yerləşən Scripps Oceanography İnstitutunda çalışan, Stanford Universiteti məzunu Dr. Alistair Hobday və həmkarlarının 23 Avqust 1996-cı ildə "Medical Hypothesis" jurnalının 49-ci nömrəsində nəşr olunan məqalələrinə görə, daha əvvəl edilən bir çox araşdırmanın nəticələrinə əsasən, insanlar qızlıq pərdəsinə sahib olan yeganə heyvan növüdür. Ancaq bəzi yeni doğulmuş inəklərdə və spanyel cinsindən olan itlərdə də bənzər strukturlar müşahidə edilmişdir. Lakin burada diqqətə alınmalı nöqtə budur ki, bir çox məməlidə bu pərdə embrioloji dövrdə meydana gəlməkdə və sonra apoptoz (proqramlı hüceyrə ölümü) mexanizmiylə yox olmaqdadır. Afrika fillərində qızlıq pərdəsi olsa da cütləşmə zamanı deyil doğum əsnasında zədələnməkdədir. 

Ən Güclü Şərhlərdən Biri...

İndiyə qədər ortaya atılan ən güclü fərziyyələrdən biri belədir: Bu orqan, insan iki ayaq üzərinə qalxmadan, meymunlarla olan ortaq atamızdan ayrılmamızdan dərhal sonra təkamülləşmiş, heç olmasa əhəmiyyət qazanmış ola bilər. Daha sonra əcdadlarımız iki ayaq üzərinə qalxmışdır və bu səbəblə hamiləlik müddəti də qısalmışdır. Normal halda digər canlılarda doğumdan əvvəl apoptoz mexanizmiylə yox edilən bu orqan, hamiləliyin qısalmasıyla birlikdə nisbi olaraq tam inkişaf etməmiş körpələrin doğulması nəticəsində, gələcək nəsillərə ötürülmüşdür. Yəni normal halda 12-14 ay ana bətnində qalması lazım olan balalar, hamiləliyin qısalması nəticəsində 9 ay müddətində qalmağa başlamışdır və ümumiyyətlə hamiləliyin son aylarında yox olan qızlıq pərdəsi, bu yeni təkamül nəticəsində (iki ayaq üzərinə qalxmaq və hamiləliyin qısalması) yox edilə bilmədən qalmışdır. Daha sonra Cinsi Seçmə sayəsində qorunan bu orqan, irəli yaşlara qədər qalmağa meylli hala gəlmişdir. Bilavasitə olaraq uşaqlıq yolunu qoruyan qızlıq pərdəsinin Təbii Seçmə tərəfindən də dəstəklənməkdə olduğu və infeksiyaya yoluxma ehtimalını azaldaraq qadınlara çoxalma üstünlüyü təmin etdiyi düşünülməkdədir. 

Nəticə

Bu mövzu, bizim cəmiyyətimizdə də son dərəcə əhəmiyyət kəsb edən bir mövzudur. Ancaq bilinməsi lazım olan elmi fakt belədir: Qızlıq pərdəsi, bioloji olaraq çox ciddi bir məna ifadə etmir və hələ də rudimentləşməmiş olmasının səbəbi isə Cinsi Seçmə ola bilər(bir çox xalqlarda kişilərin bakirə qadınlara üstünlük verməsinə görə). Bu səbəblə, insanların insanlıqdan çıxaraq qadınlara qarşı bəzi aqressiv davranışlara meyl etməsi, savadsızlıq və cahillikdən irəli gəlməkdədir. Hətta bəzi mədəni əlaqələrdə məna daşımış olsa belə, müəyyən zəka səviyyəsinə, mədəniyyətə və təhsilə sahib fərdlərdə bu tip sadə bioloji faktların, həyati ictimai əlaqələrə təsir etməsinə imkan verilməməlidir. Biz, insanın zəka mövzusunda ən inkişaf etmiş heyvan olduğunu bilir və qəbul edirik. Və insanın sahib olduğu davranışların və ictimai əlaqələrin də, bu zəkaya uyğun səviyyədə inkişaf etməsinə çalışmalıyıq.

Bu quruluşun funksiyasıyla əlaqədar araşdırmalar hələ də davam etdirilməkdədir və qəti cavablar, daha ətraflı araşdırmalardan sonra verilə biləcəkdir.

daha ətraflı...

Cəhalət qurbanı olan filosof qadın: İsgəndəriyyəli Hipatiya

Hipatiya, əsərləri bu günə qədər qalmış ilk qadın riyaziyyatçıdır. 370-415-ci illər arasında yaşamışdır; İsgəndəriyyədə doğulub, orada da ölmüşdür. Hipatiyanın başına gələnlərin səbəblərini anlaya bilmək üçün əvvəlcə o dövrlərin İsgəndəriyyəsi haqqında qısa məlumat yəqin ki faydalı olar;

İsgəndəriyyə, Makedoniya hökmdarı və Aristotelin şagirdi Böyük İskəndər tərəfindən e.ə. 332-ci ildə Misirdə qurulmuş bir şəhərdir. İsgəndərin ölümündən sonra (e.ə. 323-cü il), onun ən güvəndiyi general olan Ptolemaios və ailəsi tərəfindən idarə olundu. Çox böyük bir universitet və kitabxana quruldu. Dövrün ən əhəmiyyətli mədəniyyət mərkəzlərindən biri oldu. İsgəndəriyyəlilər müstəqilliklərini bir müddət Roma İmperatorluğundan qorumağı  bacarsalar da, e.ə. 80-ci ildə təslim oldular. 326-cı ildə, İmperator 1-ci Konstantin, Romanın intriqalarından xilas ola bilmək məqsədiylə Roma İmperatorluğunun paytaxtını şərqə çəkmək istədi və Konstantinopolu yəni İstanbulu qurdu. Dərhal sonra da xristianlığı qəbul etdi. Paqanlarla Xristianların mübarizəsi 5-ci əsrə qədər davam etdi. Daha sonra da görəcəyimiz kimi, Yəhudilərin və Yunan paqanlarının aktiv olduğu İskəndəriyyə də bu mübarizədən öz payını aldı …

Hipatiyanın atası Teon, İsgəndəriyyə Universitetində riyaziyyat müəllimi idi. Daha sonra universitetin rektoru oldu. Hipatiya, İsgəndəriyyədəki zəngin elmi mühitdən faydalandı. Artıq gənc yaşlarında sual verməyi, araşdırmanı və şübhə etməyi öyrəndi. Teon, qızını qüsursuz bir insan olaraq böyütmək istəyirdi. Qızının təhsili ilə ciddi maraqlandı, həm müəllimi həm də dostu oldu. Sənətkarlıq, şeir, fəlsəfə, din, astronomiya, astrologiya, riyaziyyat sahələrində mükəmməl məlumatlanması üçün əlindən gələni etdi. Çox yaxşı bir müəllim idi. Öyrətdiyi mövzuları sevir və sevgisini tələbələrinə də ötürə bilirdi. Dövrün böyük dinlərini qızına öyrətdi. Doqmalara və dinlərə batmasına imkan vermədi. 

Qızının yalnız əqli deyil, fiziki inkişafına da xüsusi diqqət yetirdi. Günün müəyyən saatları idmana ayrılmışdı. Hipatiya üzməyi, avar çəkməyi, ata minməyi, dağa dırmanmağı öyrəndi… İllər sonra Hipatiya atasından öyrəndikləri ilə öz-özünə öyrəndiklərini ümumiləşdirib belə yazdı; "Nağıllar nağıl kimi, əfsanələr əfsanə kimi izah edilməlidir. Boş inancları gerçək deyə öyrətməkdən daha qorxunc bir şey ola bilməz. Uşaq ağlı bunları qəbul edər və uşaq səhv şeylərə inanar. Bu səhv inanclardan təmizlənmək çox çətin olur, uzun illər alır. İnsanlar boş inanclara bir gerçək kimi inanıb uğrunda döyüşürlər."

Hipatiya böyüdükdən sonra səyahətə çıxdı. Romaya və Afinaya getdi. Afinalı filosof, neoplatonçu Plutarxdan dərslər aldı. Bu səfəri əsnasında riyaziyyatçı olaraq məşhurlaşdı. İsgəndəriyyəyə geri döndüyündə universitetdə riyaziyyat və fəlsəfə tədris etməsi istəndi. Böyük sevinclə qəbul etdi. Hipatiya çox sevilən, yaxşı bir müəllim idi. Tarixçi Sokrat (Afinalı məşhur filosof Sokrat deyil.) Hipatiyanın həm sinifinin həm də evinin şagirdlərlə, dövrün alim və mütəfəkkirləriylə dolub daşdığını yazır. Avropadan, Asiyadan və Afrikadan şagirdlər yalnız Hipatiyanın şagirdi olmaq üçün axın-axın İsgəndəriyyəyə gəlirdilər. Əsasən Diofantın məşhur Arifmetika adlı kitabından dərs verərdi.

Hipatiya riyaziyyata aid bir çox kitab yazmışdır. Çox təəssüf ki bu kitablardan bizə ancaq parçaları qalmışdır. Kitabların çoxu İsgəndəriyyə yanğınında və Serapis məbədinin azğın xalq tərəfindən yandırılması zamanı zərər görmüşdür. Atasıyla birlikdə Evklidin Elementlər kitabında düzəlişlər etmişdir və bu haqda ən azı bir kitab yazdığı bilinir. Diofantın astronomiya mövzusundakı işlərinə əlavə olan bir əsərinin parçaları 15-ci əsrdə Vatikan kitabxanasında tapılmışdır. Hipatiyanın bir də "Apolloniusun Konusları Üzərinə" adlı bir kitab yazdığı bilinir. Hipatiyadan sonra 17-ci əsrin 2-ci yarısına qədər bu mövzuya toxunulmamışdır. Ta ki Dekart, Ferma, Nyuton və Leybnitsə qədər. Həmçinin, əlimizdə Ptolemeyin astronomiya və Diofantın arifmetika kitablarına düşən qeydləri var. Hipatiya, səma müşahidələrində, su təmizləmədə, dənizçilikdə istifadə edilən müxtəlif kəşfləriylə məşhurdur. O elə məşhur idi ki, tez-tez "İsgəndəriyyəli filosof" ya da "İsgəndəriyyəli ilham pərisi" ünvanlı məktublar alırdı.

Hipatiya, özünü neoplatonçular deyilən bir düşüncə məktəbinə aid edirdi. Bu məktəbin elmi düşüncə üsulu Xristianların doqmatik və fanatik düşüncələriylə ziddiyyət təşkil edirdi. 412-ci ildə, İsgəndəriyyə kilsəsinin rəhbərliyinə Kiril adlı bir adam təyin edildi. Kiril qatı Xristian idi. Dövlət işlərindən də əlini çəkməmişdi. Tabeliyində Parabolari deyilən soyğunçu ordu var idi. Parabolarilər əvvəlcə bu günün "Qızıl Aypara"sı vəzifəsini görürdülər. Daha sonra məqsədlərindən çıxaraq vəhşiliyə başladılar. Kiril paqanlara hücum etməyə ən zəiflərdən başladı. Çox yandırıb dağıtdı, günahsız insanlar öldürdü. Sonra növbə İsgəndəriyyənin qurulmasından bəri xüsusi qanunlarla qorunan və sülh içində yaşayan Yəhudilərə çatdı. Sinaqoqlarını yerlə bir edib onları şəhərdən qovdu. Misir müfəttişi Orestes, Kirilin etdikləri barədə hökumətə şikayət etsə də bir nəticə əldə edə bilmədi.

Kiril yalnız dini gücü deyil, siyasi gücü də ələ keçirmək istəyirdi. Bu səbəblə Orestes və yaxınları yox edilməli, heç olmasa Orestes zəiflədilməli idi. Hipatiya, Orestesin yaxın yoldaşlarının ən əhəmiyyətlisi və ən başda gələnlərindən idi. Həm hörmətli, həm məlumatlı, həm də məşhur idi. Eyni zamanda yaxşı natiqlik qabiliyyəti vardı. Hipatiya ortadan qaldırılmalı idi. Şəhərdə Oresteslə Kirilin dostluqlarına yeganə maneənin Hipatiya olduğu söz-söhbətləri gəzirdi.

Riyaziyyat tarixinin ən qorxunc cinayəti üçün mühit hazır idi. Provakatorların da köməyiylə, soyğunçular, işsizlər, cahillər Xristian olmayan Hipatiyaya qarşı qızışdırılır. Hipatiya, universitetdən evə qayıdarkən dindarların hücumuna uğrayır. Əvvəl dərisi soyulur, sonra parçalanaraq yandırılır. Törədilən cinayət barəsində istintaq aparılsa da rüşvət və güc nümayişi sayəsində nəticələnmədən bağlanır. Kiril, Hipatiyanın ölmədiyini və Romada olduğunu deyərək İsgəndəriyyəliləri aldatmağa çalışsa da Tarixi aldada bilmir.

Hipatiyanın xatirəsini əbədiləşdirmək üçün bir asteroid və ayda bir krater onun adı ilə adlandırılmışdır. Həmçinin, onun həyatından bəhs edən əsərlər yazılmış, teatr tamaşaları hazırlanmış və nəhayət 2009-cu ildə "Aqora" filmi çəkilmişdir.

daha ətraflı...

Kvant fizikası sahəsində böyük nailiyyət

Cornell Universiteti fiziklərinin apardığı bir təcrübə, Kvant Zeno Effektinin ilk dəfə təcrübi olaraq sübut edilməsini təmin etdi. Atom və atomaltı səviyyələrdə maddə və enerjinin davranışlarını öyrənən kvant mexanikası, əhəmiyyətli bir sualı da cavablamış oldu. Yunan filosofu Eleyalı Zenonun şərəfinə adlandırılan və bu günə qədər kvant mexanikasının ən çox müzakirə edilən mövzularından biri olan Zeno Effekti, ilk dəfə təcrübi olaraq sübut edildi.

1954-cü ildə məşhur riyaziyyatçı Alan Turing tərəfindən təyin olunduğu üçün Turing paradoksu olaraq da bilinən Zeno Effekti, atom səviyyəsindəki bir sistemin müşahidə edildiyi zaman dəyişməyəcəyini nəzərdə tutur. Zeno Effekti bu günə qədər təcrübə mühitində müşahidə edilmədiyi üçün şübhə altında qalan bir nəzəriyyə olsa da, Cornell Universiteti araşdırmaçıları yeni işləriylə bu şübhələrə son qoydular. Nəticələri "Physical Review Letters" jurnalının 2 Oktyabr 2015-ci il buraxılışında nəşr olunmuş təcrübə, fizik Dr. Mukund Vengalattore-nin ultra-soyuq laboratoriyasında reallaşdırıldı. Burada, mütləq sıfırdan yalnız 0,000000001 dərəcə yüksək temperaturlara qədər soyudulmuş maddələrin fizikası araşdırılır.

Qaz buludu halında olan təxminən bir milyard Rubidium atomunu soyuq vakuum kamerada soyudan Yogesh Patil və Srivatsan Chakram, atomların müşahidə edildikləri müddətdə hərəkət etmədiklərini və ya daha yavaş hərəkət etdiklərini təsbit etdilər.

İnkişaf etdirdikləri yeni lazer müşahidə sisteminin köməyi ilə atomları mikroskop altında araşdıran fiziklər, lazer işığı azaldıqda atomların daha çox hərəkətdə olduğunu, yəni hərəkətliliyin artdığını müşahidə etdilər. Müşahidələrin sıxlığı və lazer işığı artırıldıqda isə atomların hərəkətliliyi demək olar ki dayanma nöqtəsinə gəldi.

Bu nailiyyətdən sonra xüsusilə kvant kompüterləri sahəsində əhəmiyyətli inkişafın yaşana biləcəyi ifadə edilir. Bu kəşf sayəsində kvant kriptoqrafiyasının reallığa çevrilə biləcəyi aydın olarkən, həddindən artıq həssas kvant sensorların da önü açılmış oldu.

daha ətraflı...

Günəşin ömrü bitdikdə Yeri toza çevirəcəyi təsdiq edildi

Uzun illərdir müzakirə edilən "ulduzlar öldükdə ətrafındakı planetlərə nə olur?" sualının cavabını, məşhur kosmik teleskop Kepler sayəsində dəqiq şəkildə göstərən NASA, eyni zamanda Günəş və Yerin də gələcəkdə nə ilə üzləşəcəklərinə dair bir görüntü əldə etdi.

Ulduzlar sahib olduqları həyat mərhələsinin sonlarına gəldikdə bir çöküş yaşamağa başlayırlar. Bu çöküş, ulduzların fərqli mərhələlərdən keçərək forma, həcm və kütlə dəyişməsinə səbəb olur. Bir ulduzun ölmədən əvvəlki son mərhələsi "ağ cücə" mərhələsidir. Bu mərhələdə kütləsinin böyük hissəsini qoruyan lakin həcm baxımından son dərəcə kiçilən ulduzlar, sahib olduqları ölçüyə görə çox böyük cazibə qüvvəsinə çatırlar. Bu mərhələdə əvvəllər normal bir ulduz olan ağ cücə, sahib olduğu cazibə qüvvəsini 300-350 min dəfə artırmış olur.

Kepler, rutin müşahidə funksiyalarından birini yerinə yetirərkən NASA-da çalışan elm adamları bir qeyri-adi vəziyyətin fərqinə vardı. Keplerin görüş sahəsində olan bir ağ cücənin ətrafında tək istiqamətli bir toz buludu vardı. Ağ cücə mərhələsindən əvvəlki mərhələ olan "qırmızı nəhəng" mərhələsində ulduz, həcmini son dərəcə artırır və bir müddətdən sonra enerji baxımından tamamilə tükənmiş olan parçalarını uzağa sovuraraq ağ cücəni meydana gətirir. Bu səbəbdən ağ cücələrin ətrafında bəzi vəziyyətlərdə toz buludu ola bilər. Lakin bu toz buludu yalnız bir tərəfdə müşahidə edilirdi və alimlər, bu toz buludunun bir cismin irəlilədiyi zaman arxasında buraxdığı iz ola biləcəyini düşündülər.

Edilən araşdırmalar nəticəsində ağ cücənin orbitindəki bir planetin bu izi buraxdığı ortaya çıxdı. Ağ cücəyə çox yaxınlaşan planet, son dərəcə güclü olan cazibə sahəsinə qapılaraq ağ cücəyə doğru çəkilmiş və yolun yarısında parçalanaraq toz halına gəlməyə başlamışdı. Elm adamlarının bu planetin digər hissəsinə nə olduğu mövzusunda etdiyi araşdırmalar isə daha maraqlı bir cavabı ortaya çıxardı; ağ cücə planeti yanacaq olaraq istifadə etmişdir.

Çəkərək tərkibinə qatdığı planeti cazibə qüvvəsiylə parçalayan və işə yarayan parçalarını özünə yanacaq edən ağ cücə, illərdir cavablanmayan və bizim planetimizi də maraqlandıran bir çox suala aydınlıq gətirmiş oldu. Bu ağ cücənin yaxınında olan planetə etdikləri, bütün diqqəti bir anda Günəşə doğru çevirdi. Bizim planetimizdə həyatın əsas səbəbi olan Günəş, bildiyiniz kimi bir ulduzdur. Bir gün onun da enerjisi tükənəcək və Günəş, Keplerin göstərdiyi ağ cücədən daha böyük bir planet qətliamına səbəb olacaq.

Enerjisinin bitməsi nəticəsində əvvəl qırmızı nəhəngə, sonra isə ağ cücəyə çevriləcək olan Günəş, həcminin artdığı qırmızı nəhəng mərhələsində əvvəlcə ona yaxın olan Merkurini, ardından Veneranı, bu planetləri yanacağa çevirməsindən dərhal sonra da Yeri udacaq. Bu 3 planeti udan Günəşin qırmızı nəhəng mərhələsi, normal halda olmasından bir az daha uzun sürəcək. Ulduzlar qırmızı nəhəng mərhələsindən sonra Neytron Ulduzu, qara dəlik və ya ağ cücə olurlar. Yəni bu mərhələdə 3 planeti udmuş bir ulduzun nəyə çevriləcəyi tam olaraq bilinmir. Lakin ölçü və kütlə baxımından kainatdakı digər ulduzlarla müqayisədə olduqca kiçik olan Günəşin, son dərəcə sıx olan qara dəliyə və ya yalnız bir çay qaşığı qədərinin 1 milyon tondan çox olduğu bilinən Neytron Ulduzuna çevrilməsi olduqca az bir ehtimaldır.

Günəş 4 milyard ildir varlığını sahib olduğu şəkildə davam etdirir. Elm adamlarına görə həyatının ortalarında olan Günəş, təxminən daha 4 milyard il bu şəkildə qalacaq. Bu müddətin bitməsindən sonra enerjisini itirəcək və Yerin udulmasıyla nəticələnən mərhələyə, bir qırmızı nəhəngə çevrilərək başlamış olacaq. Əgər o vaxta qədər yaşasaq, heç bir şəkildə xilas olma imkanımız olmayan bu hadisə reallaşana qədər insanlığın başqa bir sistemə daşınmış olacağına ümid edirik.

daha ətraflı...

Ağ və qəhvəyi yumurtalar arasında hansı fərq var?

Görəsən nəyə görə bəzi yumurtalar ağ, digərləri isə qəhvəyidir?  Toyuqlarda yumurta qabığının rənginə təsir edən amillər hansılardır? Qabıqların rəng fərqiylə əlaqədar olaraq Cornell Universitetində çalışan Tro V. Bui belə deyir:

"Qabıq rənglərini genlər təyin edir. Tükləri və qulaq seyvanları ağ olan toyuqların yumurtaları ağ olur. Tükləri qırmızı və ya qəhvəyi olub, qulaq seyvanları qırmızı olan toyuqların yumurtaları da qəhvəyi olur. Əsasən Pasxa yumurtası toyuğu kimi tanınan Ameraucana cinsindən olan toyuqların yumurtaları isə mavi rəngdədir."

Toyuq yumurtalarının tərkibi və qabıqları, çoxalma kanalının ən sonunda meydana gəlir. Qabığa mavi rəng verən piqmentlər oosianinlərdir. Bunlar, ödyaranma prosesində əmələ gələn əlavə məhsullardır. Yumurtalara qəhvəyi rəngi isə qan hüceyrələrinin parçalanması zamanı meydana çıxan porfirinlər verir. Maraqlıdır ki, qabıqlara rəng verən bu piqmentlər yumurtlamadan yalnız bir neçə saat əvvəl yumurtaya əlavə olunur. 

Yəni yumurtanın rəngi, toyuğun tük rənginin təyin olunmasından başqa elə bir qiymətli məlumat vermir. Ancaq ağla gələ biləcək başqa suala da cavab verək: bu rənglər yumurta qabığının sərtliyinə və ya keyfiyyətinə təsir edirmi?  Dr. Bui belə cavab verir:

"Qabıqların keyfiyyəti toyuğun cinsindən, başqa sözlə yumurtanın rəngindən asılı deyil. Ancaq daha gənc olan toyuqların daha sərt qabıqlı yumurtalara sahib olduqlarını bilirik. Qəhvəyi yumurtlayan toyuqlar böyük olmağa meyllidirlər və daha çox qidalanmaya ehtiyac duyurlar. Buna görə də onların saxlanması üçün daha çox xərc tələb olunur."

İnsanların qidalanması baxımından da əhəmiyyətli bir sual meydana çıxır: Bəs bu yumurtaların tərkibində və ya dadında hər hansı bir fərq var? Əgər sadə bir cavab istəyirsinizsə; xeyr, demək olar ki qəhvəyi yumurtaların omeqa-3-lə digərlərinə nisbətən çox az miqdarda zəngin olmasını nəzərə almasaq başqa heç bir fərq yoxdur. Eyni zamanda yumurtanın sarısı və ləzzəti arasında da nəzərə çarpan fərq müşahidə edilməmişdir.

daha ətraflı...