Kompüter tomoqrafiyası üsulları ilə qədim misirlilərin yaşayışı ilə bağlı bir çox maraqlı faktlar aşkar edilib - nə ilə qidalandıqları, hansı xəstəliklərdən əziyyət çəkdikləri və bədənlərinin müxtəlif hissələrinə hansı tatuları döydürdükləri ilə bağlı.
Aparılmış son tədqiqatların nəticələrinə əsasən, qədim misirlilər bu gün bizim yoluxduğumuz xəstəliklərdən əziyyət çəkirdilər. Bunlardan bəziləri qandaki yüksək xolesterin miqdarı, yağlı qida rasionu və dişlərlə bağlı problemlər idi.
Alimlər kompüter tomoqrafiyası köməyilə səkkiz mumiyanı araşdırdılar. Əldə edilmiş radiokarbon analizi və infraqırmızı reflektoqrafiya şəkilləri qədim insanların yaşayışı ilə bağlı vacib məlumatlar təmin etdi.
Mumiyalardan ikisinin ayağında əsasən xolesterin və kalsiumdan ibarət səpgilər aşkar edildi, bu da onların həddindən artıq yağlı qida rasionu üzündən ürək-damar xəstəliklərindən əziyyət çəkdiklərini təsdiq edir.
Əksər mumiyaların çənə və dişlərinin vəziyyəti heç də ürəkaçan deyildi. Boğazlarında irinlərə rast gəlindi, hansılar ki yaxşı müalicə edilmədikdə iltihablara və ardından boğulma ilə ölümə gətirib çıxara bilərdi.
Şəkillərdən birində mumiyanın bud nahiyyəsində açıq-aşkar mələk təsvir edilən tatu döydürüldüyü görünürdü. Fərziyyələrə görə tatudaki mələk hər üç səmavi dində məşhur olan baş mələk Mikayıla aiddir. Lakin burada qədim Misir və səmavi dinlərin tarixi arasındaki zaman ziddiyyəti meydana gəldiyi də bildirilir.
Araşdırılmış mumiyalar fərqli sosial təbəqələrdən olmuş insanlara aid idi. Mumiyalardaki qida qalığı analizi nəticələri qədim misirlilərin həmçinin balıq, çörək, şirin meyvələrlə qidalandıqlarını, içkilər arasında isə pivəyə üstünlük verdiklərini göstərdi.
Həmçinin oxuyun:
"Qədim misirlilər elektrik istifadə edirdilər" cəfəngiyyatı
Zəmilərdəki sirli dairələrin müəllifi tapıldı
Qədim avropalı mavi gözlü və qarabəniz idi
daha ətraflı...
Bu yaxınlarda fon radiasiyasında tapılmış cazibə (qravitasiya) dalğalarına aid izlər bir daha təsdiq edir ki, bizim dünyamız saysız qədər kainatlardan yalnız biridir. Bundan başqa, kainatımız həyatın yaranması üçün əlverişli şərtlər daşıyan bir neçə kainatdan da biridir.
Ənənəvi üç-dörd ölçülərdən (sola-sağa, irəli-geri, yuxarı-aşağı və yalnız irəli - gələcəyə) bezənlərə kainatın mənşəyini araşdıran kosmoloqlar maraqlı alternativlər təqdim etməyə hazırdırlar. Alimlərin dediyinə görə, bir neçə gün əvvəl kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanmasında tapıldığı təsdiq edilmiş cazibə dalğaları izləri kainatımızın əslində Multikainat, yəni çoxlu kainatlardan ibarət hiperməkan içərisində üzdüyünü sübut edir.
Kainatın inflyasiya modeli
Əldə edilmiş nəticələr göstərir ki, məkan və zamanın inflyasiyası, başqa deyimlə, onun bütün ölçülərinin eksponensial genişlənməsi çox intensiv baş verirdi, bu da meydana gəlmiş bütöv strukturun kainatımızdan dəfələrlə böyük olduğuna dair məlumatlar təmin edir.
"İnflyasiya modellərinin əksər ssenarilərində Multikainatın yaranması nəzərdə tutulur", - Stenford Universitetindən olan keçmiş SSRİ və ABŞ fiziki Andrey Linde deyir. Qeyd edək ki, ilk dəfə 1983-cü ildə Sovet fiziki Andrey Linde Alan Qutun kainatın ilkin inflyasiya nəzəriyyəsini inkişaf etdirərək xaotik inflyasiya ssenarisini izah etmişdi.
Cazibə dalğaları izinə rast gəlmiş BICEP2 tədqiqat qrupunun əldə etdiyi nəticələr məkan-zamanın intensiv genişlənməsi prosesi modelini təsdiq edir. Məhz bu model əslində bir deyil, saysız qədər kainatın böyük Multikainat içərisində üzdüyünü göstərir. Böyük Partlayış (The Big Bang) hadisəsindən sonra da yeni kainatlar sürətlə yaranmağa davam edirdi.
"Multikainatın mövcudluğu kainatımızdaki bir çox hadisələri müvəffəqiyyətlə izah edir. Məsələn, Yerdə həyatın yaranmasını", - Massaçusets Texnoloji İnstitutundan olan Alan Qut qeyd edir.
Pulsuz yemək
Alan Qut Multikainatı pulsuz təklif edilmiş yeməklə müqayisə edir. Andrey Linde isə dəqiqləşdirir: "bu həm də saysız qədər yemək arasında seçim etməyin mümkün olduğu isveç masasıdır". Hər iki fizik hesab edir ki, Böyük Partlayışdan sonra meydana gəlmiş dünyalar tamamilə fərqli ola bilər. Ulduzlar, planetlər, qaz buludları və qalaktikalarla dolu kainatımız sonsuz kainat variasiyalarından yalnız biridir. Digər kainatların məkan, zaman, cazibə qüvvəsi, fotonlar, atomlar və s. anlayışlardan məhrum edildiyi xeyli mümkündür. Belə kainatları təsəvvür etmək belə çox çətindir.
Böyük Partlayış start nöqtəsindən xaotik inflyasiya ilə doğulmuş Multikainat çoxlu kainatlardan ibarətdir (bizim kainat da daxil olmaqla), hansılar ki bir-birindən hələlik naməlum sahələrlə təcrid ediliblər. Bu da göstərir ki, kainatımızın hesab edilən ölçüsü - təxminən 92 milyard işıq ili - fərqli ölçüləri, trayektoriyaları və fiziki xüsusiyyətləri olan digər kainatların yanında yalnız bir zərrədir.
Astrofizikanın sirrlərinin tapılması
Baxmayaraq ki Alan Qut Multikainat modelinin alovlu tərəfdarıdır, hətta o da etiraf edir ki, hələlik söhbət yalnız kosmoloqları uzun illərdir ki düşündürən hadisələrin izah edilməsində yardım təmin edən uyğun nəzəri modeldən gedir. Məsələn, 1988-ci ildə astrofiziklər kainatımızdaki qalaktikaların getdikcə daha yüksək sürətlə genişləndiyini kəşf etmişdilər, halbuki cazibə qüvvəsi səbəbindən hərəkətləri yavaşlamalı idi. 2011-ci ildə fizika üzrə Nobel mükafatı qazandıran bu tapıntı "qara enerji" adlanan enerji növünün mövcudluğunu zəruri edir, hansı ki kosmik ölçülərdə cazibə qüvvəsinin təsirlərinin qarşısını ala bilər.
Elə isə bu "qara enerji" nədir? Çikaqo Universitetindən olan Maykl Törnerin sözlərinə görə, qara enerji haqda bildiyimiz yeganə şey onun adıdır.
Kvant nəzəriyyəsinə əsasən, vakuumda subatom hissəciklər davamlı olaraq yaranmalı və yox olmalıdırlar, bu prosesdə də kosmos "qara enerji" ilə təchiz edilməlidir. Lakin müşahidə edilən hadisələri şərh etmək üçün vakuumun enerjisi nəzəri hesablamaların nəticələrindən 120 sıra artıq olmalıdır. Nəzəriyyə və praktikadaki bu cür dəhşətli uyğunsuzluq fizikləri çaş-baş qoyur.
Multikainat isə bu çətinliyi uğurlu şəkildə həll edir. Kosmosun saysız qədər kainata doğru inflyasion genişlənməsi bunlardan birində - bizim kainatda qara enerji rolunun mövcudluğunu mümkünsüz etmiş ola bilər. Digər kainatlarda isə qara enerji materiyanı sürətlə hər tərəfə itələyən nəhəng antiqravitasion təsirlər forması ala bilər.
Sim nəzəriyyəsinin 11 ölçüsü
Yalnız Multikainat modelinin cavab verə biləcəyi daha bir çətin sual məşhur sim nəzəriyyəsinin təklif etdiyi ölçü sayı ilə bağlıdır. Nəzəriyyəyə əsasən, subatom hissəciklər 11 ölçülü məkanda kiçik enerji simlərindən təşkil olunmuşdur. Bəs bu nəzəriyyəni bizə tanış olan dördölçülü məkan-zamanla bir yerə necə sığışdırmaq olar? Ola bilərmi ki, o, yalnız bizim kainatı deyil, Multikainatın hər növ və bütün kainatlarını izah etsin?
Sözün qısası, Lindenin də dediyi kimi "Multikainata xoş gəlmisiniz". Multikainat anlayışı fizikanın öndə gedən zəkalarını on illərdir yoran bir çox çətinliyi asan və müvəffəqiyyətlə izah etməyə qadirdir.
Həyat üçün lazımlı hər şey
Dahası da var. Multikainatla hətta fizikaya birbaşa aidiyyatı olmayan çətinlikləri belə aradan qaldırmaq mümkündür. Bunlardan biri "antropik prinsipdir": biz kainatı belə görürük, çünki yalnız belə bir kainatda müşahidəçi, insan yarana bilərdi.
Kosmoloqlar bizim kainatımızın sanki elə həyatın yaranması üçün hazırlandığını qeyd edirlər. Mümkün olan hər növ fiziki konstantlar, elektromaqnit və güclü qarşılıqlı təsirlərlə müqayisədə qravitasion qüvvələrin nisbi zəifliyi - sanki ulduzlar, planetlər, su, karbon birləşmələri, elə həyat da daxil olmaqla hər şey ideal şəkildə bir-birinə uyğunlaşdırılmışdır.
Əgər kainatımız Böyük Partlayış nəticəsində meydana gəlmiş yeganə dünya olsaydı, həyatın yaranması üçün belə vəziyyətlər qeyri-mümkün olardı. Amma əgər xaotik inflyasiya nəticəsində çoxlu kainatlar formalaşmışdırsa, belə halda bizimkinə oxşayan bu kainatlardan bir neçəsi fizika nöqteyi-nəzərindən canlılığın yaranması üçün real şans əldə edirlər. Həmin o şans ki, biz ondan yararlanmışdıq və hələ də yararlanmağa davam edirik.
Orijinal məqalə buradadır
Həmçinin oxuyun:
Qara dəliyin içərisində yaşayırıq?
Kvant fenomeni zamanı illüziyalaşdırır
Niyə əslində həyat mövcud deyil?
daha ətraflı...
Geoloqlar seysmik tomoqrafiya köməyilə 250 milyon il əvvəlki Yerdə baş verən prosesləri aydınlaşdırmağa nail olublar. Belə ki, dinozavrların hökmranlıq etdiyi dövrdə atmosferdə insanların yaşaya bilməyəcəyi miqdarda karbon qazı olduğu məlum olub.
250 milyon il əvvəl dinozavrların nəfəs aldığı havadaki karbon qazı nisbəti indiki ilə müqayisədə 5 dəfə artıq idi. Bu günki vəziyyəti ilə insan o dövrdə ümumiyyətlə yaşaya bilməzdi.
Bu gün insanların rahat nəfəs ala bildiyi ekoloji baxımdan təmiz yerlərdə karbon qazı qatılığı təxminən 0,03%-dirsə, nəfəs almağın bir qədər çətin olduğu meqapolislərdə nisbət 0,1%-ə bərabərdir. Əgər belə atmosferdə daimi yaşamaq insan DNT strukturunda neqativ dəyişikliklərə səbəb olursa, 250 milyon il əvvəlki şərtləri insan üçün birbaşa ölümcül hesab etmək olar.
Yeni karbondioksid məzmunu qiymətləndirilməsi texnikası qədim Yerdə baş vermiş ekoloji prosesləri nəinki anlamaq, hətta gələcəkdəki iqlim dəyişikliklərini proqnozlaşdırmaq imkanı təmin edir.
Qədim Yer atmosferindəki yüksək karbon qazı nisbətinin səbəbi davamlı zəlzələ və vulkan püskürmələri idi. Közərmiş lava axınlarının torpaq və qayaları əritməsi və yandırması nəticəsində atmosferə minlərlə kubometr CO2 atılırdı, bu da planeti nəhəng istixanaya çevirirdi.
Yura dövründəki atmosferin öyrənilməsi üçün başda Hollandiyadan olan Duva van der Meyer olmaqla alimlərdən ibarət qrup tədqiqatda seysmik tomoqrafiyadan istifadə etdi. Alimlər texnikanın köməyilə seysmik dalğaların yayılmasını araşdıraraq Yer səthindəki tektonik plitələrin strukturlarını daha yaxşı anlamağa nail oldular.
Tektonik hərəkətlərin atmosferə atdığı karbon qazı miqdarı hesablamalarının nəticələrinə görə 250 milyon il əvvəl Yer bu günki göstəricilərlə müqayisədə iki dəfə artıq CO2 istehsal edirdi.
Həmçinin oxuyun:
Dinozavr beyni rekonstruksiya edildi
Quşların qanadlarının təkamülü aydınlaşdırıldı
"Jurassic Park" reallığa çevrilə bilər
daha ətraflı...
Siqareti tərgitmək üçün əlavə pul xərcləyib elektron siqaret almağa dəyməz - onlar onsuz da yararsızdır. Belə nəticəyə amerikalı tədqiqatçılar 1000-ə yaxın siqaret istifadəçisi üzərində eksperimet apardıqdan sonra gəliblər.
Tədqiqatda həmçinin elektron siqaretin bədəndə nikotin miqdarını azaltmadığı təsdiq edilib. ABŞ-dan olan mütəxəssislərin apardığı tədqiqatda ümumilikdə 949 siqaret istifadəçisi iştirak edib.
Maraqlı nəticələrdən biri də bu olub ki, elektron siqaretləri təhlükəsiz hesab edən insanların əksəriyyəti ali təhsil almayanlardır. Mütəxəssislər əldə edilən məlumatların tam təsdiq edilməsi üçün daha qlobal tədqiqatlar aparmağı planlaşdırır.
Həmçinin oxuyun:
Siqaret asılılığı neandertallardan qaynaqlanır
Marixuana immun sistemini İİV-dən qoruyur
Bionik beyin hazırlanacaq
daha ətraflı...
Yeni bir tədqiqatın nəticələrinə görə immun sisteminə nəzarət edən FAT10 geninin deaktiv edilməsi siçanlarda ömür müddətinin uzanması ilə yanaşı, piy təbəqəsi qalınlığının azalmasına gətirib çıxarır. Genetiklər nəticələrin uzun ömürlülüklə immunitet arasındaki yaxın əlaqəyə aid məlumatları təqdim etdiyini qeyd edirlər.
"Heç kim FAT10-un iltihablar zamanı aktivləşdiyindən və mədə-bağırsaq traktı və cinsi orqan xərçəngi ilə əlaqəli olduğundan başqa nəyə səbəb olduğunu bilmirdi. Bu genin deaktiv edilməsi qocalmağı yavaşladan və ömrü 20% uzadan piy ehtiyatının azalması da daxil olmaqla çoxlu müsbət təsirlər meydana gətirir", - Tafts Universitetindən (ABŞ) olan Martin Obin deyir.
Obin və həmkarları tədqiqat apardıqdan sonra belə qənaətə gəldilər. Həmin tədqiqatda onlar FAT10 və əlaqəli genlərin funksiyalarını aşkar etməyə çalışırdılar. Bunun üçün alimlər FAT10 genləri silinmiş siçanları yetişdirərək digər sıravi siçanlarla müqayisə etmək qərarına gəldilər.
Bu genin deaktiv edilməsi bir çox maraqlı və gözlənilməz nəticələri doğurdu - belə siçanlar daha artıq qidalanmağa başladılar, çəkiləri isə artmadı. Bundan başqa bədənlərindəki piy ehtiyatı digər siçanlardan fərqli olaraq xeyli az idi.
FAT10-un ləğv edilməsinin ən vacib effekti bu oldu ki, həmin siçanlarda ömür müddəti digər adi siçanlardan 20% artıq idi. Alimlər hələlik bu təsirin piylənməyə az meyl ilə əlaqəli olub-olmadığından əmin olmadıqlarını bildirirlər.
"Laboratoriya siçanları praktiki olaraq bakteriyaların olmadığı kameralarda yaşayır. Orqanizm infeksiyalarla mübarizə üçün çoxlu enerji sərf edir, bunun da qaynağı piy ehtiyatıdır. FAT10 genləri olmayan siçanlar laboratoriyadan kənar mühitdə infeksiyalara uğurlu müqavimət göstərmək üçün kifayət qədər zəif ola bilərlər. Siçanlarda immun sistemi və piy ehtiyatı arasındaki tarazlığı meydana gətirmək üçün növbəti tədqiqatlar zəruridir, ardından isə bunu insanlar üzərində tətbiq edə bilərik", - Obin son olaraq əlavə edir.
Həmçinin oxuyun:
Yaşlanma prosesi dal-dalı getdi
Yaşanmış qorxu irsən ötürülür
QİÇS-ə qarşı mutasiya
daha ətraflı...
Astrofizik Stiven Hokinq bir müddət əvvəl Miçiqan Ştatı Universitetindən olan Qordon Keynə mərci uduzaraq ona 100 dollar verməli olmuşdu. O, Böyük Adron Kollayderində işləyən fiziklərin Hiqqs bozonunu tapa bilməyəcəklərini iddia etmişdi. Hiqqs bozonu isə həmin kollayderdə kəşf edildi.
Britaniyalı astrofizik indi isə hesab edir ki, kainatın başlanğıcında meydana gəlmiş cazibə dalğalarının mövcudluğunun dünən tam təsdiqlənməsi onun başqa bir mərcdən qalib çıxdığını göstərir. Bu barədə Hokinq BBC Radio 4-ə açıqlama verib.
Dünən Harvard-Smitsonian Astrofizika Mərkəzindən olan alimlər Antarktikada yerləşən BICEP2 rəsədxanası köməyilə Böyük Partlayışdan qalma mikrodalğaları qeydə almağa və onların polarizasiyasını ölçməyə nail olduqlarına dair məlumat yaydılar. Onların fikrincə, yeni tapıntı cazibə dalğalarının mövcudluğunu və kainatın sürətlənərək genişləndiyini təsdiqləməyə kifayət edir.
Hokinq radioverilişin canlı yayımında kanadalı həmkarı Nil Turok ilə etdiyi bəhsdən qalib çıxdığını dedi. Turok davamlı "Böyük Partlayış" və"Böyük sıxılmadan" ibarət tsiklik kainatlar modelini dəstəkləyən alimlərdəndir. O isə əvəzində Hokinqlə etdikləri mərcin digər elmi alət - kosmik teleskop "Planka" dair olduğunu, Plankın isə cazibə dalğalarına rast gəlmədiyini bildirdi.
Turok həmçinin cazibə dalğalarının mövcudluğuna dair sübutların hələlik kafi miqdarda olmadığını qeyd etdi. Dediyinə görə, aparılmış tədqiqat həddindən artıq qəliz idi, tədqiqatçılar isə iddia etdikləri mövzunu dərin araşdırmadan və tam izah etmədən qəbul ediblər. Turok məlumatların tam dəqiqləşdirilmədən bəhsin başa çatmayacağını deyir.
Həmçinin oxuyun:
Nobel mükafatına layiq kəşfə imza atıldı
Hokinq: "Qara dəliklər mövcud deyil"
Stiven Hokinq sağala bilər
daha ətraflı...
Astronomlar fon radiasiyasında cazibə dalğaları izlərinə rast gələrək kainatın inflyasiya modelini təsdiq etməyə nail oldular. Dünya elm ictimaiyyətinin fikrincə illərdir gözlənilən bu tapıntı Nobel mükafatı qazandıracaq.
Elm dünyasında ajiotaj yaratmış, dünən (17 mart 2014) təşkil olunmuş press-konfransda alimlər kainatın inflyasiya modelini dəstəkləyən sübutların tapıldığına dair açıqlama verdilər. Tədqiqatçıların dediyinə görə, Böyük Partlayış (The Big Bang) anından dərhal sonra meydana gəlmiş sürətli genişlənmə prosesində ortaya çıxmış siqnalları qeydə almaq mümkün olub.
Tədqiqat nəticələrinin hələ bir çox mütəxəssis tərəfindən gözdən keçiriləcəyi bildirilir. Buna baxmayaraq dünyaca məşhur alimlər artıq əldə edilmiş məlumatların cazibə dalğalarını təsiqləmək üçün kafi olduğunu deyirlər. Çox yaxında bu tədqiqatı aparmış alimlərin Fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görüləcəyi gözlənilir.
Nəticələr BICEP2 layihəsi üzərində işləyən amerikalı alimlərdən ibarət qrup tərəfindən əldə edilib. Onlar, Cənub qütbündə yerləşən və davamlı olaraq kosmik siqnalları qeydə alan radioteleskopun təmin etdiyi məlumatları araşdıraraq cazibə dalğalarına aid izləri aşkar etməyə nail oldular.
İnflyasiya modelinə əsasən Böyük Partlayış ardından meydana gəlmiş nəhəng cazibə dalğaları mövcud olmalıdır. Dalğalara aid izlər isə kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanmasında qalmalıdır. BICEP2 layihəsi tədqiqatları prosesində məhz belə izlərə - maqnit şüalanma modası (B-moda) polarizasiyalarına rast gəlindi. Ancaq kainatın başlanğıcında meydana gəlmiş cazibə dalğaları arxa plan şüalanmasına belə izlər buraxa bilərdi.
Cazibə dalğaları hələ 100 il əvvəl Albert Eynşteyn tərəfindən məşhur Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsində (ÜNN) irəli sürülmüşdü. Bu tapıntıyla həm də ÜNN-ə aid daha bir tutarlı dəlil ədə edilmiş oldu.
"Qarşımızda möhtəşəm perspektivlər açılır. Tamamilə yeni fizika sahəsi bundan sonra ancaq Böyük Partlayışdan sonra baş vermiş hadisələri araşdıracaq", - BICEP2 qrupunun başçısı Con Kovaç qeyd edir.
Həmçinin oxuyun:
Kosmos gözümüzü zədələyir?
Əlvida Big Bang, Xoş gəldin Qara Dəlik?
Hawking: "Big Bang Tanrıya ehtiyac duymur"
daha ətraflı...
Alimlər uzun müddətdir ki, kimyəvi birləşmələrdən ibarət "qədim Yer bulyonunda" ilkin hüceyrələrin (proto-hüceyrələr) replikasiyaya qadir canlı orqanizmlərə doğru necə inkişaf etmiş ola biləcəyini aydınlaşdırmağa çalışırdılar.
Science jurnalında dərc edilən xəbərə görə, Nobel mükafatı laureatı Cek Şostak əvvəllər yaratdığı süni ilkin hüceyrəyə limon turşusu duzu əlavə edərək onu "canlandırmağa" nail olub. Proto-hüceyrə artıq RNT molekulunu özbaşına istehsal edir, üstəlik bu prosesdə örtüyü dağılmır.
Təcrübənin əsas hədəfi "ilkin hüceyrə" modeli yaratmaq idi: onun örtüyü "müasir" molekullardan deyil, sadə yağ turşularından ibarət idi, hansılar ki qədim Yerdə mövcud ola bilərdilər. Lakin bu süni ilkin hüceyrə modelini təkmilləşdirmək lazım idi, çünki RNT molekulu sintez etməyə qadir deyildi və örtüyü dağılırdı.
Süni ilkin hüceyrəyə "can vermək" üçün alimlər RNT molekulunu sintez edən fermentlə əlaqəli maqnezium ionlarını əlavə etmək qərarına gəldilər. Yeganə əngəl bundan ibarət idi ki, ionlar ilkin hüceyrənin örtüyünü dağıdırdı. Şostak və həmkarları onu müxtəlif xelatorlar ilə qorumağa cəhd etdilər. Ən effektiv xelator limon turşusu duzu çıxdı. Belə ki, o, maqnezium ionlarının dağıdıcı hərəkətini aradan qaldırırdı, buna baxmayaraq ionlar yenə də RNT replikasiyasını təmin etməyə davam edirdi.
"Biz, yağ turşularından ibarət sadə örtüyü olan hüceyrədə RNT replikasiyası prosesini aktivləşdirməyin ən azı bir üsulu olduğunu göstərdik. Hesab edirik ki, qədim Yerdə limon turşusu duzunun reaksiyası kimi təsirləri olan sadə peptidlər mövcud olmalı idi. İndi onların axtarışındayıq", - Şostak qeyd edir.
Həmçinin oxuyun:
Plastik hüceyrə yaradıldı
Nanomühərriklər canlı hüceyrə içərisində işlədi
Zülalların təkamülünü maraqlandıran yeni tapıntı
daha ətraflı...
Əsasən ingilis dilli ölkələrdə "5 saniyə qanunu" çox məşhurdur: yerə düşmüş qidanı tez qaldırdıqda yemək olar. Başqa deyimlə, yerə düşmüş qida 5 saniyə ərzində qaldırıldıqda düşmüş hesab olunmur. Bu, daha çox insanlar arasında geniş yayılmış əfsanəyə bənzəyirdi, Aston Universitetindən olan alimlər isə qanuna elmi əsas qazandırdılar.
Birminqemdə yerləşən Aston Universitetindən olan tədqiqatçılar yerə düşmüş ərzaq nə qədər tez qaldırılsa,üzərində bir o qədər az bakteriya qala biləcəyini təsdiq etdilər.
"Döşəməyə düşmüş ərzaqdan istifadə etmək, bakteriya növlərindən asılı olaraq, müəyyən qədər risk daşıyır. Lakin apardığımız tədqiqat 5 saniyə qanunundan istifadə edən insanlara haqq qazandırır", - mikrobioloq Entoni Hilton qeyd edir.
Tədqiqatda xalça, parket və laminat kimi müxtəlif döşəmə səthləri üzərinə buterbrod, şirniyyat və makaronlar atıldı. Alimlər stafilokokk və e. coli kimi bakteriyaların hansı müddətə qida üzərinə keçdiklərini yoxladılar. Ərzaqların döşəmə üzərində qalma müddəti 3-30 saniyə arasında dəyişirdi. Nəticədə məlum oldu ki, qidanın mikroblarla zəhərlənməsi prosesində ən əsas faktor məhz zamandır. Alimlər hətta makaron və şirniyyat dilimi kimi yapışqan qidaların belə yerə düşdükdən sonra 5 saniyədən az bir müddət ərzində qaldırıldığında istifadə üçün təhlükəsiz ola biləcəyini qeyd etdilər. Ərzaq yerdə nə qədər uzun müddət qalırdısa, mikroblarla zəhərlənməsi riski bir o qədər artıq olurdu.
Həmçinin oxuyun:
Ən məşhur elmdən kənar əfsanələr
"Qədim misirlilər elektrik istifadə edirdilər" cəfəngiyyatı
Təkamül təlimi və Yaradılışçılıq
daha ətraflı...
Amerikalı alimlər insanın növbəti 3 il ərzində Altshaymer və digər neyrodegenerativ xəstəliklərdən əziyyət çəkib-çəkməyəcəyini dəqiq proqnozlaşdırmağın üsulunu kəşf ediblər. Bu tapıntı xəstələrin intellektual və bioloji həyatlarını uzatmağa kömək edə bilər.
Corctaun Universitetindən olan Hovard Federoff və həmkarları beş illik tədqiqatların nəticəsi olaraq Altshaymer xəstəliyinin ilk simptomlarının meydana gəlməsini hələ 3 il əvvəldən proqnozlaşdırmağın üsulunu öyrəniblər. Tədqiqatda 70 yaşdan yuxarı 500-dən artıq kişi iştirak edib. Tədqiqatçılar davamlı olaraq onların qan nümunələrini toplayaraq neyrodegenerativ gərginliklərin yaranıb-yaranmadığını yoxladılar.
Araşdırmaların ilk 3 ilində alimlər kifayət qədər məlumat əldə edərək, bunları yaddaşı güclü olaraq qalmış və Altshaymerə tutulmuş yaşlı kişilərinki ilə müqayisə etdilər. Nəticədə on fosfolipid (fosfor və yağ birləşmələri) ayırd edildi, hansılar ki neyrodegenerativ xəstəliklərin inkişafı ilə əlaqələndirilir.
Növbəti 2 tədqiqat ili ərzində isə alimlər bu birləşmələrə xəstəliyin ilk simptomlarının yaranmasından əvvəl insanların qanlarında rast gəlinib-gəlinmədiyini və bunun nə vaxt baş verdiyini aydınlaşdırmaq qərarına gəldilər. Nəticələr göstərdi ki, əksər insanlarda xəstəliyin inkişaf edəcəyini 3 il əvvəldən proqnozlaşdırmaq mümkündür. Alimlər yaxın gələcəkdə bir çox neyrodegenerativ xəstəlikləri əvvəldən proqnozlaşdırmağın və müalicə etməyin mümkün olacağını qeyd edirlər.
Həmçinin oxuyun:
Altshaymerin mənşəyi tapıldı
Yaşlanma prosesi dal-dalı getdi
Bakteriyaların bütöv genomu yenidən kodlaşdırıldı
daha ətraflı...
Geoloqların apardığı yeni bir tədqiqatın nəticələrinə görə təxminən 65,5 milyon il əvvəl Yer canlılarının nəslinin kəsilməsinə səbəb olan katastrofik hadisə olan asteroid düşməsindən sonra atmosferə kükürd birləşmələrinin atılması ilə okeanların ani turşulaşması baş verə bilərdi. Bu da kütləvi nəsil kəsilmələrinin niyə həm suda, həm quruda baş verdiyini - çoxlu sayda dəniz sürünənləri, onurğalı-onurğasız və ammonit molyuskaları məhvini izah edə bilər.
Çiba Texnoloji Universitetindən (Yaponiya) olan Sosuke Ono və həmkarları Mərkəzi Amerikada yerləşən Yukatan yarımadasındaki Çiksulub kraterinin qayalıqlarının kimyəvi tərkibini araşdırdıqdan sonra belə qənaətə gəliblər. Onlar, Çiksulub qayalıqları fraqmentləri ilə mini-asteroidləri toqquşdurduqdan sonra böyük miqdarda SO3 və digər birləşmələrin ayrıldığını aydınlaşdırdılar, hansılar ki qədim Yer okeanına qarışdıqda onu kifayət qədər turşulaşdıra və bir çox canlının nəslinin kəsilməsinə səbəb ola bilərdi.
Alimlərin dediyinə görə, bu təcrübə mal-paleogen nəsil kəsilmələrində "kükürd faktorunun" əsas səbəblərdən biri olduğunu sübut edir.
Həmçinin oxuyun:
Kometlər "amin turşusu fabrikləri" ola bilər
Dinozavrların "qatili" həyatı kosmosa yaydı
Marsa aid ən qədim meteoritlər
daha ətraflı...
Finlandiya və Estoniyadan olan alimlərin iddialarına görə, sadə qan analizi ilə insanın növbəti 5 il ərzində ölüm riskini proqnozlaşdırmaq mümkündür. Plos Medicine jurnalında dərc olunan məqaləyə əsasən, tədqiqatçılar qəfil ölüm riski ilə dörd biomarker - albumin, alfa-1 turş qlikoprotein, sitrat və aşağı sıxlıqlı lipoproteid arasındakı əlaqəni müəyyən etməyə nail olublar.
Araşdırmada heç bir xəstəliyi olmayan 17000 insanın qanlarındakı 100 fərqli biomolekul yoxlanılmış və bu insanlar 5 il ərzində nəzarətdə saxlanılmışdır. Nəzarət müddətində onlardan 700-ü müxtəlif xəstəliklərdən ölmüşdür. Ölənlərin hamısında 4 biomarkerin oxşar səviyyədə olduğu müəyyənləşmişdir.
Bu araşdırma nəticəsində çox sayda insanın həyatını xilas etməyin mümkün olacağı düşünülür.
Həmçinin oxuyun:
Gözdə əks olunan sifətləri tanıya bilərik
Ruhları biz yox, beynimiz görür
İlk avtonom süni ürək köçürüldü
daha ətraflı...
Kliniki eksperimentlər insanda immunçatışmazlığı virusuna (İİV) qarşı gen terapiyası effektivliyini təsdiq etdi. Bunun üçün sadəcə immun hüceyrələrindəki genlərdən birinin fəaliyyətini dəqiqliklə dayandırmaq kifayətdir.
"Bunu "berlin pasienti" Timoti Braun'un dövründən bəri QİÇS-in müalicəsindəki ilk ciddi sıcrayış adlandırmaq olar", - Kaliforniya Universitetindən olan bioloq John Rossi qeyd edir.
Bioloq 2008-ci ilin, hətta bəlkə bütün dövrlərin ən məşhur tibbi hadisəsini xatırladır. Həmin vaxt Braun üzərində eksperimental kök hüceyrə terapiyası uğurla aparılmışdı. Ona, mutasiyaya uğramış CCR5 geni olan donordan hematopoetik hüceyrələr transplantasiya edilmişdi. Onların kodlaşdırdığı zülal İİV-nin insanın t-limfositlərinə yoluxmasında maneə meydana gətirir. CCR5 çatışmazlığı olan insan isə bu prosesdə İİV-yə qarşı güclü müqavimət qazanmış olur. Braun, ona tətbiq edilmiş antivirus terapiyasından sonra uğurla sağaldılmışdı.
Buna baxmayaraq kök hüceyrələri ilə terapiya üsulu əksər İİV-yə yoluxmuş insanlar üçün əlverişsizdir. Bu, ağır invaziv prosedurdur və donor hüceyrələrin ayrılma riski yenə də yüksək olaraq qalır. Elə isə mutasiyalı CCR5-i xəstənin öz hüceyrələrinə əlavə etdikdə üstünlüyünü necə qoruyub saxlamaq olar? Alimlərdən ibarət bir beynəlxalq qrup bu mutasiyanı birbaşa orada istifadə etmək qərarına gəldi.
Nature jurnalında dərc edilən məqalədə infeksiyanı nəzarət altında saxlamaq üçün davamlı antiretrovirus vasitələri qəbul edən 12 könüllü İİV xəstəsi üzərində aparılmış tədqiqatdan bəhs edilir. Könüllülərin qanlarından İİV-nin məhv etdiyi immun limfosit-hüceyələri ayırd edildi və "zink barmaqlar" (zinc finger) fermentləri ilə müalicə edildi, hansılar ki DNT ilə verilmiş hissədə birləşərək müvafiq genin aktivliyini nizamlayır. Effekti əhəmiyyətli oldu: xəstələrin qanlarındaki T-limfositlərin səviyyəsi artdı, bu da virusun yoluxma və məhv etmə bacarığının sürətlə azaldığından xəbər verir.
Nəticələr aydın olduqdan sonra tədqiqatda iştirak edən xəstələrin yarısına antiretrovirus preparatları qəbulu dayandırıldı, qandaki T-limfositləri və virus hissəcikləri məzmununun izlənilməsi prosesi isə davam etdirildi. Hətta bu vəziyyətdə belə İİV səviyyəsi daha zəif artır və limfosit səviyyəsi növbəti bir neçə həftə ərzində yüksək olaraq qalırdı. Başqa deyimlə, virus tərəfindən məhv edilməyən mutasiyalı limfositlər özlərini xəstələrin orqanizmində çox yaxşı hiss edirdilər. Alimlər xoşagəlməz qoxudan başqa heç bir əlavə təsirin meydana gəlmədiyini qeyd etdilər.
Həmçinin oxuyun:
Marixuana immun sistemini İİV-dən qoruyur
Yaşlanma prosesi dal-dalı getdi
Təkamülü sürətləndirən mexanizm tapıldı
daha ətraflı...
Avstraliyalı alimlər əsl beyində baş verən bütün prosesləri təqlid edə biləcək bionik beyin hazırlamağı planlaşdırır. Dövlət tədqiqat mərkəzinin inkişafına 250 milyon dollar ayırsa, 10 il davam edəcək tədqiqat layihəsinin nəticəsi olaraq bionik beyinlər istehsal etmək mümkün olacaq.
Alimlər ilk bionik beyni hazırlamaq niyyətindədirlər. Bionik beyin əsl beyində baş verən prosesləri təqlid etməklə yanaşı, həm də müxtəlif xəstəliklərin yaranmasının səbəblərini daha yaxşı anlamaq üstünlüyü təmin edəcək.
Ekspertlərin hesablamalarına görə bionik beyin layihəsi 250 milyon dollara başa gələcək. Elmlər Akademiyasının qurduğu Beyin Mərkəzi üzvləri müxtəlif sahələrdən olan mütəxəssisləri bu layihə ətrafında toplamağın zəruri olduğunu deyirlər.
Daha əvvəl Avstriya Elmlər Akademiyasının Molekulyar Biotexnologiyalar İnstitutundan olan alimlər kök hüceyrələrindən neyron və digər hüceyrələrdən ibarət struktur yetişdirməyə nail olmuşdular. Əldə edilən struktur faktiki olaraq dərmanların test edilməsi üçün yararlı insan beyni idi.
Avstraliya Milli Universitetindən olan Vincent Daria'nın sözlərinə görə, beyin modelləşdirilməsi layihəsini yenidən qiymətləndirmək mümkün deyil, çünki beyin ən vacib orqandır.
"Belə bir modelin hazırlanması Parkinson, demensiya, posttravmatik sindrom və digər bir neçə xəstəliyin səbəblərini daha yaxşı anlamağımızı təmin edəcək", - tədqiqata başçılıq edəcək Bob Williamson qeyd edir.
Bionik beyin psixiki xəstəliklərlə bağlı tədqiqatlar aparmaq və beyin travmalarını sağaltmaq, həmçinin əvvəldən onların qarşısını almaq üçün əsas vasitə hesab edilir.
Həmçinin oxuyun:
Altshaymerin mənşəyi tapıldı
Seks beyin fəaliyyətini gücləndirir
Kişi və qadın beyni arasında fərq tapıldı
daha ətraflı...
Alimlər Yer qabığının ən qədim parçası - 4,4 milyard yaşı olan sirkon kristalını kəşf etdilər. Mavi rəngli bu kristalın kəşfi, Nature Geoscience jurnalında qeyd edildiyi kimi, alimlərin planetin necə soyuyub həyata yararlı hala gəldiyi haqqındakı fikirlərini təsdiqləyir.
Bu göstərir ki, Yer 4,6 milyard il əvvəl meydana gəlməsindən sonra bərk qabığa, əvvəl hesab ediləndən daha qısa müddət sonra, Ayı meydana gətirdiyi düşünülən Mars böyüklüyündə bir cismlə toqquşmasından yalnız bir neçə on milyon il sonra sahib olmuşdur. Bundan əvvəl Yerin ərimiş maqmadan ibarət qaynar bir top halında olduğu ehtimal olunur. Lakin səthinin bu qədər erkən bərkləşməsi məlumatı planetimizin həyata əlverişli hala olduqca erkən dövrdə gəldiyi fikrini doğurur.
Həmçinin oxuyun:
Ən məşhur elmdən kənar əfsanələr
Kimyəvi Təkamül: Canlılıq və Cansızlıq anlayışları
Nanomühərriklər canlı hüceyrə içərisində işlədi
daha ətraflı...
Darvin 1859-cu ildə Növlərin Mənşəyi kitabını nəşr etmədən əvvəl bilirdi ki, əgər belə bir nəzəriyyəni elan edəcəksə, nəzəriyyə bu tip əhəmiyyətli suallara da cavab verməli idi: Hər şey ümumiyyətlə sadədən mürəkkəbə doğru təkamülləşirsə, arılar pətəklərini necə altıbucaqlı və indiyə qədər bilinən ən münasib şəkildə inşa edə bilirlər? Bundan əvvəlki mərhələlər nələrdir? Bütün arılar altıbucaqlı evlər qurur?
Darvin, Down House adlandırılan evində bu mövzuda çoxlu sayda araşdırma aparmışdır. Darvinə qədər elm adamları bütün arıların altıbucaqlı pətəklər qurduqlarını düşünürdülər. Dövrün hörmətli bioloqlarından olan Lord Brougham Darvinin Təkamül Təlimini kiçiltmək üçün heç bir arının altıbucaqlıdan başqa pətək quruluşu hazırlamadığını, bu səbəbdən də arıların belə bir təkamül keçirməmiş olduğunu irəli sürdü. Darvin təbiətdə daha silindrik quruluşda və sadə nizamda olan pətəklər quran arılar olduğunu özünəməxsus uzaqgörənliyi sayəsində bilirdi; ancaq harada tapacağı haqqında bir fikri yox idi. Lakin Darvin uzun məktublaşmalar və araşdırmalar nəticəsində axtardığı canlını tapdı: Melipona domestica. Meksika Arısı adı ilə tanınan bu arı digər arılardan fərqli olaraq silindrik, dairəvi və daha kobud pətəklər qururdu. Bildiyiniz kimi, yumru və küncsüz bir quruluş tikmək, bucaqlı bir quruluş tikməkdən qat-qat asandır. Məsələn, quşların yuvaları da bu səbəbdən dairəvidir.
Darvin buradan yola çıxaraq, öz dövrünü çox qabaqlayan bir mülahizə irəli sürdü: əslində bütün arıların pətək oyuqları dairəvidir. Ancaq arılar bu pətəkləri bir-birinə o qədər yaxın və sıx qururlar ki, pətəklər fiziki təzyiq altında əyilib bükülür və nizamlı şəkildə altıbucaqlı və bir-birinə bitişik bir hörgü halını alırlar. Təbii ki, dövrün texniki şərtləri daxilində bu mülahizəni sübut etmək imkansız idi. Darvindən sonra da alimlər illərlə bal pətəklərinin quruluşundakı mükəmməlliyə heyrətlə baxmışdırlar, ancaq heç biri tam olaraq bu mexanizmi açıqlaya bilməmişdir. Nəhayət ki, 150 ildən də artıq bir müddət sonra bu dahi insanın fikirləri öz təsdiqini tapdı.
Bir vaxtlar "riyaziyyatçı" arıların ağlasığmaz bir müvəffəqiyyəti hesab edilən bal pətəklərindəki nizamlı altıbucaqlı quruluş olduqca sadə bir mexanizmlə izah edildi.
İngiltərə və Çin mühəndisləri bu sirri həll etmə yolunda ilk və əhəmiyyətli tədqiqatı apardılar. Qrup bal pətəklərində gözə xoş görünən bu altıbucaqlı şəklin əslində əvvəl dairəvi bir quruluşda olduğunu və saniyələr içərisində altıbucaqlı forma aldığını müəyyən etdi. Tədqiqatın nəticələri Journal of the Royal Society Interface jurnalında dərc edildi.
Qrup Pekindəki bir ərazidə bal arılarının pətəklərinin inşasını asanca müşahidə edə biləcəkləri bir kamera quraşdıraraq pətəklərin inşasının müxtəlif mərhələlərini fotoşəkil çəkərək qeydə aldılar. Müşahidələr nəticəsində pətəklərin ilk mərhələdə dairəvi quruluşda olduqları aşkar olundu. Pətəyin bu ilk dairəvi quruluşu yaradıldıqdan sonra bal arıları pətəyin divarlarını istiləndirirlər. Onlar bu əməliyyatda istifadə etdikləri istiliyi öz bədənləri vasitəsilə təmin edirlər. Pətəyi istilətdiklərində mum axıcı hala gəlir və ardından pətək ən dayanıqlı forma olan altıbucaqlıya çevrilir. Qrupu arıların bir pətəyi tam yoxsa qismən istilətdikləri sualı düşündürür.
"Mənim təxminim təbiətin qənaəti və ən qısa yolu seçməsindən yola çıxaraq pətəyin qismən, yəni yalnız müəyyən hissələrdən isidilməsidir. Amma digər tərəfdən arılara görə pətəyi bir dəfəyə istilətmək daha asan bir iş kimi görünə bilər", - Cardiff Universitetindən olan mühəndis və tədqiqatın müəlliflərindən biri Bhushan Karihaloo deyir.
Qrup hər iki variantın da nə qədər müddət çəkə biləcəyini hesabladı. Belə ki, bir pətək oyuğunu altıbucaqlıya çevirmək üçün tam istilətdiyinizdə 6 saniyə, müəyyən hissələrdən istilətdiyinizdə isə 36 saniyə keçir. Tədqiqatçılar işin növbəti mərhələlərində bu məlumatı da dəqiqləşdirəcəklərini qeyd edirlər.
Həmçinin oxuyun:
Meyvələr və heyvan məhsulları niyə dadlıdır?
Zəmilərdəki sirli dairələrin müəllifi tapıldı
Nəsli kəsilmiş növləri həyata qaytara biləcəyik
daha ətraflı...
Alimlər qırmızı cırtdan sistemlərində daha 8 ekzoplanet kəşf etməyə nail oldular. Onlardan 3-ü həyat üçün əlverişli hesab edilən "həyat zonasında" yerləşir.
Çilidə yerləşən Avropa Cənubi Rəsədxanasının iki spektrometrinin əldə etdiyi məlumatlar köməyilə Hertfordshire Universitetindən olan Mikko Tuomi'nin başçılıq etdiyi astronomlardan ibarət elmi qrup qırmızı cırtdan ulduz sistemlərində 8 ekzoplanet tapmağa nail oldu. Onlar ulduzlarından 6-600 milyon km məsafədə dövr edirlər, bu səbəbdən ulduz ətrafında tam dövrləri 2 yer həftəsindən 9 yer ilinə qədər dəyişə bilər. Planetlər Yerdən 15-80 işıq ili uzaqlıqda yerləşir.
Alimlərin fikrincə, bu ekzoplanetlərdən 3-ü - GJ 422 b, GJ 682 və GJ 180 - kütlə baxımından Yeri üstələsələr də, həyat zonasında yer alırlar. Hər üçü "superyerlər" kateqoriyasına daxildir.
Daha əvvəl aparılmış tədqiqatların nəticələrinə görə qırmızı cırtdan ulduzlar ətrafında Yerə oxşar planetlərin tapılmasına ehtimal kifayət qədər yüksəkdir. Növbəti illərdə başladılacaq bir çox kosmik layihələrlə lazımlı ulduzlar arasında lazımlı kütlədə və ulduzla arasındaki məsafədə yüzlərlə Yerə oxşar ekzoplanetin tapılacağı güman edilir. Bundan başqa alimlər inkişaf etdiriləcək üsullarla gələcəkdə bu planetlərdən bəzilərinin atmosferini uzaqdan araşdırmağı və həyat əlamətləri daşıyıb-daşımadıqlarını aydınlaşdırmağı planlaşdırırlar.
"Yaxın gələcəkdə bir çox az kütləli planetlərin tapılacağını gözləyə bilərik - hətta Günəşə ən yaxın ulduzlar ətrafında belə", - Mikko Tuomi deyir.
Həmçinin oxuyun:
"Sinxron" planetlərin qaranlıq üzündə həyat ola bilər
Həyat ola biləcək planetlərin sayı daha çoxdur
Qalaktikamızda 8 milyard Yerə oxşar planet mövcuddur
daha ətraflı...
Yupiterin dörd ən böyük peykindən biri olan, hələ Qalileo Qaliley tərəfindən kəşf edilən Europanın qalın buz təbəqəsi altında maye suyun mövcud olduğuna dair dəlillər var. Bu gün Europa yadplanetli həyatının yaşayışı üçün ən əlverişli səma cismlərindən biri hesab edilir.
NASA 2025-ci ildə bu əsrarəngiz peykin öyrənilməsi və qalın buz təbəqəsi altında həyatın olub-olmadığının daha dəqiq aydınlaşdırılması üçün oraya avtomatik zond göndərməyi planlaşdırır. Layihəyə 2015-ci ildə start veriləcək.
"Europa missiyası olduqca çətindir, çünki zond həddindən artıq yüksək radiasiya şərtlərində işlər aparmalıdır. Çox işləməli olacağıq. Zondun buraxılması 2020-ci illərin ortalarında gözlənilir", - NASA-nın əsas maliyyəçilərindən olan Beth Robinson qeyd edir.
Daha əvvəl Avropa Kosmik Agentliyi və Rusiya Federal Kosmik Agentliyi Europanın öyrənilməsi layihəsinin planlarını birgə müzakirə etmişdilər, lakin sonradan tədqiqatların digər peyk - Qanimedin öyrənilməsinə sərf ediləcəyi bildirildi. Həmçinin alimlər yüksək radiasiya səviyyəsi səbəbindən Europaya uçuşun bir o qədər də real görünmədiyi qənaətinə gəlmişdilər.
2012-ci ilin mayında rəsmən qəbul edilmiş "JUpiter ICy moon Explorer" layihəsi tədqiqatlar üçün 2015-ci ildə 17,5 milyard dollar alacaq. 2022-ci ilin iyununda buraxılacaq orbital zond isə 2030-cu ilin yanvarında Yupiter sisteminə çatacaq.
Həmçinin oxuyun:
Yupiterin peyki Europada su fışqırdı
Yadplanetlilərə çox yaxınlaşmış ola bilərik
Dinozavrların qatili həyatı kosmosa yaydı
daha ətraflı...
"Böyük partlayışdan" əvvəl reallığın necə olduğunu, onun necə formalaşdığını və niyə Kainatımızı yaratmaq üçün baş verdiyini heç vaxt anlamayacağıq.
Michael Finkel
Saatları geri çəkək. İnsanın ortaya çıxmasından, Yerin meydana gəlməsindən, Günəşin alışmasından, qalaktikaların doğulmasından, işığın saçmasından əvvəl "böyük partlayış" oldu. Bu, 13,8 milyard il əvvəl baş verdi.
Bəs bundan əvvəl nə var idi? Bir çox fiziklər "bundan əvvəlinin" mövcud olmadığını deyir. Daha əvvəl mövcud olan hər şeyin elm dairəsində olmadığını düşünərək, zamanın "böyük partlayış" anında başladığını iddia edirlər. "Böyük partlayışdan" əvvəl reallığın necə olduğunu, onun necə formalaşdığını və niyə Kainatımızı yaratmaq üçün baş verdiyini heç vaxt anlamayacağıq. Belə təsəvvürlər insan ağlının sərhədindən kənardır.
Yalnız məhdudiyyətlərə yad olan bəzi alimlər razı deyillər. Bu alimlər "böyük partlayış" anından əvvəl doğulmağa hazır olan kainatın bütün kütlə və enerjisinin sərhədləri olan və inanılmaz bir qıxmığa sıxıldığı haqda nəzəriyyələr hazırlayırlar. Bunu yeni kainatın toxumu adlandıraq.
Onlar hesab edir ki, bu toxum təsəvvür edilə bilinməyəcək qədər, bəlkə də, insanın müşahidə edə bildiyi istənilən zərrəcikdən trilyonlar dəfə kiçik idi. Və bu zərrəcik bütün digər hissəciklərin meydana gəlməsinə təkan vermişdi. Hələ qalaktikalar, Günəş sistemi, planetlər və insanlardan bəhs etmirik.
Əgər həqiqətən də hər hansı bir şeyi "Tanrı zərrəciyi" adlandırmaq istəyirsinizsə, bu toxum belə bir adlandırma üçün idealdır.
Bəs bu toxum haradan çıxdı? Bir ideyanı New Haven Universitetində işləyən Nikodem Poplawski bir neçə il əvvəl irəli sürdü. İdeya bundan ibarətdir ki, bizim Kainatın toxumu ilkin sobada - qara dəlikdə hazırlanmışdı.
Multikainatların çoxalması
Daha da irəliyə getməzdən əvvəl bunu bilmək vacibdir: son iyirmi ildə bir çox nəzəri fizik kainatımızın yeganə olmadığı qənaətinə gəlmişdirlər. Biz, hər birisi həqiqi gecə səmasında parıldayan kürə olan, çoxlu kainatlardan ibarət multikainat modeli hazırlamışıq.
Bu kainatların bir-biri ilə əlaqəsinin necə qurulduğu və ya ümumiyyətlə belə bir əlaqənin olub olmadığı mövzusu üzərində az mübahisələr getmir. Lakin bütün bu mübahisələr sırf spekulyativ xarakter daşıyır, həqiqət isə isbatedilməz olaraq qalır. Amma bir cəlbedici ideya var, hansı ki kainat toxumunun bitki toxumuna oxşadığı fikrindən ibarətdir. Bu, əhəmiyyətli dərəcədə vacib materiyanın, qoruyucu qabıq içərisində sıxılmış və gizlənmiş hissəciyidir.
Bununla qara dəliyin içərisində meydana gələnlər dəqiq olaraq izah olunur. Qara dəliklər - nəhəng ulduzların cəsədləridir. Belə bir ulduzun yanacağı tükəndikdə nüvəsi dağılır. Cazibə qüvvəsi hər şeyi inanılmaz və davamlı artan qüvvə ilə çəkir. Temperatur 100 milyard dərəcəyə qalxır. Atomlar parçalanır. Elektronlar hissələrə ayrılır. Ardından bu kütlə daha da sıxılmağa başlayır.
Bu yerdə ulduz qara dəliyə çevrilir. Bu o deməkdir ki, cazibə qüvvəsi hətta işıq şüasının belə ondan yan keçməsinə imkan vermir. Qara dəliyin daxili və xarici üzləri arasındaki sərhəd hadisələr üfüqü adlanır. Alimlər bizim Samanyolu da daxil olmaqla, az qala hər bir qalaktikanın mərkəzində nəhəng qara dəliklər kəşf edirlər. Üstəlik bu qara dəliklər bizim Günəşdən milyonlar dəfə ağırdır.
Dibsiz suallar
Qara dəliyin dibində nələrin baş verdiyini aydınlaşdırmaq üçün Einstein'in nəzəriyyəsini istifadə etsək, sonsuz dərəcədə böyük sıxlığı və çox kiçik ölçüsü olan nöqtəni hesablamaq olar. Belə hipotetik konsepsiya sinqulyarlıq adını daşıyır. Amma təbiətdə sonsuzluqlar adətən mövcud olmur. Burada ziddiyyət, kosmik məkanın böyük hissəsi üçün möhtəşəm tədiyələr təmin edən, amma qara dəliklərin içərisində baş verən inanılmaz qüvvələr və ya kainatın başlanğıcındaki hadisələr qarşısında çürüməyə məcbur olan Einstein'in nəzəriyyələrindən qaynaqlanır.
Professor Poplawski kimi fiziklər hesab edir ki, qara dəliyin içərisindəki materiya sıxıla bilmədikdə həqiqətən də belə vəziyyət alır. Bu "toxum" həddindən artıq kiçikdir, amma milyard ulduzun ağırlığına bərabərdir. Lakin sinqulyarlıqdan fərqli olaraq, o, olduqca realdır.
Poplawski'nin fikrincə, sıxılma prosesi qara dəliklərin fırlandığı səbəbindən dayanmalı olur. Onlar çox sürətli, bəlkə də, işıq sürəti ilə fırlanırlar. Bu dönmə də sıxılmış toxuma öz oxu ətrafında inanılmaz dövr təmin edir. Bu toxum təkcə kiçik və ağır deyil, həm də təhrif edilmiş və sıxdır.
Toxum anidən güclü partlayışla cücərə bilər. Elə bu da "böyük partlayış" adlandırılır. Poplawski isə onu "böyük dəyib qayıtma" adlandırmağa üstünlük verir.
Poplawski'nin dediyinə görə, qara dəlik iki kainat arasındaki keçid, "geri dönüşü olmayan" qapıdır. Bu da o deməkdir ki, əgər Samanyolunun mərkəzindəki qara dəliyə düşsəniz, özünüzü başqa bir kainatda tapmış olarsınız - siz olmasanız belə, kiçik hissəciklərə ayrılmış bədəniniz belə bir səyahəti yerinə yetirə bilər. Bu digər kainat bizimkinin içərisində yerləşmir, sadəcə bu dəliklər birləşdirici halqa, iki ağcaqovaq bitən ortaq kökdür.
Bəs öz kainatımız içərisindəki bizlər necə? Biz, başqa bir, daha qədim kainatın məhsulları ola bilərik. Gəlin onu ana kainat adlandıraq. Ana kainatın qara dəlik içərisində əkdiyi toxum 13,8 milyard il əvvəl "böyük dəyib qayıtma" törədə bilərdi. O vaxtdan bəri kainatımızın sürətlə genişləndiyinə baxmayaraq, biz, hələ də qara dəliyin hadisələr üfüqünün ardında gizlənmiş ola bilərik.
Orijinal məqalə buradadır
Həmçinin oxuyun:
Qara dəliyin içində ola bilərik
Əlvida Big Bang, xoş gəldin Qara Dəlik?
Kainatımız genişlənmir?
daha ətraflı...
Alimlər zamanla səyahət edə, daha dəqiq - gələcəkdən keçmişə yollana biləcək qonağa aid izlərin axtarışına başlayıblar. Hələlik sübutlara rast gəlinməmişdir, bəs zamanla səyahət nə dərəcədə mümkündür?
"Zənnimcə, gələcəkdən keçmişə səyahət ehtimalı olduqca azdır, amma yenə də var", - Miçiqan Texnoloji Universitetindən olan Robert Nemiroff deyir.
Lakin o və həmkarı Teresa Wilson qəbul edirlər ki, axtarışlarında müəyyən izləri gözdən qaçıra bilərlər.
Artıq bir əsrdən çoxdur ki fantast-yazıçılar zamanla səyahət ideyasına müraciət edirlər. Müəyyən mənada hər birimiz zamanla səyahət edirik, amma yalnız bir istiqamətdə - irəliyə. Einstein'in nisbilik nəzəriyyəsinə əsasən zaman xətti ilə hərəkətin sürəti sayma nöqtəsindən asılı olaraq dəyişə bilər.
Elə isə geriyə, keçmişə doğru hərəkətin vəziyyəti necə olmalıdır? Bir çox fiziklər termodinamikanın ikinci qanununa əsaslanaraq, belə ehtimalı birbaşa rədd edirlər.
İndiki zamanda keçmişə aid gəlmələri axtarmağa bir neçə dəfə cəhd edilib. Belə ki, 2009-cu ildə məşhur britaniyalı fizik Stephen Hawking əyləncə gecəsi təşkil edərək zamanla səyahət edə biləcək hipotetik insanları qonaqlığa dəvət etdi. Təbii ki, heç kim gələsi olmadı.
Nemiroff və Wilson bir qədər fərqli taktika seçdilər. Onlar, baş verməmişdən əvvəl internetdə yayımlanmış hər hansı bir yazıya rast gəlmək üçün internet şəbəkəsini, demək olar ki, başdan sona qədər araşdırdılar. Nümunə olaraq onlar 2012-ci ilin sentyabrında ISON kometinin kəşfi və 2013-cü ilin martında Roma Papası Francis'in seçilməsini götürdülər. Təəssüf ki, Google və Bing kimi tanınmış axtarış sistemləri bəzən tarix qeydlərini səhv yazırlar. Facebook kimi sosial şəbəkələr və bloqlarda da paylaşmalarla əlaqəli tarixlər redaktə edilərək dəyişdirilə bilər.
Alimlər üçün ən etibarlı axtarış vasitəsi Twitter oldu - orada müəlliflər paylaşmanın tarixinə dəyişiklik edə bilmir. Əfsuslar olsun ki, axtarılan hadisələrlə bağlı xəbərlər öz tarixlərindən əvvəl yayımlanmamışdı.
Bundan başqa alimlər zamanla səyahət edə biləcək insanlar üçün 2013-cü ilin avqustunun sonuna qədər #ICanChangeThePast2 və ya #ICannotChangeThePast2 hashtag'lərini istifadə edərək tvitləri yerləşdirməklə bağlı istək paylaşımı yayımladılar. Və elə gözləndiyi kimi sentyabr ayında başladılmış sorğu vaxtında sona çatmadı. Amma zarafatyana cavablar da peyda oldu: "Gələcəyin qanunları sizə zaman sayahəti texnologiyalarının mövcudluğuna dair sübutlar göndərməyimizi qadağan edir, amma əmin olun - biz davamlı olaraq sizi izləyirik. #ICanChangeThePast2".
Nemiroff hələlik zamanla səyahət edə biləcək insanların axtarışında israrlıdır.
"Əgər gələcəkdən olan qonaq bu intervyunu oxusa və mənimlə əlaqə saxlamağa razı olsa, minnətdar olacağam", - Nemiroff əlavə edir.
Həmçinin oxuyun:
Niyə əslində həyat mövcud deyil?
Elmi fantastika: İşıq sürətini keçən kosmik gəmilər
Kvant fenomeni zamanı illüziyalaşdırır
daha ətraflı...
Dəniz süngərlərini araşdıran alimlər Yerin ilk çoxhüceyrəli orqanizmlərinin təkamülü üçün oksigenə heç də ehtiyac olmadığını aydınlaşdırdılar. Əldə edilən məlumatlar müasir elmi təsəvvürlərlə ziddiyyət təşkil edir. Tədqiqatla əlaqədar məqalə Proceedings of the National Academy of Sciences jurnalında dərc edildi.
"İlk çoxhüceyrəli canlıların meydana gəlməsi atmosferdə oksigen payının artması ilə üst-üstə düşürdü. Bildiyim qədərilə, bu orqanizmlərin hansı miqdarda oksigenə ehtiyac duyduğunu yoxlamaq heç kimin ağlına gəlməmişdi. Buna görə də biz yoxlamaq qərarına gəldik. Apardığımız tədqiqat göstərdi ki, oksigen çatışmazlığı çoxhüceyrəli həyatın yaranmasına maneə törətməməli idi", - Odense'də yerləşən Cənubi Danimarka Universitetindən olan Daniel Mills deyir.
Mills və həmkarları oksigen miqdarına nəzarət edilə bilən bir akvariumda yaşayan bir neçə dəniz süngərləri (Halichondria panicea) üzərində tədqiqat apardıqdan sonra belə qənaətə gəldilər. Bioloqların fikrincə, müasir dəniz süngərləri Yerin ilk çoxhüceyrəli canlılarının ən yaxın analoqu hesab edilə bilər. Bu da onların əcdadlarının 560-540 milyon il əvvəl hansı şərtlərdə yaşadıqları mövzusunda məlumatlara yiyələnməyə kömək edir.
Alimlər suyun oksigen miqdarını azaldaraq süngərlərin hətta 0,5% oksigen ehtiva edən şərtlərdə belə yaşamağa davam edə bildiyini aydınlaşdırdılar. Bu məlumat qədim çoxhüceyrəli həyatının hətta oksigen yoxluğunda mövcud ola biləcəyini göstərir. Tədqiqatçılar hansı səbəblərdən çoxhüceyrəlilərin təkhüceyrəlilərdən xeyli sonra təkamülləşdiyini anlamaq üçün alternativ izahlar hazırlamalı olduqlarını bildirirlər.
"Görünür ki, bu prosesdə həm də digər ekoloji və təkamül mexanizmləri rol oynayıb. Bəlkə də həyat, təkamülün çoxhüceyrəli canlılığın mövcudluğu üçün zəruri olan hüceyrə mexanizmləri inkişafına xeyli zaman sərf etməsi səbəbindən, uzun müddət mikroblar halında mövcud olub. Yəqin ki, çoxhüceyrəli həyatının kifayət qədər ağır inkişaf etdiyi səbəbindən qədim Yerdə heyvanlar yox idi", - Mills son olaraq qeyd edir.
Həmçinin oxuyun:
Çoxhüceyrəlilərin yeni əcdadı məlum oldu
Üç milyard illik orqanizmlərin genomları oxundu
Həyat su damlalarında yaranmış ola bilər
daha ətraflı...
