İnsanlar və kalmarların gözü niyə oxşardır?

İnsanlarla başıayaqlı molyuskların son ortaq əcdadı Yer üzündə 500 milyon il əvvəl yaşayırdı. Lakin təkamül inkişafı bir-birindən xeyli uzaq olan iki növün göz quruluşuna nəzarət edən genin eyni qərarlarına gətirib çıxarmışdır.

Gözlər və qanadlar - təkamülün ən böyük kəşflərindəndir. Bioloqlar artıq uzun müddətdir ki, fərqli siniflərdən olan heyvanların bu xüsusiyyətlərinin parallel, hətta çox oxşar inkişaf etdiyini fərq edirdilər. Nümunə olaraq quşlar və yarasaları qeyd etmək olar, hansılar ki fərqli təkamül cığırlarıyla yol aldıqlarına baxmayaraq, demək olar ki, eyni qanad strukturuna sahibdirlər.

İnsan və kalmarın göz oxşarlığından hər kəs xəbərdar deyil. Axı onurğarlı məməli ilə başıayaqlı molyusk arasında ortaq nə ola bilər? Necə oldu ki, bir-birindən bu qədər uzaq və fərqli canlıların təkamül inkişafı oxşar görmə orqanlarının meydana gəlməsinə səbəb oldu?

Nature Scientific Reports jurnalında dərc edilən məqaləyə əsasən, alimlər insanlar və kalmarlarda oxşar göz quruluşuna cavabdeh olan genin RNT splaysinqini (nukleotid ardıcıllıqlarının RNT molekulundan çıxarılması və "yetkin" molekulda qorunub qalmış ardıcıllıqların birləşməsi prosesi) kəşf etməyə nail olublar. Bütün digər orqanlar kimi, gözlər də müxtəlif genlərin fəaliyyətinin məhsuludur. Bu genlərin əksəriyyəti özündə görmə orqanının hər hansı bir hissəsinin strukturu ilə bağlı informasiya daşıyır. Bir gen işığahəssas piqmentə nəzarət edə bilər, digər bir gen isə kornea təbəqəsinə. Bundan başqa, orqanın hər hansı bir hissəsinin harada və nə vaxt yaradılması və bir yerdə yığılması lazım olduğu ilə bağlı informasiya daşıyan genlər də mövcuddur. Belə mühəndis-genlər əsasən "idarəetmə mərkəzləri" adlandırılır.

Bu mərkəzlərdən göz quruluşu üçün ən vacib olanı PAX6 genidir, hansına ki bütün görmə bacarığı olan heyvanlarda rast gəlinir. Naqahama Bio-elmlər və Texnologiyalar İnstitutundan olan Atsuşi Oqura və həmkarları tədqiqatda PAX6 geni RNT molekulu splaysinqinin kalmarlar, osminoqlar və mürəkkəb balıqları kimi başıayaqlıların kamera gözlərinin meydana gəlməsində rol oynadığını təsdiq etdilər.

Maraqlıdır ki, başıayaqlıların fərqli təkamül yolu keçmələrinə baxmayaraq, eynən belə kamera gözlərə onurğalılar da sahibdir. PAX6 geninin RNT splaysinqi təkamül biosistemləri fəaliyyətinin maraqlı nümunəsi olaraq qarşımıza çıxır. Bu proses bir-birindən müstəqil şəkildə təkamülləşmiş növlərdə praktiki olaraq eyni qərarların verilməsinə səbəb olur.

Həmçinin oxuyun:

Çoxhüceyrəlilərin yeni əcdadı məlum oldu
Çoxhüceyrəlilər inkişaf üçün oksigenə ehtiyac duymurdu
Arxa üzvlərin təkamülü aydınlaşdırıldı

daha ətraflı...

İnsan bədəninin yararsız rudimentləri

Əsrlər ərzində alimlər insanın orqanizmindəki, ilk baxışdan lazımsız kimi görünən müəyyən orqanların hansı funksional rolları oynadığını aydınlaşdırmağa çalışırdılar. Bunlar arasında ən yararsızları appendiks, büzdüm sümüyü, tük cildi və ya örtüyü, kişilərdəki məməcik və s. orqan və üzvlər hesab edilir.

Çarlz Darvin öz məşhur "Növlərin Mənşəyi" kitabında təkamül müddətində qorunub qalmış insan orqanizminin "rudimentlərini" qeyd etmişdir. Darvin bu rudimentar orqanların, banisi olduğu təkamül nəzəriyyəsinin ən parlaq dəlillərindən olduğunu iddia edirdi: bu orqanlar əcdadlarda sağ qalmaq üçün vacib idisə, zamanla funksionallıqları itmişdi.

Bioloqlar qeyd edir ki, müxtəlif növlərin orqanizmlərindəki oxşar orqanların varlığı, onların bir vaxtlar ortaq əcdadı bölüşdüklərini göstərir. Rudiment orqanlar növlərarası qohumluq əlaqəsini müəyyənləşdirməyə yardım təmin etməklə yanaşı, həm də hər bir növün təkamül tarixini izah edir.

Rudiment orqanizmin degenerativ və ya korlaşmış formada qorunub qalmış artıq orqan və strukturlarına deyilir. Rudimentlərin təzahürünü alimlər uzunmüddətli təkamül fəaliyyəti ilə açıqlayır: bu orqanlara olan ehtiyac itirilsə də, onların funksionallığına nəzarət edən genlər insan DNT-sində hələ də mövcudluğunu davam etdirir.

Tədqiqatçılar artıq uzun müddətdir ki belə orqanların sirlərini açmağa çalışırlar. Bir çox hipotez və nəzəriyyələr hazırlanır. Hər şeydən əvvəl alimləri rudiment orqanın hər hansı bir əlavə funksiyasının qalıb-qalmadığı ilə bağlı suallar maraqlandırır. Təkamülün müəyyən bir mərhələsində onların hansı rolları olduğunu aydınlaşdırmaq üçün də az zaman israf edilmir.

Appendiks

Otyeyən onurğalı heyvanlarda appendiks orqanı bizdəkindən daha iri və inkişaf etmiş formadadır. Əsas vəzifəsi heyvanlarda çoxlu bitki mənşəli qidaların həzminə yardım etməkdir. İnsan appendiksi isə nəzik bağırsağın yoğun bağırsağa keçidində yerləşən kiçik çıxıntıdan ibarətdir, hansı ki digər canlılardan fərqli olaraq, bizim həzm prosesində iştirak etmir.

Bioloqlar bu rudiment orqanın otyeyən əcdadlarımızdan miras qaldığına artıq əmindirlər. Paleontoloq Alfred Şervud Romerin "Onurğalıların Orqanizmi" kitabında qeyd etdiyi kimi, appendiksin əsas faydası hər il çoxlu sayda appendektomiya əməliyyatı edən cərrahlaradır.

Kişilərin məməciklərə nə ehtiyacı var?

Kişilərdə məməciklərin varlığı qədimdən zarafatlara səbəb olmuşdur. Bir çox skeptiklər, təkamül nəzəriyyəsini şübhə altına salaraq kinayə ilə deyir: "Bəs siz necə düşünürsünüz, əgər kişilərdə məməciklər varsa, bu o demək deyilmi ki, onlar qadınlardan yaranıb?"

Sözsüz ki, bu belə deyil. Sadəcə qadınlar kimi kişilər də embrionun erkən mərhələsində məməciklərə sahib olur. Bu mərhələdə uşağı cinsiyyətsiz hesab etmək olar, çünki yalnız sonraki embrional mərhələlərdə "hormon partlayışı" baş verir və cinsiyyət formalaşır. Lakin embriondaki məməciklər bundan əvvəlki mərhələlərdə meydana gəlir.

Ümumiyyətlə süd vəzilərinə, cinsiyyətdən asılı olmayaraq, bütün məməlilərdə rast gəlinir. Kişilərdəki məməcikləri rudiment hesab etmək olar, baxmayaraq ki onlar da seksual coşma prosesində müəyyən rol oynaya bilər. Həmçinin kişilərin sinəsinin süd istehsal etdiyi ilə bağlı hadisələr qeydə alınıb. Süd vəziləri səbəbinən həm də kişilərdə döş xərçəngi olur - təbii ki, çox nadir hallarda.

Büzdüm

Büzdüm insan və digər quyruqsuz heyvanların onurğasının aşağı hissəsində yerləşir və özü ilə birlikdə bağlı bir neçə rudimentar fəqərələr təqdim edir. Bu rudiment bizə quyruqlu meymunabənzər əcdadlarımızdan qalmışdır. Əcdadlar bu üzvü tarazlığı saxlamaq, ünsiyyət qurmaq və obyektləri tutmaq üçün istifadə edirdi.

Şüurlu insanın əcdadlarının düz yeriməyi öyrəndiklərindən bu yana quyruğa olan ehtiyac azalmış və çıxıntısı təbii seçmə prosesində zamanla yox olmuşdur. Bəzi alimlər büzdüm sümüyünün insan orqanizmindəki əlavə funksiyalarından bəhs edir: bu üzv fiziki yükün distribusiyası, əsasən də oturaq vəziyyətdəki insanın əyilməsində müəyyən rola malikdir. Lakin büzdümün uğurlu cərrahi çıxarılmasına dair kifayət qədər təcrübələr var və belə bir addım xəstələr üçün heç bir mənfi nəticələrə səbəb olmayıb.

Bəzən uşaqlar büzdümdə bir neçə artıq fəqərələrlə doğulur, yəni atavizm hesab edilən kiçik quyruqla. Belə hadisələr insanın sağlamlığına hər hansı bir təsir göstərmir. Buna baxmayaraq orta əsr Avropasında Kilsə belə uşaqlara "İblisin balası" adı verərək, onları anaları ilə birlikdə yandırmağı əmr edirdi.

Piloereksiya effekti

Piloereksiya periferik sinir sonluqlarının stimulyasiyasından yaranır, hansı ki tük follikullarının əzələ sıxılmasına nəzarət edir. Belə olduqda insan bədənindəki tüklər qalxaraq "qaz dərisi" effektini meydana gətirir.

Dərisi qatı tüklə örtülü heyvanlarda bu proses olduqca vacibdir: aqressiya və ya qorxunun səbəb olduğu stimullaşdırmada (təşviq etmə) heyvanın tükləri "biz-biz durur". Bu üsulla potensial rəqib və ya qurbanına sanki daha iri və güclü olduğunu göstərmiş olur.

Təkamül müddətində təbiətdən kənar çıxmış və tük cildinin böyük miqdarından azad olmuş insan isə artıq "tük ürpəşməsinə" və ya " biz-biz duran tüklərə" ehtiyac duymur, lakin rudimentar effekt öz reaksiyaları ilə hələ də qorunur.

Şübhəsiz ki, insan bədənindəki bəzi tüklü hissələr bu gün də əhəmiyyətlidir, bu səbəbdən funksionallıqları olduğu kimi qalır. Məsələn, qaşlar gözü tər damlalarından qoruyur, kişi üzündəki qatı tüklər isə təbii seçmə prosesində üstün seksual xüsusiyyət olaraq qalmışdır. Bundan başqa son tədqiqatların nəticələrinə görə üz tükləri soyuq və şüaya qarşı qoruyucu funksiya yerinə yetirir.

Orijinal məqalə buradadır

Həmçinin oxuyun:

Saqqal dəbi Darvinin təbii seçməsinə əsaslanır
Darvinin iki əsri: Onun və bizim səhvlərimiz
Y-xromosomu və kişilər yox olmayacaq

daha ətraflı...

Ən qədim pterodaktil tapıldı

Bir beynəlxalq tədqiqatçı qrup ən qədim pterodaktil qalıqlarına rast gəlib. Nəticədə pterodaktillərin kiçik uçan sürünənlər olduğu məlum olub, hansılar ki təkamül müddəti ərzində sonralar nəhəng heyvanlara çevriliblər.

Bu canlı milyon illər əvvəl, dinozavrların hökm sürdüyü dövrdə Çinin şimal-qərbində uçurdu. Fosilləri 2001-ci ildə Şişuqou formasiyası argillitində tapılmışdı. Əvvəlcə alimlər qalıqların ikiayaqlı dinozavrlar - teropodlara aid olduğunu düşündülər, lakin tam skelet əldə edildikdə fosilin pterozavra aid olduğunu anladılar. Zərif sümükləri səbəbindən bu heyvan dəstəsinin qədim tarixi haqda elmə çox şey məlum deyil.

"Tapıntımız erkən və primitiv pterodaktiloid pterozavrlar - uçan sürünənlərin formasını təqdim edir. Tədqiqat həmçinin göstərdi ki, pterodaktillər ən az 5 milyon il daha qədimdir. Uçan kərtənkələlərin təxminən 163 milyon il əvvəl meydana gəldiyini deyə bilərik", - tədqiqatın başında duran Kris Lyu qeyd edir.

Geniş qanadları ilə birlikdə 1,4 metr uzunluğu olan yeni sürünən Kryptodrakon progenitor (gizli əjdaha) adlandırıldı. Nəslinin davamçıları təkamül müddəti ərzində rahat uçuş üçün əksinə daha zərif qanadlar qazanıb. Yeni tapılmış növün forması onun uçaraq çox böyük məsafələri qətt edə bilmədiyini göstərir.

"Kriptodrakon - Şişuqou formasiyası ərazisində tapdığımız ikinci pterozavr növüdür və Yura dövrünün qarışıq ekosistemi haqda təsəvvürlərimizi dərinləşdirir. Qayalıqlarda qorunub qalmış bu nadir, kiçik, zərif qalıqlar, həmçinin Şişuqou faunası mamençizavr kimi nəhəng canlıların əhatəsində nələrin yaşadığını anlamaq imkanı təmin edir", - Vaşinqton Universitetindən olan Ceyms Klark əlavə edir.

Mamençizavrlar pterodaktillərin ilk əcdadları ilə eyni dövrdə yaşamış iri otyeyən dinozavrlar idi. 15 metr uzunluğu olan boyunları ilə hündür ağaclara boylanıb yarpaqları rahatlıqla qopara bilirdilər. Boyunları köməyilə həm də ətyeyən yırtıcı qohumlarını qorxutmaq üstünlüyünə sahib idilər.

Bundan başqa yaxınlıqda tapılmış digər qalıqlar qədim pterodaktilin zauropod, teropod, qədim tısbağa və digər bir çox canlılarla yaşayış mühitini bölüşdüyünü təsdiq etdi.

Həmçinin oxuyun:

Dinozavrların yaşadığı şərtlərdə insanlar nəfəs ala bilməzdi
İlk yırtıcılar dimetrodonlar idi
Dinozavrlar istiqanlı idilər?

daha ətraflı...

Saqqal dəbi Darvinin təbii seçməsinə əsaslanır

Yeni bir tədqiqatın nəticələrin görə saqqal saxlama dəbinin ardında Çarlz Darvinin təbii seçmə nəzəriyyəsi dayanır. Avstraliyalı alimlər saqqal çoxluğunun cəlbediciliyi azaltdığı və nəticədə marağın daha az saqqallı və ya təmiz qırxılmış üzlərə artdığı qənaətinə gəliblər.

Hipotezlərini təsdiqləmək üçün alimlər eksperiment keçirməyi qərara aldılar. Eksperimentdə qadın və kişilər üz cəlbediciliyini "dörd saqqal tipi" ilə qiymətləndirməli idilər. Nəticələr göstərdi ki, təmiz qırxılmış üzlər əgər nadirdirlərsə, daha cəlbedici görünürlər. Əldə edilən faktlar təkamül nəzəriyyəsinin əsas hadisələrindən birini - daha nadir xüsusiyyətlərin üstünlüyünü əks etdirir.

Tədqiqatda könüllü 1453 qadın və 213 kişi iştirak etdi. Onlardan müxtəlif kişi üzü tiplərini qiymətləndirmələri istənildi. Birinci qrupa qalın tüklü, ikinci qrupa təmiz qırxılmış kişi üzləri göstərildi. Üçüncü qrupa isə qarışıq üz tiplərini qiymətləndirmək təklif olundu - təmiz qırxılmış və ya az tüklü üzlərdən, saqqallı və ya uzun saqqallı üzlərə qədər.

Qadınlar kimi, kişilər də təmiz üzlərin çoxluq təşkil etdiyi mühitdə saqqallıların daha cəlbedici olduğunu bildirdilər. Eynən oxşar vəziyyət qalın saqqallı üzlərin çox olduğu mühitdə baş verdi - bu dəfə təmiz üzlülər üstünlüklü mövqeyə keçid aldılar. Alimlər belə nəticəyə gəldilər ki, nadir fenotipə meyl kişi bığı və saqqalı dəblərindəki davamlı dəyişikliklərdə vacib rol oynayır.

"Geniş və qalın saqqallar yenidən dəbə minir. Bəlkə də saqqal populyarlığı öz pik nöqtəsinə qədər qalxıb. Saqqal dəbini eksperimentin əsası kimi götürərək belə qənaətə gəldik ki, onun hərəkətverici qüvvəsi seçmənin tezlikli əks asılılığıdır", - Cənubi Uels Universitetindən olan Rob Bruks qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

Yaşanmış qorxu irsən ötürülür
Oksitosin kişilərdə bağlılıq yaradır
Körpələr sağ qalmaq üçün gecələr oyanır

daha ətraflı...

"Axı niyə insanlar təkamülə inanmır?"

Elm tarixində belə bir ikinci nəzəriyyə və yaxud bir fikir yoxdur ki, təkamül nəzəriyyəsi qədər mübahisə obyekti olsun, təkamül nəzəriyyəsi qədər tənqidlərə məruz qalsın. 1859-cu ildə Darvinin inqilabi xüsusiyyətdəki "Növlərin Mənşəyi" kitabının dərc edilməsindən bu yana ya dini qruplar, ya alimlər, hətta mövzuyla çox da maraqlanmayan adi insanlar belə təkamüllə əlaqədar müsbət və ya mənfi fikirlər irəli sürürlər. Hətta bəziləri bir addım daha irəli gedib fikirlərini hərəkətə çevirmək məqsədilə təşkilatlanır və təkamül düşüncəsinə qarşı sanki müharibə elan edirlər. Yaxşı bəs, eyni mübarizə əzminə, məsələn, kvant fizikasında niyə rast gəlinmir? Kvant fizikası da eynilə təkamül nəzəriyyəsi kimi elm ağacının minlərlə budağından sadəcə biri deyildirmi? Küçədə rast gəldiyimiz insanlardan demək olar ki hamısı təkamüllə əlaqədar elə ya belə bir münasibətə sahibkən, niyə kvant fizikası ilə əlaqədar suallar qarşısında susurlar? Belə suallar marağımızı təkamülün insanlar tərəfindən bu cür geniş şəkildə rədd edilmə səbəblərini araşdırmağa yönəldir.

New England Universiteti, Psixologiya bölməsindən olan K.J. Garvey təkamül faktının inkar edilməsinin altında yatan səbəbləri aydınlığa çıxarmaq üçün bir tədqiqat aparıb. Tədqiqata qatılan 62 universitet tələbəsindən bəzi psixoloji şkalaları doldurmaları istənilib. Etdiyi analizlər nəticəsində Garvey maraqlı nəticələr əldə edib.

• Kilsəyə gedənlər və Tanrıya inananlar kainatın və həyatın mənşəyilə əlaqədar təkamülə deyil, müqəddəs kitablara əsaslanan şərhləri daha rahat qəbul edir;
• Bioloji təhdidlər (itlər, ilanlar, alov və s.), tibbi təhdidlər (açıq yaralar, cəsədlər, qan və s.) və sosial ya da mənəvi təhdidlər (tək başına vacib qərarlar vermək, xarici ölkədə tək qalmaq, Tanrını təhqir etmək və s.) qarşısında daha çox qorxu reaksiyası verənlər təkamül nəzəriyyəsindən çox yaradılış versiyasını qəbul edir;
• Xoş olmayan xəbərlər qarşısında (xarab süd içmək, çılpaq ayaqla bir soxulcanı tapdalamaq, qəza sonrası bir insanın bağırsaqlarını görmək və s.) daha çox iyrənmə hissi duyanlar təkamül nəzəriyyəsindən çox yaradılış versiyasını qəbul edir.

Garvey'in araşdırması təkamülün inkar edilmə səbəblərilə əlaqədar qeydə dəyər məlumatlar təqdim edir, amma yenə də kafi miqdarda deyil. Qorxu və iyrənmə hissinə həssaslıq ilə müqəddəs kitab və Tanrı inancı arasındakı əlaqənin daha dəqiq izah edilməsi, bəlkə də, onun araşdırmasına nə qədər dəyər verməyimiz lazım olduğu mövzusunda bizi istiqamətləndirəcək.

Orijinal məqalə buradadır

Həmçinin oxuyun:

Darvinin iki əsri: Onun və bizim səhvlərimiz
Dinin insan təkamülündəki bazisi tapıldı
Elmi və Dini düşüncə arasındaki fərqlər

daha ətraflı...

Körpələr sağ qalmaq üçün gecələr oyanır

Gecələr yuxusuzluqdan əziyyət çəkən gənc analar bəzən belə düşünür ki, körpə sanki bilərəkdən valideynlərinin rahat yuxu almasına maneə olur. Məşhur bioloqun yeni nəzəriyyəsinə görə, analar belə düşünməkdə haqlıdır.

Harvard Universitetindən olan Devid Heyqin nəzəriyyəsinə əsasən, uşaqların gecələr daim oyanıb ağlaması təkamül taktikası ilə əlaqəlidir - ananın tez-tez oyanıb körpəni südlə
qidalandırması fertilliyi (uşaqtörətmə qabiliyyəti) müəyyən qədər azaldır. Bu da qadınların yenidən hamilə qalması ehtimalını aşağı salır. Uşağın yaxın zamanda qardaş və ya bacısı, təkamül dili ilə desək, "həyat və qida ehtiyatlarında rəqibləri" doğulmasa, sağ qalmaq şansı kifayət qədər arta bilər.

Devid Heyq hesab edir ki, körpə, onu döş südü ilə qidalandırması üçün ananı tez-tez oyadaraq faktiki olaraq kontrasepsiya mexanizmini gücləndirir, bu da həyat və qida ehtiyatları uğrunda mübarizədə körpənin sağ qalmaq şansını artırır.

Qardaş və bacıların dünyaya gəlmələri arasında qısa fasilələr olması əsasən uşaq ölümlərinin yüksək olması ilə əlaqəlidir. Bu səbəbdən təkamül prosesində balaların sağ qalmaları üçün yeni mexanizm yaranmış ola bilər: ananın yatmasına maneə ol, davamlı ana südü tələb et - rəqiblərin olan qardaş və bacıların doğulmasın.

"Təbii seçmə nəticəsində körpələrdə davranış stereotipi meydana gəlib. Bunun sayəsində ana orqanizmində uşaqtörətmə funksiyaları zəifləyərək, balaların doğulması arasındaki fasilələrin uzanmasına gətirib çıxarıb", - Devid Heyq qeyd edir.

Alimin hesablamalarına əsasən, körpələr daha çox doğuşdan 6 ay sonra gecələr tez-tez oyanmağa meyllidirlər. Bu müddət isə ananın fertilliyinin yenidən bərpa olunması ilə üst-üstə düşür.

Həmçinin oxuyun:

Mumiyalarda yüksək xolesterin və tatu aşkar edildi
Xərçəng xəstəliyi müalicəsinin yeni strategiyası təqdim edildi
Çoxhüceyrəlilər inkişaf üçün oksigenə ehtiyac duymurdu

daha ətraflı...

Dinozavrların yaşadığı şərtlərdə insanlar nəfəs ala bilməzdi

Geoloqlar seysmik tomoqrafiya köməyilə 250 milyon il əvvəlki Yerdə baş verən prosesləri aydınlaşdırmağa nail olublar. Belə ki, dinozavrların hökmranlıq etdiyi dövrdə atmosferdə insanların yaşaya bilməyəcəyi miqdarda karbon qazı olduğu məlum olub.

250 milyon il əvvəl dinozavrların nəfəs aldığı havadaki karbon qazı nisbəti indiki ilə müqayisədə 5 dəfə artıq idi. Bu günki vəziyyəti ilə insan o dövrdə ümumiyyətlə yaşaya bilməzdi.

Bu gün insanların rahat nəfəs ala bildiyi ekoloji baxımdan təmiz yerlərdə karbon qazı qatılığı təxminən 0,03%-dirsə, nəfəs almağın bir qədər çətin olduğu meqapolislərdə nisbət 0,1%-ə bərabərdir. Əgər belə atmosferdə daimi yaşamaq insan DNT strukturunda neqativ dəyişikliklərə səbəb olursa, 250 milyon il əvvəlki şərtləri insan üçün birbaşa ölümcül hesab etmək olar.

Yeni karbondioksid məzmunu qiymətləndirilməsi texnikası qədim Yerdə baş vermiş ekoloji prosesləri nəinki anlamaq, hətta gələcəkdəki iqlim dəyişikliklərini proqnozlaşdırmaq imkanı təmin edir.

Qədim Yer atmosferindəki yüksək karbon qazı nisbətinin səbəbi davamlı zəlzələ və vulkan püskürmələri idi. Közərmiş lava axınlarının torpaq və qayaları əritməsi və yandırması nəticəsində atmosferə minlərlə kubometr CO2 atılırdı, bu da planeti nəhəng istixanaya çevirirdi.

Yura dövründəki atmosferin öyrənilməsi üçün başda Hollandiyadan olan Duva van der Meyer olmaqla alimlərdən ibarət qrup tədqiqatda seysmik tomoqrafiyadan istifadə etdi. Alimlər texnikanın köməyilə seysmik dalğaların yayılmasını araşdıraraq Yer səthindəki tektonik plitələrin strukturlarını daha yaxşı anlamağa nail oldular.

Tektonik hərəkətlərin atmosferə atdığı karbon qazı miqdarı hesablamalarının nəticələrinə görə 250 milyon il əvvəl Yer bu günki göstəricilərlə müqayisədə iki dəfə artıq CO2 istehsal edirdi.

Həmçinin oxuyun:

Dinozavr beyni rekonstruksiya edildi
Quşların qanadlarının təkamülü aydınlaşdırıldı
"Jurassic Park" reallığa çevrilə bilər

daha ətraflı...

Bal pətəklərinin sirri açılır

Darvin 1859-cu ildə Növlərin Mənşəyi kitabını nəşr etmədən əvvəl bilirdi ki, əgər belə bir nəzəriyyəni elan edəcəksə, nəzəriyyə bu tip əhəmiyyətli suallara da cavab verməli idi: Hər şey ümumiyyətlə sadədən mürəkkəbə doğru təkamülləşirsə, arılar pətəklərini necə altıbucaqlı və indiyə qədər bilinən ən münasib şəkildə inşa edə bilirlər? Bundan əvvəlki mərhələlər nələrdir? Bütün arılar altıbucaqlı evlər qurur?

Darvin, Down House adlandırılan evində bu mövzuda çoxlu sayda araşdırma aparmışdır. Darvinə qədər elm adamları bütün arıların altıbucaqlı pətəklər qurduqlarını düşünürdülər. Dövrün hörmətli bioloqlarından olan Lord Brougham Darvinin Təkamül Təlimini kiçiltmək üçün heç bir arının altıbucaqlıdan başqa pətək quruluşu hazırlamadığını, bu səbəbdən də arıların belə bir təkamül keçirməmiş olduğunu irəli sürdü. Darvin təbiətdə daha silindrik quruluşda və sadə nizamda olan pətəklər quran arılar olduğunu özünəməxsus uzaqgörənliyi sayəsində bilirdi; ancaq harada tapacağı haqqında bir fikri yox idi. Lakin Darvin uzun məktublaşmalar və araşdırmalar nəticəsində axtardığı canlını tapdı: Melipona domestica. Meksika Arısı adı ilə tanınan bu arı digər arılardan fərqli olaraq silindrik, dairəvi və daha kobud pətəklər qururdu. Bildiyiniz kimi, yumru və küncsüz bir quruluş tikmək, bucaqlı bir quruluş tikməkdən qat-qat asandır. Məsələn, quşların yuvaları da bu səbəbdən dairəvidir.

Darvin buradan yola çıxaraq, öz dövrünü çox qabaqlayan bir mülahizə irəli sürdü: əslində bütün arıların pətək oyuqları dairəvidir. Ancaq arılar bu pətəkləri bir-birinə o qədər yaxın və sıx qururlar ki, pətəklər fiziki təzyiq altında əyilib bükülür və nizamlı şəkildə altıbucaqlı və bir-birinə bitişik bir hörgü halını alırlar. Təbii ki, dövrün texniki şərtləri daxilində bu mülahizəni sübut etmək imkansız idi. Darvindən sonra da alimlər illərlə bal pətəklərinin quruluşundakı mükəmməlliyə heyrətlə baxmışdırlar, ancaq heç biri tam olaraq bu mexanizmi açıqlaya bilməmişdir. Nəhayət ki, 150 ildən də artıq bir müddət sonra bu dahi insanın fikirləri öz təsdiqini tapdı.

Bir vaxtlar "riyaziyyatçı" arıların ağlasığmaz bir müvəffəqiyyəti hesab edilən bal pətəklərindəki nizamlı altıbucaqlı quruluş olduqca sadə bir mexanizmlə izah edildi.

İngiltərə və Çin mühəndisləri bu sirri həll etmə yolunda ilk və əhəmiyyətli tədqiqatı apardılar. Qrup bal pətəklərində gözə xoş görünən bu altıbucaqlı şəklin əslində əvvəl dairəvi bir quruluşda olduğunu və saniyələr içərisində altıbucaqlı forma aldığını müəyyən etdi. Tədqiqatın nəticələri Journal of the Royal Society Interface jurnalında dərc edildi.

Qrup Pekindəki bir ərazidə bal arılarının pətəklərinin inşasını asanca müşahidə edə biləcəkləri bir kamera quraşdıraraq pətəklərin inşasının müxtəlif mərhələlərini fotoşəkil çəkərək qeydə aldılar. Müşahidələr nəticəsində pətəklərin ilk mərhələdə dairəvi quruluşda olduqları aşkar olundu. Pətəyin bu ilk dairəvi quruluşu yaradıldıqdan sonra bal arıları pətəyin divarlarını istiləndirirlər. Onlar bu əməliyyatda istifadə etdikləri istiliyi öz bədənləri vasitəsilə təmin edirlər. Pətəyi istilətdiklərində mum axıcı hala gəlir və ardından pətək ən dayanıqlı forma olan altıbucaqlıya çevrilir. Qrupu arıların bir pətəyi tam yoxsa qismən istilətdikləri sualı düşündürür.

"Mənim təxminim təbiətin qənaəti və ən qısa yolu seçməsindən yola çıxaraq pətəyin qismən, yəni yalnız müəyyən hissələrdən isidilməsidir. Amma digər tərəfdən arılara görə pətəyi bir dəfəyə istilətmək daha asan bir iş kimi görünə bilər", - Cardiff Universitetindən olan mühəndis və tədqiqatın müəlliflərindən biri Bhushan Karihaloo deyir.

Qrup hər iki variantın da nə qədər müddət çəkə biləcəyini hesabladı. Belə ki, bir pətək oyuğunu altıbucaqlıya çevirmək üçün tam istilətdiyinizdə 6 saniyə, müəyyən hissələrdən istilətdiyinizdə isə 36 saniyə keçir. Tədqiqatçılar işin növbəti mərhələlərində bu məlumatı da dəqiqləşdirəcəklərini qeyd edirlər.

Həmçinin oxuyun:

Meyvələr və heyvan məhsulları niyə dadlıdır?
Zəmilərdəki sirli dairələrin müəllifi tapıldı
Nəsli kəsilmiş növləri həyata qaytara biləcəyik

daha ətraflı...

Çoxhüceyrəlilər inkişaf üçün oksigenə ehtiyac duymurdu

Dəniz süngərlərini araşdıran alimlər Yerin ilk çoxhüceyrəli orqanizmlərinin təkamülü üçün oksigenə heç də ehtiyac olmadığını aydınlaşdırdılar. Əldə edilən məlumatlar müasir elmi təsəvvürlərlə ziddiyyət təşkil edir. Tədqiqatla əlaqədar məqalə Proceedings of the National Academy of Sciences jurnalında dərc edildi.

"İlk çoxhüceyrəli canlıların meydana gəlməsi atmosferdə oksigen payının artması ilə üst-üstə düşürdü. Bildiyim qədərilə, bu orqanizmlərin hansı miqdarda oksigenə ehtiyac duyduğunu yoxlamaq heç kimin ağlına gəlməmişdi. Buna görə də biz yoxlamaq qərarına gəldik. Apardığımız tədqiqat göstərdi ki, oksigen çatışmazlığı çoxhüceyrəli həyatın yaranmasına maneə törətməməli idi", - Odense'də yerləşən Cənubi Danimarka Universitetindən olan Daniel Mills deyir.

Mills və həmkarları oksigen miqdarına nəzarət edilə bilən bir akvariumda yaşayan bir neçə dəniz süngərləri (Halichondria panicea) üzərində tədqiqat apardıqdan sonra belə qənaətə gəldilər. Bioloqların fikrincə, müasir dəniz süngərləri Yerin ilk çoxhüceyrəli canlılarının ən yaxın analoqu hesab edilə bilər. Bu da onların əcdadlarının 560-540 milyon il əvvəl hansı şərtlərdə yaşadıqları mövzusunda məlumatlara yiyələnməyə kömək edir.

Alimlər suyun oksigen miqdarını azaldaraq süngərlərin hətta 0,5% oksigen ehtiva edən şərtlərdə belə yaşamağa davam edə bildiyini aydınlaşdırdılar. Bu məlumat qədim çoxhüceyrəli həyatının hətta oksigen yoxluğunda mövcud ola biləcəyini göstərir. Tədqiqatçılar hansı səbəblərdən çoxhüceyrəlilərin təkhüceyrəlilərdən xeyli sonra təkamülləşdiyini anlamaq üçün alternativ izahlar hazırlamalı olduqlarını bildirirlər.

"Görünür ki, bu prosesdə həm də digər ekoloji və təkamül mexanizmləri rol oynayıb. Bəlkə də həyat, təkamülün çoxhüceyrəli canlılığın mövcudluğu üçün zəruri olan hüceyrə mexanizmləri inkişafına xeyli zaman sərf etməsi səbəbindən, uzun müddət mikroblar halında mövcud olub. Yəqin ki, çoxhüceyrəli həyatının kifayət qədər ağır inkişaf etdiyi səbəbindən qədim Yerdə heyvanlar yox idi", - Mills son olaraq qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

Çoxhüceyrəlilərin yeni əcdadı məlum oldu
Üç milyard illik orqanizmlərin genomları oxundu
Həyat su damlalarında yaranmış ola bilər

daha ətraflı...

Darvinin iki əsri: Onun və bizim səhvlərimiz

Çarlz Darvin elm tarixinə təkamül nəzəriyyəsinin banisi kimi daxil olmuşdur. Darvinin nəzəriyyəsi uzun illərdir ki müasir biologiyanın əsaslarından biri olaraq qalır və o olmadan elmi təsəvvür etmək mümkün deyil.

12 fevral günü elm tarixinə təkamül nəzəriyyəsinin yaradıcısı kimi adını yazdırmış ingilis səyyah və təbiətşünas Çarlz Darvinin anadan olmasının 205-ci ildönümü qeyd edildi.

Bu nəzəriyyənin artıq 150 ildən çox yaşı olsa da, yenə də cəmiyyətdə qızğın mübahisələrə səbəb olur, hətta məktəblərdə tədrisininin qadağan edilməsi tələblərinə qədər. Bu arada, Darvinin nəzəriyyəsi artıq uzun illərdir ki, onsuz elmi təsəvvür etməyin mümkünsüz olduğu müasir biologiyanın əsaslarından biridir.

Lakin biologiyanın müasir təsəvvürləri Darvinin dövründən bu günə qədər xeyli təkamülləşmişdir. Moskva Dövlət Universitetinin biologiya fakültəsinin təkamül biologiyası kafedrasının müdiri, insanın mənşəyi haqda bəhs edən kitabın müəllifi və "Prosvetitel" mükafatı laureatı Aleksandr Markov RİA Novosti'yə Darvinin səhvlərilə yanaşı cəmiyyətdə onun nəzəriyyəsi barədə dolaşan yalnış təsəvvürlərdən danışdı.

Qazanılan irsiyyət

Darvin qazanılan əlamətlərin irsən ötürülə biləcəyinin mümkünlüyünü rədd etmirdi, misal üçün, məşq nəticələrinin birbaşa ötürüldüyünü.

"Bu, Darvinin spesifik səhvi deyildi, o vaxt hamı belə düşünürdü. Həyat ərzindəki təlim və hadisələr irsiyyətə təsir edə bilərdi - bu, ümumən qəbul edilmişdi. Yalnız bir neçə on illik sonra alman zooloqu Avqust Veysman təcrübi olaraq sübut etdi ki, misal üçün, əgər nəsillər ərzində siçovulların quyruğunu kəssək, bu, irsiyyətə təsir etməyəcək, quyruqsuz siçovul balaları doğulmayacaq. Və digər təcrübələrlə qazanılmış əlamətlərin irsən ötürülmədiyi təsdiq edildi", - Markov izah edir.

"Lakin molekulyar biologiyanın yeni nailiyyətləri yenə də bir sıra spesifik istisnaların olduğunu göstərdi. Yəni Darvin 100% səhv etmirdi", - əlavə edir.

Qandaki irsiyyət daşıyıcıları

Darvin hesab edirdi ki, irsi əlamətlərin daşıyıcıları submikroskopik obyektlər - gemmulalardır, hansılar ki qan cərəyanı ilə cinsi hüceyrələrə düşür və irsi informasiyanı daşıyırlar.

"İrsiyyətin təbiətini bilmədən o, qazanılan əlamətlərin irsən ötürülməsinin izahı üçün molekulyar mexanizm yaratmağa çalışırdı və pangenezis fərziyyəsini irəli sürdü. O, hesab edirdi ki, bədən hüceyrələrində bədəndə baş vermiş hadisələrlə bağlı informasiyaları, əldə edilən təcrübəni saxlayan belə hissəciklər mövcud olmalıdır və bunlar qan cərəyanı ilə cinsi hüceyrələrə düşür və informasiyanı ötürürlər. Bu olduqca cəsarətli hipotez idi, lakin ümumən təsdiq edilmədi", - Markov deyir.

O qeyd etdi ki, texniki olaraq belə bir ehtimal ola bilərdi: ali canlıların xromosomlarına basdırılmış, Darvinin gemmulalarının rolunu oynaya biləcək endogen retroviruslarla bağlı hipotez var idi.

Təbii seçmənin rolunu azaltdı

Sonraki işlərində Darvin təbii seçməni lazım olduğundan az dəyərləndirirdi.

"Darvin sonraki nəslin tənqidinə çox hissiyatlı idi. Bu səbəbdən "Növlərin Mənşəyi" kitabının birinci nəşri indi ən yaxşısı hesab olunur.  O, sonraki nəşrlərə bir çox düzəlişlər əlavə etmişdir. Xüsusilə də təbii seçmə mexanizminə əvvəllər verdiyi əhəmiyyəti azaltdı: mühitin təsirləri və uyğunlaşma ilə bağlı bir çox şərtlər əlavə edirdi. Lakin bu gün aydındır ki, Darvinin, təbii seçmənin hərəkətverici rolu ilə bağlı olan ilk versiyası həqiqətə daha yaxın idi", - Markov qeyd edir.

O həmçinin vurğuladı ki, Darvinin dövründə irsiyyətin və dəyişikliyin təbiəti məlum deyildi. DNT, xromosomlar, mutasiyalar haqda heç nə bilməyərək Darvin, bu yarımçıq məlumatlar işığında planetimizdəki canlı müxtəlifliyini təmin etmiş əsas təkamül mexanizmini tapmağa nail oldu.

Cəmiyyətin səhvləri

Darvin həyatın necə yaranması ilə bağlı heç nə demirdi.

"O, ümumiyyətlə bu haqda yazmırdı. Kitablarında həyatın necə yarandığı haqda bir söz belə yoxdur. Yalnız bir dəfə tanışı Xukerə yazdığı məktubunda bir frazada həyatın özündən yarana biləcəyi barədə qeyd etmişdi. Son nəşrlərində o hətta Yaradan haqda yazmışdı", - Markov deyir.

Təkamül - təsadüfi prosesdir

Təkamülü tez-tez qeyri-adi, məqsədəuyğun şəkildə hazırlanmış varlıqların meydana gəlməsinə səbəb olan kor mutasiyaların hədəfi olaraq görürlər. Lakin Darvinin təbii seçməsi heç də kor qüvvə deyil.

"Bu, təkamülə istiqamət verən ciddi qanunauyğun prosesdir, məhz bu, canlı orqanizmlərin məqsədəuyğun hesab edilən quruluşlarını izah edir. Təsadüfi proses və təbii seçmə təsiri altındaki təkamül arasında uçurum var. Təkamüldə təsadüfi mutasiyalar və genetik sürüşmə kimi təsadüfi proseslər olur, amma bunlar istiqamət vermir", - Markov izah edir.

Meymundan yaranan insan?

"İnsan meymundan yarandı" cümləsi yalnış şərh edilə bilər.

"Anlayışın bir çox variantlarında, misal üçün, əgər "meymun" dedikdə müasir meymunlar nəzərdə tutulsa, yalnış olacaq. Biz nə şimpanzelərdən, nə oranqutanlardan, nə də qorillalardan yaranmışıq", - Markov deyir.

İnsan onlarla ortaq əcdada sahibdir: insan və şimpanzenin son ortaq əcdadı 6-7 milyon il əvvəl yaşamışdır, elə ondan da yaranmışıq.

"Bioloji taksonomiya nöqteyi-nəzərindən bu ortaq əcdad primatlar dəstəsinə, qıyıqburunlu meymunlar qrupuna aid idi. Amma taksonomiya nöqteyi-nəzərindən insan meymundan yaranmayıb, elə özü meymundur, insanaoxşar primatlara aiddir", - Markov son olaraq əlavə edir.

Həmçinin oxuyun:

Darvinin Qara Qutusu "ağardı"
19-cu əsrin dahisinin ölümü
Çarlz Darvin: "Dinlə bağlı düşüncələrim"

daha ətraflı...

İlk yırtıcılar dimetrodonlar idi

Yeni bir tədqiqatın nəticələrinə görə Yer üzündə Perm dövründə yaşamış dimetrodonlar olduqca təkmilləşmiş yırtıcı dişlərə sahib idilər. Aydınlaşdırılmış bu xüsusiyyət "Yerin ilk həqiqi yırtıcısı" adını dinozavrlardan alaraq dimetrodonlara verir. Əlaqədar məqalə 7 fevral 2014 tarixində Nature Communications jurnalında dərc edildi.

Toronto Universitetindən (Kanada) olan Robert Reisz və Kirstin Brink planetdə 280-265 milyon il əvvəl yaşamış bir neçə qədim dimetrodonlara aid fosilləri araşdırdıqdan sonra belə qənaətə gəldilər. Məməlilərin ilk əcdadları kimi, dimetrodonlar da sinapsidlər (qədim dördayaqlılar) qrupuna daxildir.

200-250 kiloqram çəkisi və 2,7-4 metr uzunluğu olan dimetrodonlar o dövrün ən iri yırtıcıları idi. Bu heyvanların nə ilə qidalandığına dair hələlik qəti cavablar yoxdur. Bundan başqa dimetrodonların ov üsulları və ekosistemdəki mövqeləri barədə, demək olar ki, heç bir məlumat yoxdur.

Reisz və Brink elektron analiz mikroskopu köməyilə bir neçə dimetrodon diş nümunəsi üzərində işlər apararaq bu qaranlıq mövzulardan birini aydınlığa çıxarmağa nail oldular. Bu üsul alimlərə onların strukturunu öyrənməyə və müasir yırtıcılarla birgə dinozavr dişləri ilə də müqayisə etməyə fürsət təmin etdi. Nəticədə dimetrodonların kifayət qədər təkmilləşmiş yırtıcı dişlərə sahib olduqları məlum oldu. Diş səthinin nisbətən düz olmasına baxmayaraq yenə də dişlər olduqca iti və ovun bədəninin yumşaq toxumalarını parçalamaq üçün kafi idi.

Həmçinin bu dişlərdə, əvvəllər yalnız dimetrodonların uzaq qohumları olan məməlilərdə rast gəlinən "çeynəmə qabarıqlarının" olduğu aydınlaşdırıldı. Alimlər əldə edilən faktlarla yırtıcı diş təkamülünü daha 40 milyon il geriyə daşımalı olduqlarını qeyd etdilər.

"Dişlər skeletin digər hissələrindən fərqli olaraq heyvanın həyat tərzi mövzusunda daha çox öyrənməyimizə yardım edir. Xüsusi kəllə sümüyü quruluşu olan dimetrodonlar öz iti dişlərini qurbanlarının bədənlərinə asanca keçirə və iri tikələr qopara bilirdilər", - Reisz deyir.

Qaynaq: Nature , ScienceDaily

daha ətraflı...

Pişiklər niyə nəcislərini basdırır?

Bu davranış pişiklərin təkamül keçmişindən qaynaqlanan instinktiv bir davranışdır. Bunun iki səbəbi var:

Vəhşi pişiklər adətən sahələrini nəcis və sidikləri ilə müəyyən edirlər, beləcə yad heyvanların öz ərazilərinə girmələrinə mane olurlar. Bu səbəbdən vəhşi təbiətdə güclü olan bir pişik (yaquar və ya pələng kimi) ümumiyyətlə öz yeri daxilində nəcisini basdırmır və ətrafda buraxır. Beləcə rəqiblərinə "Mən buradayam" mesajını verir. Amma əgər bir başqasının sahəsində olan və daha gücsüz bir növ o sahədə nəcisləyirsə, nəcisini basdıraraq özünü gizli saxlayır. Müasir ev pişikləri də nəsil xəttində zəif və çəlimsiz pişik qrupu olduqları səbəbindən (əcdadları ilə birlikdə) adətən nəcislərini basdırmağa meyllidirlər və bir instinkt olaraq bu davranış müasir pişiklərə də ötürülmüşdür. Çünki bunu edənlər daha asan gizlənir və yad mühitdəki güclü pişiklər tərəfindən ov olmur. Bu da bizi ikinci səbəbə aparır:

Ovçular öz ovlarını nəcis qoxusundan və yerindən qavraya bilir. Bu səbəbdən zəif pişikkimilər üçün nəcisi ətrafda buraxmaq ciddi səhvdir. Buna görə də vəhşi təbiətdə ov mövqeyindəki bir çox pişikkimilər nəcislərini basdıraraq gizlədir və bu sayədə ovçularından gizlənə bilir. Müasir ev pişikləri də ətrafda ovçu olmamasına baxmayaraq, instinktiv olaraq nəcislərini basdırmağa meyllidirlər və bu sayədə olmayan ovçularından gizlənmiş olurlar. Çox vaxt bizə elə gəlir ki, ev pişikləri davranışlarının tam əksini göstərir, əslində isə hər ev pişiyi öz sahibini güclü və təzyiqçi kimi görür və özünü zəif və təhdid altında hiss edir. Məşhur zooloq və etoloq Desmond Morris'in sözləriylə mövzuya aydınlıq gətirək:

"Narahat edilməyən bir evdə, hər ev pişiyi özünü ev sahiblərinin təzyiqi altındakı bir canlı olaraq hiss edir. Buna görə, normal şərtlər altında, bir çox pişik pişik qumluğuna ya da evin bağçasına öz nəcisini basdıraraq evdəki "ovçudan" özünü qoruyur."

Qaynaq: Evrim Ağacı

daha ətraflı...

Əlaqənin çətinlikləri

Hətta əgər bir gün insanlığın çoxdan gözlədiyi hadisə baş versə və Yerdən kənar həyat nümunələrinə rast gəlsək, onları başa düşə biləcəyik? Yoxsa "qeyri-insani" şüur elə mürəkkəb olacaq ki, biz heç vaxt onlarla ortaq dil tapa bilməyəcəyik? Bəlkə də heç bir-birimizin fərqinə varmayacağıq?

Hər bir fantastın marağına səbəb olan məsələlərdən biri - elə bu gün məşhur olan astrobiologiya sahəsinin alimi üçün də - yadplanetli canlı nümayəndələrinin nəyə oxşadığı mövzusu ətrafındaki müzakirələrdir. Bizdə olduğu kimi onlarda da iki qol və iki ayaq olacaq, yoxsa onlar on iki baş və on iki qısqaca sahib olacaqlar?.. Təəssüf ki fantastların ağlına daha maraqlı və çətin bir sual gəlmir: bəs onların yadplanetli şüuru necə qurulmuş ola bilər?

Acta Astronautica jurnalının son buraxılışında bu çətinliyi həll etməyin ilk ciddi cəhdlərindən biri haqda bəhs edilir və bizə yad olan canlıların necə qiymətləndirilməsinin üsulları, bəlkə də necə anlaşılması lazım olduğu izah edilir. Buraxılışda unikal tədqiqat layihəsi - COmplexity of Markers for Profiling Life in EXobiology (COMPLEX) haqda danışılır. COMPLEX layihəsinin məqsədi müxtəlif canlı formlarını (təkcə insan və heyvanlar deyil, həm də mikroorqanizmlər və süni sistemlərin) davranış mürəkkəbliyi və intellektual bacarıqlarını göstərən kateqoriya sırası ilə müqayisə etməkdir. Layihənin iştirakçılarından biri, amerikalı tədqiqatçı Denise Herzing deyir: "COMPLEX'in hədəfi bizim hamımızı digər növlərlə qarşılıqlı əlaqələrə hazırlamaqdır, əgər təbii ki onlarla kosmosda qarşılaşsaq."

Əslində bu məsələ istisna oluna biləcək qədər çətindir. Hətta Yerdə, yaxşı tanınan biosferada belə nəyi şüur hesab etməyin lazım olduğu və canlı orqanizmin şüurunun səviyyəsinin necə qiymətləndirilməsi anlaşılmazdır. Bir qayda olaraq, biz ən sadə yolla irəliləyib heyvanlara, şüurları nə qədər insana yaxındırsa, bir o qədər şüurlu deyirik. Mavi balinaların mahnılarını qeydə alaraq aradaki ünsiyyəti xatırlada biləcək siqnalları ayırd etməyə çalışırıq. Qarğaların alətlərdən yararlanmasını izləyərək onu öz təcrübəmizlə, fillər və ya delfinlərin mürəkkəb sosial davranışlarını isə cəmiyyətimizdəki qarşılıqlı əlaqələrimizlə müqayisə edirik.

Lakin hər şeyi antropomorfizm prizmasından görmək - hər şeyi yalnış işıqda görmək, bəlkə də "heyvani şüurun" həqiqi bacarıqlarını qiymətləndirməmək mənasını verir. Bu təxminən delfin üzgəclərinin bacarıqlarını bizim əl və barmaq sümüklərimizin bacarıqları ilə müqayisə edərək qiymətləndirmək kimidir. Belə halda yadplanetli canlılarla görüşümüzdən nə gözləməliyik? Biz sadəcə onları heç də başa düşməyə bilərik.

Qeyd etmək lazımdır ki, COMPLEX layihəsi üzrə aparılacaq işlər üçün Denise Herzing bütün əvvəlki təcrübələri ilə hazırlanmışdır: o, artıq 30 ildən çoxdur ki delfinlərin davranış, intellekt və qarşılıqlı əlaqələrini araşdıran Wild Dolphin Project təşkilatının təsisçilərindən və başçılarından biridir. Bu sularda yaşayan məməlilər ən ağıllı canlılardan biri hesab olunurlar - bəzi mütəxəssilərin rəyinə görə onların intellekti iri primatların intellekti ilə müqayisə edilə bilər.

Delfin intellektinin öyrənilməsi üsulları digər heyvanların da intellektinin öyrənilməsi üçün istifadə edilən standart yanaşmalardan qaynaqlanır. İlk öncə onların bədənlərinin fiziki xarakteristikaları qiymətləndirilir. Daha sonra isə müxtəlif davranış xüsusiyyətləri müşahidə edilir.

"Faktiki olaraq bizim heyvan intellektlərinin qiymətləndirilməsi üçün iki yanaşmamız var. Birincisi - orqanizmin infrastrukturunun, beynin, sinir sisteminin və s. fiziki səviyyəsi. İkincisi - əslində insanlar tərəfindən elə insanlar üçün hazırlanan, fərqli testlər tələb edən qavrayış tədqiqatları", - Denise Herzing əlavə edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, son vaxtlar üçüncü yanaşma da yarandı, hansı ki heyvanların siqnal sistemlərini və kommunikasiyasını araşdırır. Bu axın müasir siqnalların ayırd edici və tanıma alqoritmlərinin uğurlarına xeyli borcludur. Məsələn, bu gün artıq delfinlərin uzun vokalizasiyalarını qeydə alıb analiz etmək və onlarda təkcə təkrarlanan elementləri deyil, həm də onların müəyyən istifadə sxemlərini (sintaksis) tapmaq mümkündür. Bir qədər əvvəl belə tədqiqatlar göstərdi ki, sürbədə delfinlər bir-birini "sifətdən" tanıya və bir-biri ilə müxtəlif əlaqələr qura bilər.

Yenə də digər heyvanların intellektlərini qiymətləndirməyə çalışaraq bu məsələyə "insani" və "ədalətsiz" yanaşırıq.

"Sözsüz ki, müəyyən mənada - öz ekzobioloji taxçalarında yaşamağı uğurla bacara bildikləri mənada bütün orqanizmlər şüurludur. Amma digər növlər öz anatomiya xüsusiyyətləri, həyat şərtləri üzərində qurulmuş intellektə sahib ola və bizimkinə heç də oxşamaya bilər. Məsələn, əgər canlının mürəkkəb əl sümüyü yoxdursa, mürəkkəb qurğu inşa edə bilməyərək öz şüurunu heç vaxt göstərməyəcək", - Herzing deyir.

Nəhəng bina inşalarımızın, kompyuter şəbəkəsi qurğularımızın və s. bizim intellekt səviyyəmizin parlaq nümunəsini sərgilədiyi mübahisə edilməməlidir. Lakin termitlərin mühəndislik inşaları da ağlı çaşdırır. Və əgər fərdi olaraq termitlər intellektual kimi görünməsələr də, onların "kollektiv şüuru" bir çox şeyə qadirdir.

Bütün bu suallar və çətinliklər Denise Herzing başçılığındaki COMPLEX layihəsinin qurulmasına səbəb oldu. Astrobioloqlardan tutmuş proqrammistlərə qədər müxtəlif profilləri olan mütəxəssisləri öz yanına çağıran Herzing hər bir canlı orqanizm üçün uyğun olan intellektual səviyyənin universal qiymətləndirmə sistemini hazırlamağı planlaşdırır.

Bu qiymətləndirmə üsulu beş mürəkkəblik kateqoriyasından ibarət olacaq: sinir sistemi, kommunikativ sistem, ayrı-ayrı fərdlər, individual sosial əlaqələr və nəhayət digər növlərlə əlaqələr.

Əlavə etmək lazımdır ki, bu beş kateqoriyalar ilk dəfə məşhur SETI institutunun sifarişi ilə Lori Marino və Kathyrn Denning tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Tədqiqat olaraq COMPLEX layihəsinin iştirakçıları bu parametrlərə görə bizə tanış olan beş "qeyri-insani şüur" nümunələrini qiymətləndirməyə çalışdılar - kommunikativ mütəxəssislər olan delfinləri, heç də pis öyrənmə bacarıqları olmayan osminoqları, məşhur rəqsləri olan arıları, koloniya üçün özlərini qurban verməyə hazır olan mikroorqanizmləri və rəqəmsal hesablamaların mütəxəssisləri olan kompyuterləri.

Nəticədə müəlliflər nümunələrin mənfi və müsbət yönlərini qiymətləndirdilər. Sosial və kommunikativ mürəkkəblik sahəsində ən yüksək xalları arılar və kompyuterlər topladı. Delfinlər, osminoqlar və kompyuterlər sinir sistemi sahəsində yaxşı ballar aldılar, mikroorqanizmlər isə növlərarası kommunikasiya kateqoriyasının çempionu seçildilər.

Lakin bu hələ başlanğıcdır. "COMPLEX canlı orqanizmlərin "şüur" müqayisəsi çətinliyini təkcə insani təsəvvürlərlə məhdudlaşmayan digər baxış bucaqlarından da araşdırmağa çalışacaq" - Herzing deyir. İndi alimlər beş deyil, yüzlərlə növü test etmək üçün qiymətləndirmə parametrlərinin siyahısını genişləndirmək üzərində işləyirlər. Bəlkə də gözləmədiyimiz yerdən şüur əlamətləri çıxacaq. Buna uyğun hər hansı bir əlamət kosmosda tapılsa, ümumiyyətlə belə bir əlaqənin mümkün olduğunu anlamaq üçün biz artıq hazır alətlərə sahib olacağıq.

Həmçinin oxuyun:

Yadplanetlilərə çox yaxınlaşmış ola bilərik
Kosmosda başqa həyat var?
Astrobiologiya: Yerdənkənar təkamül

daha ətraflı...

Siqaret asılılığı neandertallardan qaynaqlanır

Alimlər neandertal genlərinin insan DNT-sində necə paylandığını bir daha gözdən keçirdikdən sonra onların soyuq iqlimə uyğunlaşmağımızda rolu olduğunu aydınlaşdırdılar. Bundan başqa bir neçə xəstəliyə olan meylimizlə yanaşı siqaret asılılığının da mənşəyinin neandertallardan qaynaqlandığına dair izlərə rast gəldilər. Tədqiqatın nəticələri 29 yanvar 2014 tarixində Nature jurnalında dərc edildi.

İltihabı bağırsaq xəstəliyi olan Crohn xəstəliyi, Tip 2 diabet və qəribə səslənsə də, siqaret asılılığı neandertal genlərində daşınırdı. Genom xəritəsi əcdadlarımızın Afrikadan ayrıldıqdan sonra neandertallarla birlikdə yaşadığına işarə edir. Bu günə qədər neandertal DNT-sinin təsirləri və insan sağlamlığı üzərində necə bir iz buraxdığı mövzusu aydın deyildi. Aparılmış son tədqiqatların nəticələrinə görə isə Afrikanı artıq tərk etmiş insanların genetik strukturlarının 20%-i neandertallardan qalmadır.

Harvard Tibb Məktəbindən olan genetik Sriram Sankararaman və həmkarları Svante Pääbo və David Reich 1.004 insanın genomunu araşdıraraq fərqli genlərin neandertal versiyalarına sahib olan bölgələrini müəyyən etdilər. Bunlar arasında siqaret asılılığı ilə əlaqələndirilən bir genin neandertal mənşəli olduğunu aydınlaşdıran alimlər olduqca heyrətləndilər.

Bu tapıntı sözsüz ki neandertallarla əcdadlarımızın mağaralarda siqaret çəkdiyi mənasını vermir. Tədqiqatçılar bununla əlaqəli mutasiyanın başqa funksiyalarının da olması lazım olduğunu bildirirlər. Müasir insanın siqaret çəkmək vərdişini maraqlandıran xüsusiyyət başqa bir sıra genetik təsirdən qaynaqlanmış olmalıdır.

Tədqiqatçılar həmçinin neandertal DNT-sinin insan genomuna bərabər şəkildə paylanmadığını, daha çox gen xəritəsinin dəri və saça təsir edən bölgələrində sıxlaşmış olduğunu gördülər. Bu məlumat bəzi gen versiyaları sayəsində Avrasiyanın sərin iqlimlərinə doğru irəliləyən müasir insanın ətraf mühitə daha asan uyğunlaşma imkanı tapdığını göstərir.

İki növün bir-biriylə qarşılaşdığı dövrdə neandertallar artıq bir neçə yüz min ildir soyuq iqlim şəraitinə uyğunlaşmış idilər. Neandertallar İngiltərədən Sibirə qədər uzanan bir coğrafiyaya yayılmış, orta boylu və sərt bədənli ovçular idi. Lakin təxminən 30 min il əvvəl Homo sapiens Afrikadan çıxıb bütün Yerə yayılmağa başlayanda Neandertalların nəsli kəsildi.

Müasir insanın genomunda dəri piqmentasiyasına nəzarət edən hissələrin neandertal izləri daşıdığı faktı boşuna deyil. Science jurnalında dərc edilmiş başqa bir araşdırmanın müəlliflərindən olan Vaşinqton Universiteti professoru Benjamin Vernot neandertalların genləri ilə dərisinin rəngi dəyişən avropalı və şərqi asiyalı insanların təkamül müddətində üstünlük qazandığını qeyd edir.

Lakin digər yandan neandertal mənşəli başqa genetik versiyalar Tip 2 diabet, uzunmüddətli depressiya və Crohn xəstəliyi kimi ciddi problemlərin altında yatan faktordur. Alimlər neandertalların da bu xəstəliklərə yoluxduğu, yoxsa bunların yalnız insan üçün təhlükəli olduğu mövzusunda hələlik qəti cavabların olmadığını deyirlər.

Qaynaq: Nature , New Scientist

daha ətraflı...

Neandertallar bizə genlərinin 20%-i verdi

Amerikalı genetiklər bir neçə bərpa edilmiş neandertal genomunu müasir Asiya və Avropa insanlarının genomları ilə müqayisə etdikdən sonra qədim insan növünün Homo sapiens'ə əvvəllər hesab edildiyi kimi 1-4% deyil, təxminən 20% DNT və gen verdiyini aydınlaşdırdılar. Əlaqədar məqalə 29 yanvar 2014 tarixində Science jurnalında dərc edildi.

Neandertallar və denisovalar Avrasiyaya insanın əcdadlarından daha tez köç etmişdilər. Qədim insan növlərinin genom araşdırmaları nəticələri daha sonraki illərdə onların bizim əcdadlarımızla Asiya və Avropada qarışdığını göstərmişdi və müasir insan genomunda 1-4% neandertal genləri olduğu qənaətinə gəlinmişdi. Bu genlərin insanda, əsasən, immun sisteminə nəzarət etdiyi hesab edilirdi.

Vaşinqton Universitetindən (ABŞ) olan Joshua Akey və həmkarı Benjamin Vernot insan və neandertalların genişmiqyaslı genom müqayisəsi işlərini apardıqdan sonra onların müasir insan genomuna əvvəllər hesab edildiyindən daha çox DNT payı verdiyini gördülər. Bu üzrə son elmi məlumatları gözdən keçirən Akey və Vernot insan və neandertal genlərinin tək-tək müqayisələrinin aradaki struktur fərqləri və uyğunluqlarını dəqiq olaraq izah etmədiyini anladılar, çünki qədim Yerin müxtəlif ərazilərində yaşamış iki qohum növün genomları arasında yenə də kifayət qədər fərqliliklər olduğu gözə dəyirdi. Alimlər bir neçə neandertal genomunu 379 avropalı və 286 asiyalının DNT quruluşları ilə müqayisə edərək bu çətinliyi aradan qaldırmaq qərarına gəldilər.

Müqayisələrin nəticələrini birləşdirdikdən və bütün təkrarları sildikdən sonra alimlər müasir insan genomunda 1-4% deyil, 20% neandertal izi tapdıqlarını təəccüblənərək qeyd etdilər. Əldə edilən fakt qədim insanlar və neandertallar arasında davamlı və sıx əlaqələrin olduğunu bir daha təsdiqləyir.

Tədqiqatın başqa bir maraqlı nəticəsinə görə iki qohum növ arasında bu əlaqə və qarışmalardan sonra çox nadir hallarda balalar doğula bilirdi. Alimlər bu üzrə aparılacaq növbəti tədqiqatlarla birgə denisova genomları üzərində aparılacaq işlərin də nəticələrini gözlədiklərini bildirdilər.

Qaynaq: Sciencemag , LiveScience

daha ətraflı...

Qədim avropalı mavi gözlü və qarabəniz idi

Paleogenetiklər 7 min il əvvəl İspaniyanın şimalındaki mağaraların birində yaşamış qədim avropalının sümüklərinin DNT-sini oxuyub onun mavi gözlərinin və həddindən artıq qarabəniz dərisinin olduğunu aydınlaşdırdılar. Tədqiqatla əlaqədar məqalə 26 yanvar 2014 tarixində Nature jurnalında dərc edildi.

"Bu insanın tipik afrikalı genlərinin versiyasına sahib olduğu bizim üçün gözlənilməzdir, hansı ki dərinin piqmentasiyasına nəzarət edir. Bu da onu ehtimalla olduqca qarabəniz, bəlkə də qaradərili edirdi, lakin dəqiq tonu müəyyən edə bilmirik. Daha da heyrətləndirici olan budur ki, avropalıların gözünün mavi rəngdə olmasına səbəb olan gen variasiyalarına bu insan da sahib idi. Nəzərə alsaq ki bütün digər əlamətlərə görə o Şimali Avropadandır, belə halda genomunu unikal hesab etməliyik", - Barselonada yerləşən Təkamül Biologiyası İnstitutundan (İspaniya) olan Carles Lalueza-Fox deyir.

Lalueza-Fox və həmkarları 10-5 min il əvvəl, mezolit dövrünün ortası və sonlarında La Braña-Arintero mağarasında yaşamış insanın qalıqlarını araşdırdılar. 2006-cı ildə paleontoloqlar bu mağarada orta yaşlı kişi qalıqlarına rast gəlmişdilər. Qalıqların illər ərzində yaxşı qorunduğu alimlərə genomu dəqiqliklə bərpa etməyə yardım təmin etdi.

Alimlər ilk öncə qədim insanın immun sisteminə və maddələr mübadiləsinə nəzarət edən genlərlə maraqlandılar. Dediklərinə görə, genomun fraqmentlərində olan quruluş fərqləri ovçu-toplayıcı avropalıların niyə yeni məskunlaşmış əkinçilərlə rəqabət apara bilmədiklərini izah edə bilər.

Genetiklər mağara sakininin südü həzm etməyə qadir olmadığı kimi bir neçə fərq aşkar etdilər, lakin onları olduqca heyrətləndirən qədim insanın xarici görünüşü və mənşəyi oldu. Belə ki, bu insanın yaxın qohumlarının müasir Şimali Avropa xalqları olduğu məlum oldu: gözləri, eynən onların əksəriyyəti kimi mavi rəngdə idi. Dərisi isə inanılmaz dərəcədə qarabəniz idi. Lalueza-Fox yaxın zamanda digər mağara sakininin qalıqlarının DNT-sini bərpa edərək məlumatları bir daha yoxlayacaqlarını qeyd etdi.

Qaynaq: Nature , NBC News

daha ətraflı...

Ardipithecus ramidus'un insanlarla olan əlaqəsi tapıldı

ScienceDaily jurnalında 6 yanvar 2014 tarixində dərc olunan yeni bir tədqiqatla bağlı məqalədə Ardipithecus ramidus'un (Afrika qitəsinin şərqində təxminən 4,4 milyon il əvvəl yaşamış bir hominid növü) daha sonralar təkamülləşmiş Australopithecus və qədim insanlar ilə yaxın əlaqəsinin olduğu qeyd edilir.

Hər nə qədər Ardipithecus ramidus quyruqsuz meymun ölçülərində bir beyinə sahib olsa və ağaclara dırmaşmaq üçün istifadə edilən böyük "qavrayıcı" bir baş barmağa sahib olsa da, iki ayağı üzərində yeriyə bilmişdi və almaz formasında üst it dişlərinə malik idi. Bu diş quruluşu şimpanzelərin çeynəmək üçün istifadə etdikləri "V" formasında olan dişlərə oxşamır. Antropoloqlar bu xüsusiyyətləri arxaik hominid insan və quyruqsuz meymun əlaqələrindəki nəsil ağacının hansı hissəsinə yerləşdirəcəkləri mövzusunda hər hansı bir ortaq nəticəyə gəlməmişdilər.

İndi isə aparılmış yeni bir tədqiqatda alimlər Ardipithecus ramidus'u Australopithecus'la və müasir insanlarla əlaqələndirən, amma quyruqsuz meymunlarla əlaqələndirməyən bir oxşarlığı tapdılar. Hominidlər Australopithecus və homo ilə nisbi olaraq qısa, geniş mərkəzi cranial döşəməsini və tympanic, petrous və basioccipital komponentlərinin əlaqəli modifikasiyalarını paylaşır.

Arizona Dövlət Universitetindən olan məqalənin müəllifi William Kimbel hesab edir ki, Ardipithecus kəllə sümüyünün çox kiçik ölçüsü və cranial döşəməsinin insana olan oxşarlığı çaşdırıcıdır. Cranial döşəməsinin filogenetikası tədqiqatlar aparmaq ya da təbii təkamül əlaqələrini aydınlaşdırmaq üçün dəyərli mənbədir, çünki burnun anotomik mürəkkəbliyi və beyinlə, duruşla və çeynəmə sistemiylə olan əlaqəsi zaman içərisində reallaşan adaptiv təkamül üçün çox sayda imkan təklif edir. Təbii olaraq, insanın cranial döşəməsi quyruqsuz meymunlar və digər primatlardakından diqqətə çarpan şəkildə fərqlənir.

İnsanlarda onurğanın kəllə sümüyü ilə əlaqəsini müəyyənləşdirən strukturlar quyruqsuz meymunlarla müqayisədə daha ön tərəfdədir. Buna əlavə olaraq döşəmə öndən arxaya doğru daha qısadır və qan damarlarının və sinirlərin keçidi üçün olan hər iki tərəfdəki açılışlar daha geniş ayrılmışdır. Bu formanın fərqlilikləri sümüklərin kəllə sümüyü döşəməsi ilə olan yerlərinə təsir etmişdir. Belə ki, quyruqsuz meymun və insan kəllə sümüyü döşəmələrinin təcrid olunmuş hissələrini belə bir-birlərindən ayırmaq olduqca asandır.

Ardipithecus ramidus'un kəllə sümüyünün döşəməsi insanları və Austurolopithecus'u quyruqsuz meymunlardan ayıran təyin edici xüsusiyyətləri göz önünə qoyur. Daha əvvəlki tədqiqatlar insana aid xüsusiyyətlərin 3,4 milyon il əvvəlki, məlum olan ən qədim Australopithecus kəllə sümüklərində mövcud olduğunu göstərmişdi. Yeni tədqiqat insanları, Austurolopithecus'ları və Ardipithecus ramidus'u həyat ağacı üzərində əlaqələndirən anatomik oxşarlıqların katoloqunu genişləndirdi.

Qaynaq: ScienceDaily , Sci-News

daha ətraflı...