"Həyat Molekulları" nədir? Təməlləri, meydana gəlmələri, vəzifələri və Canlılıq mövzusundakı təsirləri nələrdir?
Bu yazımızda "Həyat Molekulları" dediyimiz kimyəvi maddələrin nə olduğundan və canlılıq üçün hansı əhəmiyyət daşıdığından bəhs etmək istəyirik. Daha sonra isə canlılığın cansızlıqdan necə təkamülləşə biləcəyini addım-addım araşdıracağıq. Ancaq buna keçmədən öncə genetik materialı meydana gətirən və sıravi bir başqa həyat molekulu olan nükleotidlərə və bunlardan ibarət olan DNT-yə xüsusi bir izahat təqdim edəcəyik.
Əvvəlcə, hər yazımızda israrla ifadə etdiyimiz kimi, bir daha təkrar etmək istəyirik, çünki bunu anlamağımız və ağlımızda kök atmış tabuları yıxmağımız şərtdir: Kainat daxilindəki hər şey atomlardan təşkil olunmuşdur. Bura bütün orqanlarımız, hüceyrələrimizdə istifadə edilən kimyəvi molekullar, hava, su, daş, torpaq, yəni hər bir şey daxildir. Bizi "canlı", bir daş parçasını "cansız" edən də atomlardır. Tək fərq, bizim bu gün "canlılar" olaraq adlandırdığımız varlıq qrupunun, "cansız" olaraq adlandırdıqlarımızın keçirmədikləri fərqli bir kimyəvi təkamülü keçirmiş olmalarıdır. Buna keçən yazımızda ətraflı şəkildə toxunmuşduq. İndi isə, "Həyat Molekulları" dediyimiz kimyəvi maddələrlə tanış olaq:
Həyat Molekulları, ya da digər bir adıyla üzvi molekullar canlılığın var ola bilməsi və varlığını davam etdirə bilməsi üçün lazım olan kimyəvi molekullardır. Təməl olaraq nükleotidlər, lipidlər, zülallar və karbohidratlar "həyat molekulları"dır. Bu molekulların hamısının ümumi formaları müəyyən mənada bənzər olsa da, funksiyaları kimyəvi və fiziki xüsusiyyətləriylə əlaqədar olaraq bir-birlərindən tamamilə fərqlidirlər. Bu fərqli xüsusiyyətlərin cəmi, bu gün bizlərin "canlı" olaraq adlandırdığımız varlıq formalarını meydana gətirir. Daha doğrusu, canlılıq üçün lazım olan fəaliyyət və struktur şərtlərinin etibarlı şəkildə qoruna bilməsi üçün bu kimyəvi maddələrdən ibarət olan bir quruluş və bu quruluşun davamlı olaraq sınaq-yanılma və kənarlaşdırma-seçmə mexanizmlərindən keçməsi lazımdır. Bu səbəbdən, hələlik bildiyimiz qədəriylə, bu molekullardan meydana gəlməyən bir varlığın canlılığın qanunlarını bir yerdə saxlaması o qədər də mümkün deyil. Bu hadisədə, molekulların sabit quruluşunun (reaksiyalar, radiaktivlik və digər kimyəvi xüsusiyyətlər baxımından) çox böyük əhəmiyyəti olduğunu unutmamaq lazımdır.
Bizi "canlı" edən molekullardan hansının ilk olaraq meydana gəldiyini dəqiqləşdirmək çox çətindir. Çünki ediləcək təxminlər, fərziyyədən kənara getməyəcək; bu meydana gəlmələrin əksəriyyəti təsadüfidir və tamamilə təbiət qanunlarına bağlı olaraq reallaşıblar. Lakin bu mövzuda ediləcək ən yaxşı təxmin, hamısının bir-birinə yaxın zamanlarda meydana gəlmiş olduğudur. Xüsusilə irsi məlumatı daşıma vəzifəsini üzərinə götürən nükleotidlər, enerji və struktur elementi olma mövzusunda əhəmiyyətli vəzifəsi olan karbohidratlar, tənzimləyici və sabitliyi təminedici funksiya daşıyan zülallar və elastiklik, qoruma və saxlama kimi xüsusiyyətlər daşıyan yağlar bir yerdə olduqları və çox uzun seçmə mexanizmlərindən keçdikləri müddətdə canlılığın meydana gəlməsində mühüm rol oynayıblar. Biz, hansı molekulun əvvəl meydana gəldiyini indiki vaxtda dəqiqləşdirə bilmədiyimizdən, hər hansı bir sıra gözləmədən hər birinə tək-tək toxunacağıq.
İndi, bu nöqtədə, "canlılıq" tərifinə yenidən nəzər salmaqda fayda var. Kimyada "üzvi molekullar"dan ,canlıları cansızlardan ayırmaq üçün istifadə edirlər. Canlılarda qeyri-üzvi molekullar da əlbəttə ki vardır, lakin canlı orqanzminin böyük bir qismi üzvi molekullardan meydana gəlmişdir. Yəni üzvi molekulların olması, bir varlığın "canlı" olaraq adlandırılması, heç olmasa canlılığı saxlamış ya da saxlamaqda olduğunu düşünmək üçün yaxşı bir səbəbdir. Yaxşı "üzvi molekullar" hansı atomlardan meydana gəlmişdir? Karbon, Hidrogen, Oksigen, Azot, Fosfor və Kükürd. Yəni bir canlıya "canlılıq" xüsusiyyəti verən molekulları meydana gətirən atomlar, tam da gözlənildiyi kimi periodik cədvəl üzərində olan adi elementlərdir. Bu da bizə canlılığın cansızlıqdan bir fərqi olmadığını yenidən göstərməkdədir.
Olduqca qəti olan bir həqiqət var: Təkamül çox vaxt sadədən mürəkkəbə doğru reallaşmaqdadır; çünki fizikaya əsaslanan enerji qanunları sabit şəkildə irəliləmək üçün bunu zəruri edirlər. Bunun əsas səbəbi Təkamülün yeni bir material "yarada bilməməsi" (yoxdan var edə bilməməsi ); ortada hal-hazırda var olan materialı dəyişdirərək istifadə etməsi lazımlılığıdır. Atomlar fizika qanunlarının təsiri altında, fərqli ekoloji şərtlərdə, fərqli şəkillərdə bir araya gələrək atomlardan daha mürəkkəb olan molekulları meydana gətirirlər. Daha sonra bu molekullar, yenə fərqli şəkillərdə birləşərək, daha "nəhəng" molekulu (böyüklük son dərəcə nisbi anlayışdır) meydana gətirirlər. Bunlar, təbiət qanunları altında bir növ "imtahana" tabe olunur ki, biz buna Təbii Seçmə deyirik. Ən uyğun quruluşda, mühitə ən dözümlüı və ən sabit olanlar parçalanmadan qalırlar. Digərləri isə müvazinətsiz olduqları üçün, digər molekul və atomların təsiriylə, radiasiya-istilik-işıq kimi fiziki faktorların təsiri altında parçalanıb dağılırlar. Və bu şəkildə, hər dəfə bir addım olmaqla, yalnız atomlardan yola çıxaraq, əvvəl mürəkkəb quruluşdakı kimyəvi molekullar, sonra isə 4 milyard il kimi nəhəng bir zaman kəsiyində, içərisində trilyonlarca hüceyrəni bir yerdə saxlaya bilən kompleks strukturlara doğru bir təkamül reallaşmışdır.
Bu səbəbdən zülal, yağ, karbohidrat və nükleotid molekulları meydana gəlmədən əvvəl, bunları əmələ gətirən daha kiçik, daha sadə quruluşlu elementlər yaranmalıdır. Daha da dərinlərə enərək bu molekulları meydana gətirən strukturlara baxsaq, gözlənildiyi kimi atomları görəcəyik. Daha da dərinlərdə atomlardan da kiçik hissəciklər vardır; ancaq bu mövzu bu yerdə bizi maraqlandırmır. Bilməyimiz lazım olan nöqtə, atomların bir araya gəlməsiylə müxtəlif növ molekulların meydana gələ bildiyi və bu molekullardan "Həyat Molekulları" olaraq adlandırılan bir qrupun bəzi varlıq formalarının "canlılıq xüsusiyyətləri" olaraq verdiyimiz xüsusiyyətlərə sahib olmalarını təmin etdikləridir.
İndi isə bu "həyat molekullarının" strukturlarına baxaq:
Qlükoza və fruktoza (meyvə şəkəri) canlılar üçün ən həyati əhəmiyyətə malik karbohidratlardır. Bu monosaxaridlər canlılarda müşahidə olunan bir çox mürəkkəb şəkər molekulunun (nişasta, glikogen, xitin, sellüloza, və s.) əsasını təşkil edirlər. Bunların hamısı canlılarda struktur elementi olmaqla bərabər, enerji qaynağı olaraqda istifadə edilməkdədirlər. Enerji yarada bilməyən bir canlının həyatda qalmaq və çoxalmaq üçün bir fəaliyyət göstərməsi və quruluşunu aktiv olaraq qoruması mümkün deyil. Bu səbəbdən enerji canlılıq üçün həyati bir anlayışdır. Canlılar üçün bu qədər əhəmiyyətli olan bu molekulları araşdırdığımızda, bəlkə də ümid etdiyimizin əksinə, çox da qeyri-adi bir quruluş görmürük: 6 ədəd Karbon atomu (C), 12 ədəd Hidrogen (H) atomu, 6 ədəd də Oksigen (O) atomu bir araya gələrək canlıları "canlı" edən molekullardan biri olan karbohidratları yaradırlar.
Bu karbohidrat molekulları, fərqli sıra və formalarda bir araya gələrək daha böyük mürəkkəb maddələri meydana gətirə bilirlər. Məsələn, yuxarıdakı qlükoza və fruktoza bir araya gələrək saxaroza adlı bir başqa karbohidratı meydana gətirirlər. Bu molekullar daha fərqli şəkillərdə bir-birlərinə bağlanaraq,nəhəng karbohidrat komplekslərini əmələ gətirirlər. Qlükoza molekullarının birləşməsi nəticəsində qlikogen əmələ gəlməsini buna misal göstərmək olar. Bu mürəkkəb maddələr, canlıların struktur vahidi olan hüceyrələrdə baş verən proseslərdə istifadə edilirlər. Məsələn, enerji yaratmaq üçün oksigenlə reaksiyaya girir, bir başqa "həyat molekulları" olan zülallar və yağlarla birlikdə hüceyrə membranını əmələ gətirirlər. Qlükoza heyvanların çoxunun əsas enerji mənbəyidir və heyvanlarda qlükoza qaraciyərdə qlikogen şəklində toplanır. Lakin eyni qlükoza fərqli bir rabitə quraraq bitkilərin güclü hüceyrə divarını meydana gətirən sellülozanı, ya da bir başqa şəkildə kimyəvi əlaqə yaradaraq həşəratların xarici qabıqlarında olan sərt xitin qatını meydana gətirirlər. Yəni hər şey kimyəvi rabitələr və bunların tipləri ilə əlaqədardır. Eyni əsas "həyat molekulları", fərqli kimyəvi əlaqələrin təsiri altında fərqli strukturlara qatılırlar. Beləliklə hüceyrələrə baxdığımız zaman onların "həyat molekulları"nın qarışığından başqa bir şey olmadıqlarını görürük. Qısaca fərqli rabitələr, fərqli məhsullar deməkdir. Milyard illərdir davam edən Təkamül nəticəsində bu qədər fərqli ehtimalın fərqli şəkillərdə hüceyrələrə qatılması günümüzdəki canlılıq müxtəlifliyinə səbəb olmuşdur.
İndi də canlılar üçün "xüsusi əhəmiyyətli molekul" sayılan zülallara baxaq. Zülallar, aminturşu deyilən daha kiçik molekulların uc-uca, üst-üstə və ya yan-yana birləşməsi nəticəsində yaranan bir atom kompleksidir. Təkamül prosesində günümüzədək 20 təməl aminturşu meydana gəlmişdir. Aminturşuların da quruluşunda digər molekullardan fərqli bir xüsusiyyət yoxdur. Gördüyümüz, karbon, oksigen, hidrogen və azotdur. Onları fərqləndirən yalnız fərqli radikallardır. Bu aminturşular fərqli şəkillərdə birləşərək sonsuz sayda zülal meydana gətirə bilərlər. Çünki yuxarıdakı 20 aminturşudan 3-4 dənəsi bir araya gələrək bir zülalı meydana gətirə biləcəkləri kimi, eyni 20 aminturşudan yüzlərləsi bir araya gələrək nəhəng zülalları da meydana gətirə bilərlər. Bu da sonsuz sayda kombinasiya deməkdir. Yüzlərlə aminturşu, fərqli sıra və sayda istifadə edilməkdədir. Bu sıraların və sayların dəyişməsi fərqli funksiyalara sahib fərqli xüsusiyyətlərdə zülalların yaranmasına səbəb olur. Zülallar, təməl olaraq hər yerdə istifadə edilə bilən, çox əhəmiyyətli, son dərəcə stabil molekullardır. Ən əhəmiyyətli vəzifələri arasında fermentləri meydana gətirmək və katalitik funksiyalarını misal göstərmək olar. Bu mövzuya irəlidə təkrar dönəcəyik.
Zülalların da adi kimyəvi strukturlar olduğunu anladıqsa, indi bir də lipid (yağ) molekullarının tərkiblərinə baxaq. Lipidlərin digərlərindən fərqli olaraq iki tip quruluşu var: qliserol və yağ turşuları. Bunların ikisinin birləşməsi yağ molekullarını meydana gətirir.
Yağ molekulları, canlılıq üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bilinməsi lazım olan, yağ molekullarının quruluşundan ötəri su içərisində kürəvi, iki qatlı bir zireh meydana gətirə bildikləri həqiqətidir. Bu zireh tamamilə fiziki qanunların təsiri altındadır və olduqca sabitdir. İlk hüceyrə strukturlarının bu zireh içərisində başladığı düşünülməkdədir və bu düşüncə, günümüzdəki bütün hüceyrələrin zar strukturlarının yağ əsaslı olmasıyla dəstəklənməkdədir.
Bu strukturlar özbaşına necə meydana gələ bilər ?
Problemin elmi cavabı olduqca sadədir: Kimyəvi rabitələr. Hər nə qədər canlılığa xüsusi vəzifələr yükləməyə çalışaraq, bizi meydana gətirən strukturların özbaşına meydana gələ bildiyi gerçəyini israrla inkar etsəkdə, çox təəssüf ki gerçəklər, bizim istədiklərimiz kimi olmaq məcburiyyətində deyildirlər. Və elmi araşdırmalar göstərməkdədir ki, canlılığı (ya da cansızlığı) meydana gətirən strukturlar, özbaşına, daha doğrusu Kainatın (ən azı Yerin) bildiyimiz hər nöqtəsinə təsir edən Fizika və Kimya qanunlarının təsiri altında meydana gəlməkdədirlər. Bu səbəbdən, hər nə qədər təxəyyülümüzü və fantaziyalarımızı işə salsaq da, canlılığı meydana gətirən səbəblərin arxasında bir gizlin, bir sirr axtarmaq səhv olacaq; çünki belə bir sirrə və hətta bu sirrin lazım olmasına elmdə əsla ehtiyac duyulmamışdır. Bunlara bir az nəzər salaq:
Bir çoxumuzun məktəbdə bəlkə də nifrət edərək öyrəndiyimiz o məşhur rabitələr və onlara dair məlumatlarımız, əslində kimya imtahanından yüksək qiymət alıb almayacağımızı təyin etməkdən daha çox kənar funksiyalara sahibdirlər: Onlar canlılığı (və cansızlığı) meydana gətirməkdədirlər! Kovalent, ion, hidrogen rabitələri, Van der Vaals qüvvələri və digərləri, davamlı olaraq, fasiləsiz yeni molekulların meydana gəlməsini təmin etməkdə və kimyəvi reaksiyaları tətikləməkdədir…
Əgər müəyyən atomlardan kifayət miqdarda bir qaba qoysaq və gözləsək, bu atomlar arasında rabitələr meydana gəlməyə başlayacaqdır. Dəmir atomlarından ibarət olan bir maddə oksigenlə zəngin bir mühitdə qaldıqda, bir müddət sonra siz heç bir şey etməsəniz də, eynən "sehr" kimi gəlsə də özbaşına, kimyəvi reaksiyaların təsiri altında, kimyəvi rabitələrin meydana gəlməsi ilə dəmir atomları "paslanmağa", daha doğrusu "oksidləşməyə" başlayacaqlar. Bu hadisədə bir təbiətüstü səbəb axtarmaq, təxəyyülə deyil, məlumat əskikliyinə işarə edir.
Bəhs etdiyimiz reaksiya və ya ağılınıza gələ biləcək hər hansı bir başqa kimyəvi reaksiya, tamamilə elektronlardan qaynaqlanır. Əgər orbitlərindəki elektronları "paylaşmağa" meyllidirsə "kovalent rabitə"; əgər orbitlərindəki elektronlardan bəzilərini alıb-verməyə meyllidirsə "ion rabitəsi" meydana gəlir. Flüor (F), Oksigen (O) və Azot (N) atomları ilə Hidrogen (H) atomu arasında, bu atomların elektroneqativliyi səbəbiylə "hidrogen rabitəsi" deyilən və həyatın meydana gəlməsində (daha doğrusu bu molekulların funksional ola bilmələrində) çox əhəmiyyətli rol oynayan bir rabitə var. Digər tərəfdən Van der Vaals rabitələri isə daha zəifdir və sadəcə mənfi yüklər ilə müsbət yüklər arasındakı cəzbetmə və mənfi yüklər və ya müsbət yüklər arasındakı itələmə qüvvələrindən yaranmaqdadırlar. Keçici ya da qalıcı ola biləcəkləri kimi, güclü bağlar deyildirlər.
Bu kimyəvi maddələr arasındakı rabitələrin bəzilərini qoparmaq son dərəcə asan, bəzilərini qoparmaq isə çətindir və olduqca çox enerjiyə ehtiyac duyulur. Bunlardan bəziləri bir-biriylə çox sürətli və asan şəkildə rabitə qurur, bəziləri isə nə qədər məcbur etsək də bir-birinə bağlanmırlar. Bu da, tamamilə elementlərin kimyəvi və elektron strukturlarından asılıdır. Bu səbəbdən, bəzi kimyəvi maddələr çox möhkəm quruluşdaykən, digərləri qeyri-stabildir və asanca parçalanırlar. Bənzər şəkildə, nəhəng bir molekulun bir qismi müəyyən kimyəvi reaksiyalara girərkən, bir qismi bir başqa tipə açıq ola bilir, digər bir qismi isə son dərəcə möhkəm olduğundan reaksiyaya heç daxil olmur. Beləliklə, meydana gələ biləcək molekulların və bu molekullar arası əlaqələrin sayının bir sərhədi yoxdur; sonsuz sayda ehtimal düşünmək mümkündür.
Burada problem, xüsusilə böyük molekulların meydana gələ bilməsi üçün lazım olan reaksiyaların "aktivləşmə enerjisi"nin çox yüksək olmasıdır. Yəni elementlər bir yerdə olsalar belə, özbaşına bir-birlərinə bağlana bilmələri qeyri-mümkündür ya da heç olmasa çox az bir ehtimaldır. Ancaq aydındır ki canlılığın başlanğıcında bu baş vermişdir. Bəs necə?
Canlılığın başladığı dövrlərdə, 600 milyon illik bir müddətdə Dünyanın atmosfer və ekoloji şərtləri bu günkindən olduqca fərqli idi. Hər şey daha çox xaotikdi və istilik, işıq, radiasiya kimi faktorlar bu günkindən daha şiddətli və fərqli təsirdəydi. Hələ ozon təbəqəsi belə tam olaraq meydana gəlməmişdi ki, bir az dəlindiyində iqlimin necə dəyişdiyini görə bilirik. Belə bir vəziyyət, kimyəvi reaksiyaların təbiətini də dəyişdirməkdə idi. Bu həqiqət Miller-Urey təcrübəsi ilə təsdiq olundu. Normal halda elementlər bir yerdə olsalarda əsla meydana gəlməyəcək olan aminturşular, karbohidratlar və digər molekullar, ilkin Dünya şərtlərində çox sürətli bir şəkildə yaranırdılar. Məsələn Miller-Urey təcrübəsi sayəsində 1-2 həftə kimi qısa müddətdə, bu "Həyat Molekulları"nın ilk pillələrinin, zülalları meydana gətirən aminturşuların böyük bir qisminin özbaşına meydana gələ bildiyini gördük. Bu, elm adına böyük bir zəfərdir.
Hal-hazırda bu reaksiyalar planetimizin şərtlərinin tamamilə dəyişməsinə baxmayaraq olduqca asan bir şəkildə reallaşmaqdadır. Bu necə baş verir? Əsasən zülal quruluşlu (müəyyən tipləri nükleotid quruluşludur) ferment adlanan kimyəvi maddələrin iştirakı ilə. Bunlar da digər molekullar kimi son dərəcə adidirlər və zülalların toxunduğumuz strukturlarına tamamilə bənzəməkdədirlər. Lakin bir xüsusiyyətləri, onları qiymətli etməkdədir: fermentlər, mühitdə olan və bir-biriləriylə uyğun olan molekulların öz aralarındakı reaksiyalarını sürətləndirirlər. Fermentlər bu reaksiyaları dəfələrlə sürətləndirə bilirlər. Belə ki, başlanğıcda 600 milyon illik bir sınaq-yanılma və gözləmə müddəti nəticəsində meydana gələn fermentlər, bir dəfə "uzun gözləmə" nəticəsində meydana gəldikdən sonra, asanlıqla digər reaksiyaları sürətləndirmiş və canlılığın inkişafını silsilə şəklində artırmışlar.
Bir molekulun "funksiyaya" sahib olması nə deməkdir?
Bu molekullar, sözdə "funksiyalara" sahibdirlər. Əslində, heç bir molekulun, heç bir "funksiyası" yoxdur. Onlar, fiziki qanunlar daxilində hərəkət edir, dəyişir və inkişaf edirlər. Ancaq bunu təmin edən bir şüurları ya da məqsədləri yoxdur. Yenə də bunların "təsadüfi kimi görünən" bu hərəkətləri, bizi "canlı" edir. Daha doğrusu bizlərin belə adlandırmağımıza səbəb olur, amma nə üçün? Əslində cavab bu problemin daxilində gizlənir.
Təbiətə, hadisələrə və faktlara baxırıq, bu sırada beynimizdəki molekullar müxtəlif reaksiyalara girirlər və bunun total nəticəsinə "düşünmə" deyirik. Baxdığımız sistem, bəzi maddələrin, digər maddələrə parçalanması ilə əlaqədardırsa ona "həzm" deyirik. Bu funksiyanı yerinə yetirən hüceyrələri "həzm hüceyrələri" adlandırırıq. Halbuki onlar "həzm etmə vəzifəsi" daşıyan əsgərlər deyildirlər. Onlar, yalnız fiziki və kimyəvi qanunauyğunluqları yerinə yetirən şüursuz atomlar və atomlardan ibarət olan molekullardır. Ancaq bunların tamamı bizi var etdiyi üçün, bizdə bunları hiss etdiyimizi düşünürük. Halbuki "hiss etmə" dediyimiz belə yalnız kimyəvi bir qarşılıqlı təsirdir və tamamilə atomlar və molekullar vasitəsilə olur. Molekulların funksiyaları olduğu yanılmasını biz yaradırıq; əslində heç bir molekul bir "vəzifə" yerinə yetirmir; yalnız, Fizika və Kimya qanunlarının təsiri altında etmək məcburiyyətində olduğu işi görür: reaksiyaya girir, itələnir, çəkilir, parçalanır, birləşir və s. Bunlar, bir molekulun vəzifəsi deyil və bir atom yığını olaraq, onsuz da edə biləcəyi başqa bir şey yoxdur. Lakin bir molekul yığınına kənardan müdaxilə ilə müəyyən atomlar və molekullar əlavə edilsə (və ya çıxarılsa), etdiyi "iş"in tamamilə dəyişdiyini görərik. Çünki bu əlavə etmə-çıxarma işi, onun kimyəvi və fiziki xassələrini dəyişdirir; bu da üzərindəki qanunların fərqli işləməsinə səbəb olur. Bu səbəbdən maddələrin "funksiya"sını onların kimyəvi quruluşu təyin edir. Və bu quruluş, fövqəltəbii bir güc tərəfindən, elmdən kənar bir şəkildə deyil, yuxarıda açıqladığımız şəkillərdə təməl fizika və kimya qanunlarının təsiri altında təyin olunmaqdadır; dəyişməyə açıqdır və davamlı olaraq dəyişməkdədir də.
Qısaca olaraq, bütün bu hadisələrə səbəb olan, canlıları "canlı", cansızları "cansız" edən Fizika və Kimya qanunlarıdır. Bu qanunları da Kainatın meydana gəlmə forması təyin etmişdir. Bəlkə başqa bir Kainat meydana gəlsəydi bu qanunlar meydana gəlməyə bilərdi. O zaman da "o Kainat"ın qanunları daxilində bizim öz Kainatımız içərisində istifadə etdiyimiz sifətlərlə təyin edə bilməyəcəyimiz qədər fərqli "varlıqlar" inkişaf edəcəkdi. Bəlkə "canlı" anlayışı "o Kainat"da keçərli olmamaqla birlikdə, heç bir şey ən başından var ola bilməyəcəkdi. Bu tamamilə Kainatı başladan partlayış və bu başlanğıcdan doğulan parametrlər ilə əlaqədardır. Bunlar, canlılığa baxış bucağımızı mənşəyindən dəyişdirə biləcək əhəmiyyətli Fizika həqiqətləridir.
Bu yazımızda "Həyat Molekulları" dediyimiz kimyəvi maddələrin nə olduğundan və canlılıq üçün hansı əhəmiyyət daşıdığından bəhs etmək istəyirik. Daha sonra isə canlılığın cansızlıqdan necə təkamülləşə biləcəyini addım-addım araşdıracağıq. Ancaq buna keçmədən öncə genetik materialı meydana gətirən və sıravi bir başqa həyat molekulu olan nükleotidlərə və bunlardan ibarət olan DNT-yə xüsusi bir izahat təqdim edəcəyik.
Əvvəlcə, hər yazımızda israrla ifadə etdiyimiz kimi, bir daha təkrar etmək istəyirik, çünki bunu anlamağımız və ağlımızda kök atmış tabuları yıxmağımız şərtdir: Kainat daxilindəki hər şey atomlardan təşkil olunmuşdur. Bura bütün orqanlarımız, hüceyrələrimizdə istifadə edilən kimyəvi molekullar, hava, su, daş, torpaq, yəni hər bir şey daxildir. Bizi "canlı", bir daş parçasını "cansız" edən də atomlardır. Tək fərq, bizim bu gün "canlılar" olaraq adlandırdığımız varlıq qrupunun, "cansız" olaraq adlandırdıqlarımızın keçirmədikləri fərqli bir kimyəvi təkamülü keçirmiş olmalarıdır. Buna keçən yazımızda ətraflı şəkildə toxunmuşduq. İndi isə, "Həyat Molekulları" dediyimiz kimyəvi maddələrlə tanış olaq:
Həyat Molekulları, ya da digər bir adıyla üzvi molekullar canlılığın var ola bilməsi və varlığını davam etdirə bilməsi üçün lazım olan kimyəvi molekullardır. Təməl olaraq nükleotidlər, lipidlər, zülallar və karbohidratlar "həyat molekulları"dır. Bu molekulların hamısının ümumi formaları müəyyən mənada bənzər olsa da, funksiyaları kimyəvi və fiziki xüsusiyyətləriylə əlaqədar olaraq bir-birlərindən tamamilə fərqlidirlər. Bu fərqli xüsusiyyətlərin cəmi, bu gün bizlərin "canlı" olaraq adlandırdığımız varlıq formalarını meydana gətirir. Daha doğrusu, canlılıq üçün lazım olan fəaliyyət və struktur şərtlərinin etibarlı şəkildə qoruna bilməsi üçün bu kimyəvi maddələrdən ibarət olan bir quruluş və bu quruluşun davamlı olaraq sınaq-yanılma və kənarlaşdırma-seçmə mexanizmlərindən keçməsi lazımdır. Bu səbəbdən, hələlik bildiyimiz qədəriylə, bu molekullardan meydana gəlməyən bir varlığın canlılığın qanunlarını bir yerdə saxlaması o qədər də mümkün deyil. Bu hadisədə, molekulların sabit quruluşunun (reaksiyalar, radiaktivlik və digər kimyəvi xüsusiyyətlər baxımından) çox böyük əhəmiyyəti olduğunu unutmamaq lazımdır.
Bizi "canlı" edən molekullardan hansının ilk olaraq meydana gəldiyini dəqiqləşdirmək çox çətindir. Çünki ediləcək təxminlər, fərziyyədən kənara getməyəcək; bu meydana gəlmələrin əksəriyyəti təsadüfidir və tamamilə təbiət qanunlarına bağlı olaraq reallaşıblar. Lakin bu mövzuda ediləcək ən yaxşı təxmin, hamısının bir-birinə yaxın zamanlarda meydana gəlmiş olduğudur. Xüsusilə irsi məlumatı daşıma vəzifəsini üzərinə götürən nükleotidlər, enerji və struktur elementi olma mövzusunda əhəmiyyətli vəzifəsi olan karbohidratlar, tənzimləyici və sabitliyi təminedici funksiya daşıyan zülallar və elastiklik, qoruma və saxlama kimi xüsusiyyətlər daşıyan yağlar bir yerdə olduqları və çox uzun seçmə mexanizmlərindən keçdikləri müddətdə canlılığın meydana gəlməsində mühüm rol oynayıblar. Biz, hansı molekulun əvvəl meydana gəldiyini indiki vaxtda dəqiqləşdirə bilmədiyimizdən, hər hansı bir sıra gözləmədən hər birinə tək-tək toxunacağıq.
İndi, bu nöqtədə, "canlılıq" tərifinə yenidən nəzər salmaqda fayda var. Kimyada "üzvi molekullar"dan ,canlıları cansızlardan ayırmaq üçün istifadə edirlər. Canlılarda qeyri-üzvi molekullar da əlbəttə ki vardır, lakin canlı orqanzminin böyük bir qismi üzvi molekullardan meydana gəlmişdir. Yəni üzvi molekulların olması, bir varlığın "canlı" olaraq adlandırılması, heç olmasa canlılığı saxlamış ya da saxlamaqda olduğunu düşünmək üçün yaxşı bir səbəbdir. Yaxşı "üzvi molekullar" hansı atomlardan meydana gəlmişdir? Karbon, Hidrogen, Oksigen, Azot, Fosfor və Kükürd. Yəni bir canlıya "canlılıq" xüsusiyyəti verən molekulları meydana gətirən atomlar, tam da gözlənildiyi kimi periodik cədvəl üzərində olan adi elementlərdir. Bu da bizə canlılığın cansızlıqdan bir fərqi olmadığını yenidən göstərməkdədir.
Olduqca qəti olan bir həqiqət var: Təkamül çox vaxt sadədən mürəkkəbə doğru reallaşmaqdadır; çünki fizikaya əsaslanan enerji qanunları sabit şəkildə irəliləmək üçün bunu zəruri edirlər. Bunun əsas səbəbi Təkamülün yeni bir material "yarada bilməməsi" (yoxdan var edə bilməməsi ); ortada hal-hazırda var olan materialı dəyişdirərək istifadə etməsi lazımlılığıdır. Atomlar fizika qanunlarının təsiri altında, fərqli ekoloji şərtlərdə, fərqli şəkillərdə bir araya gələrək atomlardan daha mürəkkəb olan molekulları meydana gətirirlər. Daha sonra bu molekullar, yenə fərqli şəkillərdə birləşərək, daha "nəhəng" molekulu (böyüklük son dərəcə nisbi anlayışdır) meydana gətirirlər. Bunlar, təbiət qanunları altında bir növ "imtahana" tabe olunur ki, biz buna Təbii Seçmə deyirik. Ən uyğun quruluşda, mühitə ən dözümlüı və ən sabit olanlar parçalanmadan qalırlar. Digərləri isə müvazinətsiz olduqları üçün, digər molekul və atomların təsiriylə, radiasiya-istilik-işıq kimi fiziki faktorların təsiri altında parçalanıb dağılırlar. Və bu şəkildə, hər dəfə bir addım olmaqla, yalnız atomlardan yola çıxaraq, əvvəl mürəkkəb quruluşdakı kimyəvi molekullar, sonra isə 4 milyard il kimi nəhəng bir zaman kəsiyində, içərisində trilyonlarca hüceyrəni bir yerdə saxlaya bilən kompleks strukturlara doğru bir təkamül reallaşmışdır.
Bu səbəbdən zülal, yağ, karbohidrat və nükleotid molekulları meydana gəlmədən əvvəl, bunları əmələ gətirən daha kiçik, daha sadə quruluşlu elementlər yaranmalıdır. Daha da dərinlərə enərək bu molekulları meydana gətirən strukturlara baxsaq, gözlənildiyi kimi atomları görəcəyik. Daha da dərinlərdə atomlardan da kiçik hissəciklər vardır; ancaq bu mövzu bu yerdə bizi maraqlandırmır. Bilməyimiz lazım olan nöqtə, atomların bir araya gəlməsiylə müxtəlif növ molekulların meydana gələ bildiyi və bu molekullardan "Həyat Molekulları" olaraq adlandırılan bir qrupun bəzi varlıq formalarının "canlılıq xüsusiyyətləri" olaraq verdiyimiz xüsusiyyətlərə sahib olmalarını təmin etdikləridir.
İndi isə bu "həyat molekullarının" strukturlarına baxaq:
Qlükoza və fruktoza (meyvə şəkəri) canlılar üçün ən həyati əhəmiyyətə malik karbohidratlardır. Bu monosaxaridlər canlılarda müşahidə olunan bir çox mürəkkəb şəkər molekulunun (nişasta, glikogen, xitin, sellüloza, və s.) əsasını təşkil edirlər. Bunların hamısı canlılarda struktur elementi olmaqla bərabər, enerji qaynağı olaraqda istifadə edilməkdədirlər. Enerji yarada bilməyən bir canlının həyatda qalmaq və çoxalmaq üçün bir fəaliyyət göstərməsi və quruluşunu aktiv olaraq qoruması mümkün deyil. Bu səbəbdən enerji canlılıq üçün həyati bir anlayışdır. Canlılar üçün bu qədər əhəmiyyətli olan bu molekulları araşdırdığımızda, bəlkə də ümid etdiyimizin əksinə, çox da qeyri-adi bir quruluş görmürük: 6 ədəd Karbon atomu (C), 12 ədəd Hidrogen (H) atomu, 6 ədəd də Oksigen (O) atomu bir araya gələrək canlıları "canlı" edən molekullardan biri olan karbohidratları yaradırlar.
Bu karbohidrat molekulları, fərqli sıra və formalarda bir araya gələrək daha böyük mürəkkəb maddələri meydana gətirə bilirlər. Məsələn, yuxarıdakı qlükoza və fruktoza bir araya gələrək saxaroza adlı bir başqa karbohidratı meydana gətirirlər. Bu molekullar daha fərqli şəkillərdə bir-birlərinə bağlanaraq,nəhəng karbohidrat komplekslərini əmələ gətirirlər. Qlükoza molekullarının birləşməsi nəticəsində qlikogen əmələ gəlməsini buna misal göstərmək olar. Bu mürəkkəb maddələr, canlıların struktur vahidi olan hüceyrələrdə baş verən proseslərdə istifadə edilirlər. Məsələn, enerji yaratmaq üçün oksigenlə reaksiyaya girir, bir başqa "həyat molekulları" olan zülallar və yağlarla birlikdə hüceyrə membranını əmələ gətirirlər. Qlükoza heyvanların çoxunun əsas enerji mənbəyidir və heyvanlarda qlükoza qaraciyərdə qlikogen şəklində toplanır. Lakin eyni qlükoza fərqli bir rabitə quraraq bitkilərin güclü hüceyrə divarını meydana gətirən sellülozanı, ya da bir başqa şəkildə kimyəvi əlaqə yaradaraq həşəratların xarici qabıqlarında olan sərt xitin qatını meydana gətirirlər. Yəni hər şey kimyəvi rabitələr və bunların tipləri ilə əlaqədardır. Eyni əsas "həyat molekulları", fərqli kimyəvi əlaqələrin təsiri altında fərqli strukturlara qatılırlar. Beləliklə hüceyrələrə baxdığımız zaman onların "həyat molekulları"nın qarışığından başqa bir şey olmadıqlarını görürük. Qısaca fərqli rabitələr, fərqli məhsullar deməkdir. Milyard illərdir davam edən Təkamül nəticəsində bu qədər fərqli ehtimalın fərqli şəkillərdə hüceyrələrə qatılması günümüzdəki canlılıq müxtəlifliyinə səbəb olmuşdur.
İndi də canlılar üçün "xüsusi əhəmiyyətli molekul" sayılan zülallara baxaq. Zülallar, aminturşu deyilən daha kiçik molekulların uc-uca, üst-üstə və ya yan-yana birləşməsi nəticəsində yaranan bir atom kompleksidir. Təkamül prosesində günümüzədək 20 təməl aminturşu meydana gəlmişdir. Aminturşuların da quruluşunda digər molekullardan fərqli bir xüsusiyyət yoxdur. Gördüyümüz, karbon, oksigen, hidrogen və azotdur. Onları fərqləndirən yalnız fərqli radikallardır. Bu aminturşular fərqli şəkillərdə birləşərək sonsuz sayda zülal meydana gətirə bilərlər. Çünki yuxarıdakı 20 aminturşudan 3-4 dənəsi bir araya gələrək bir zülalı meydana gətirə biləcəkləri kimi, eyni 20 aminturşudan yüzlərləsi bir araya gələrək nəhəng zülalları da meydana gətirə bilərlər. Bu da sonsuz sayda kombinasiya deməkdir. Yüzlərlə aminturşu, fərqli sıra və sayda istifadə edilməkdədir. Bu sıraların və sayların dəyişməsi fərqli funksiyalara sahib fərqli xüsusiyyətlərdə zülalların yaranmasına səbəb olur. Zülallar, təməl olaraq hər yerdə istifadə edilə bilən, çox əhəmiyyətli, son dərəcə stabil molekullardır. Ən əhəmiyyətli vəzifələri arasında fermentləri meydana gətirmək və katalitik funksiyalarını misal göstərmək olar. Bu mövzuya irəlidə təkrar dönəcəyik.
Zülalların da adi kimyəvi strukturlar olduğunu anladıqsa, indi bir də lipid (yağ) molekullarının tərkiblərinə baxaq. Lipidlərin digərlərindən fərqli olaraq iki tip quruluşu var: qliserol və yağ turşuları. Bunların ikisinin birləşməsi yağ molekullarını meydana gətirir.
Yağ molekulları, canlılıq üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bilinməsi lazım olan, yağ molekullarının quruluşundan ötəri su içərisində kürəvi, iki qatlı bir zireh meydana gətirə bildikləri həqiqətidir. Bu zireh tamamilə fiziki qanunların təsiri altındadır və olduqca sabitdir. İlk hüceyrə strukturlarının bu zireh içərisində başladığı düşünülməkdədir və bu düşüncə, günümüzdəki bütün hüceyrələrin zar strukturlarının yağ əsaslı olmasıyla dəstəklənməkdədir.
Bu strukturlar özbaşına necə meydana gələ bilər ?
Problemin elmi cavabı olduqca sadədir: Kimyəvi rabitələr. Hər nə qədər canlılığa xüsusi vəzifələr yükləməyə çalışaraq, bizi meydana gətirən strukturların özbaşına meydana gələ bildiyi gerçəyini israrla inkar etsəkdə, çox təəssüf ki gerçəklər, bizim istədiklərimiz kimi olmaq məcburiyyətində deyildirlər. Və elmi araşdırmalar göstərməkdədir ki, canlılığı (ya da cansızlığı) meydana gətirən strukturlar, özbaşına, daha doğrusu Kainatın (ən azı Yerin) bildiyimiz hər nöqtəsinə təsir edən Fizika və Kimya qanunlarının təsiri altında meydana gəlməkdədirlər. Bu səbəbdən, hər nə qədər təxəyyülümüzü və fantaziyalarımızı işə salsaq da, canlılığı meydana gətirən səbəblərin arxasında bir gizlin, bir sirr axtarmaq səhv olacaq; çünki belə bir sirrə və hətta bu sirrin lazım olmasına elmdə əsla ehtiyac duyulmamışdır. Bunlara bir az nəzər salaq:
Bir çoxumuzun məktəbdə bəlkə də nifrət edərək öyrəndiyimiz o məşhur rabitələr və onlara dair məlumatlarımız, əslində kimya imtahanından yüksək qiymət alıb almayacağımızı təyin etməkdən daha çox kənar funksiyalara sahibdirlər: Onlar canlılığı (və cansızlığı) meydana gətirməkdədirlər! Kovalent, ion, hidrogen rabitələri, Van der Vaals qüvvələri və digərləri, davamlı olaraq, fasiləsiz yeni molekulların meydana gəlməsini təmin etməkdə və kimyəvi reaksiyaları tətikləməkdədir…
Əgər müəyyən atomlardan kifayət miqdarda bir qaba qoysaq və gözləsək, bu atomlar arasında rabitələr meydana gəlməyə başlayacaqdır. Dəmir atomlarından ibarət olan bir maddə oksigenlə zəngin bir mühitdə qaldıqda, bir müddət sonra siz heç bir şey etməsəniz də, eynən "sehr" kimi gəlsə də özbaşına, kimyəvi reaksiyaların təsiri altında, kimyəvi rabitələrin meydana gəlməsi ilə dəmir atomları "paslanmağa", daha doğrusu "oksidləşməyə" başlayacaqlar. Bu hadisədə bir təbiətüstü səbəb axtarmaq, təxəyyülə deyil, məlumat əskikliyinə işarə edir.
Bəhs etdiyimiz reaksiya və ya ağılınıza gələ biləcək hər hansı bir başqa kimyəvi reaksiya, tamamilə elektronlardan qaynaqlanır. Əgər orbitlərindəki elektronları "paylaşmağa" meyllidirsə "kovalent rabitə"; əgər orbitlərindəki elektronlardan bəzilərini alıb-verməyə meyllidirsə "ion rabitəsi" meydana gəlir. Flüor (F), Oksigen (O) və Azot (N) atomları ilə Hidrogen (H) atomu arasında, bu atomların elektroneqativliyi səbəbiylə "hidrogen rabitəsi" deyilən və həyatın meydana gəlməsində (daha doğrusu bu molekulların funksional ola bilmələrində) çox əhəmiyyətli rol oynayan bir rabitə var. Digər tərəfdən Van der Vaals rabitələri isə daha zəifdir və sadəcə mənfi yüklər ilə müsbət yüklər arasındakı cəzbetmə və mənfi yüklər və ya müsbət yüklər arasındakı itələmə qüvvələrindən yaranmaqdadırlar. Keçici ya da qalıcı ola biləcəkləri kimi, güclü bağlar deyildirlər.
Bu kimyəvi maddələr arasındakı rabitələrin bəzilərini qoparmaq son dərəcə asan, bəzilərini qoparmaq isə çətindir və olduqca çox enerjiyə ehtiyac duyulur. Bunlardan bəziləri bir-biriylə çox sürətli və asan şəkildə rabitə qurur, bəziləri isə nə qədər məcbur etsək də bir-birinə bağlanmırlar. Bu da, tamamilə elementlərin kimyəvi və elektron strukturlarından asılıdır. Bu səbəbdən, bəzi kimyəvi maddələr çox möhkəm quruluşdaykən, digərləri qeyri-stabildir və asanca parçalanırlar. Bənzər şəkildə, nəhəng bir molekulun bir qismi müəyyən kimyəvi reaksiyalara girərkən, bir qismi bir başqa tipə açıq ola bilir, digər bir qismi isə son dərəcə möhkəm olduğundan reaksiyaya heç daxil olmur. Beləliklə, meydana gələ biləcək molekulların və bu molekullar arası əlaqələrin sayının bir sərhədi yoxdur; sonsuz sayda ehtimal düşünmək mümkündür.
Burada problem, xüsusilə böyük molekulların meydana gələ bilməsi üçün lazım olan reaksiyaların "aktivləşmə enerjisi"nin çox yüksək olmasıdır. Yəni elementlər bir yerdə olsalar belə, özbaşına bir-birlərinə bağlana bilmələri qeyri-mümkündür ya da heç olmasa çox az bir ehtimaldır. Ancaq aydındır ki canlılığın başlanğıcında bu baş vermişdir. Bəs necə?
Canlılığın başladığı dövrlərdə, 600 milyon illik bir müddətdə Dünyanın atmosfer və ekoloji şərtləri bu günkindən olduqca fərqli idi. Hər şey daha çox xaotikdi və istilik, işıq, radiasiya kimi faktorlar bu günkindən daha şiddətli və fərqli təsirdəydi. Hələ ozon təbəqəsi belə tam olaraq meydana gəlməmişdi ki, bir az dəlindiyində iqlimin necə dəyişdiyini görə bilirik. Belə bir vəziyyət, kimyəvi reaksiyaların təbiətini də dəyişdirməkdə idi. Bu həqiqət Miller-Urey təcrübəsi ilə təsdiq olundu. Normal halda elementlər bir yerdə olsalarda əsla meydana gəlməyəcək olan aminturşular, karbohidratlar və digər molekullar, ilkin Dünya şərtlərində çox sürətli bir şəkildə yaranırdılar. Məsələn Miller-Urey təcrübəsi sayəsində 1-2 həftə kimi qısa müddətdə, bu "Həyat Molekulları"nın ilk pillələrinin, zülalları meydana gətirən aminturşuların böyük bir qisminin özbaşına meydana gələ bildiyini gördük. Bu, elm adına böyük bir zəfərdir.
Hal-hazırda bu reaksiyalar planetimizin şərtlərinin tamamilə dəyişməsinə baxmayaraq olduqca asan bir şəkildə reallaşmaqdadır. Bu necə baş verir? Əsasən zülal quruluşlu (müəyyən tipləri nükleotid quruluşludur) ferment adlanan kimyəvi maddələrin iştirakı ilə. Bunlar da digər molekullar kimi son dərəcə adidirlər və zülalların toxunduğumuz strukturlarına tamamilə bənzəməkdədirlər. Lakin bir xüsusiyyətləri, onları qiymətli etməkdədir: fermentlər, mühitdə olan və bir-biriləriylə uyğun olan molekulların öz aralarındakı reaksiyalarını sürətləndirirlər. Fermentlər bu reaksiyaları dəfələrlə sürətləndirə bilirlər. Belə ki, başlanğıcda 600 milyon illik bir sınaq-yanılma və gözləmə müddəti nəticəsində meydana gələn fermentlər, bir dəfə "uzun gözləmə" nəticəsində meydana gəldikdən sonra, asanlıqla digər reaksiyaları sürətləndirmiş və canlılığın inkişafını silsilə şəklində artırmışlar.
Bir molekulun "funksiyaya" sahib olması nə deməkdir?
Bu molekullar, sözdə "funksiyalara" sahibdirlər. Əslində, heç bir molekulun, heç bir "funksiyası" yoxdur. Onlar, fiziki qanunlar daxilində hərəkət edir, dəyişir və inkişaf edirlər. Ancaq bunu təmin edən bir şüurları ya da məqsədləri yoxdur. Yenə də bunların "təsadüfi kimi görünən" bu hərəkətləri, bizi "canlı" edir. Daha doğrusu bizlərin belə adlandırmağımıza səbəb olur, amma nə üçün? Əslində cavab bu problemin daxilində gizlənir.
Təbiətə, hadisələrə və faktlara baxırıq, bu sırada beynimizdəki molekullar müxtəlif reaksiyalara girirlər və bunun total nəticəsinə "düşünmə" deyirik. Baxdığımız sistem, bəzi maddələrin, digər maddələrə parçalanması ilə əlaqədardırsa ona "həzm" deyirik. Bu funksiyanı yerinə yetirən hüceyrələri "həzm hüceyrələri" adlandırırıq. Halbuki onlar "həzm etmə vəzifəsi" daşıyan əsgərlər deyildirlər. Onlar, yalnız fiziki və kimyəvi qanunauyğunluqları yerinə yetirən şüursuz atomlar və atomlardan ibarət olan molekullardır. Ancaq bunların tamamı bizi var etdiyi üçün, bizdə bunları hiss etdiyimizi düşünürük. Halbuki "hiss etmə" dediyimiz belə yalnız kimyəvi bir qarşılıqlı təsirdir və tamamilə atomlar və molekullar vasitəsilə olur. Molekulların funksiyaları olduğu yanılmasını biz yaradırıq; əslində heç bir molekul bir "vəzifə" yerinə yetirmir; yalnız, Fizika və Kimya qanunlarının təsiri altında etmək məcburiyyətində olduğu işi görür: reaksiyaya girir, itələnir, çəkilir, parçalanır, birləşir və s. Bunlar, bir molekulun vəzifəsi deyil və bir atom yığını olaraq, onsuz da edə biləcəyi başqa bir şey yoxdur. Lakin bir molekul yığınına kənardan müdaxilə ilə müəyyən atomlar və molekullar əlavə edilsə (və ya çıxarılsa), etdiyi "iş"in tamamilə dəyişdiyini görərik. Çünki bu əlavə etmə-çıxarma işi, onun kimyəvi və fiziki xassələrini dəyişdirir; bu da üzərindəki qanunların fərqli işləməsinə səbəb olur. Bu səbəbdən maddələrin "funksiya"sını onların kimyəvi quruluşu təyin edir. Və bu quruluş, fövqəltəbii bir güc tərəfindən, elmdən kənar bir şəkildə deyil, yuxarıda açıqladığımız şəkillərdə təməl fizika və kimya qanunlarının təsiri altında təyin olunmaqdadır; dəyişməyə açıqdır və davamlı olaraq dəyişməkdədir də.
Qısaca olaraq, bütün bu hadisələrə səbəb olan, canlıları "canlı", cansızları "cansız" edən Fizika və Kimya qanunlarıdır. Bu qanunları da Kainatın meydana gəlmə forması təyin etmişdir. Bəlkə başqa bir Kainat meydana gəlsəydi bu qanunlar meydana gəlməyə bilərdi. O zaman da "o Kainat"ın qanunları daxilində bizim öz Kainatımız içərisində istifadə etdiyimiz sifətlərlə təyin edə bilməyəcəyimiz qədər fərqli "varlıqlar" inkişaf edəcəkdi. Bəlkə "canlı" anlayışı "o Kainat"da keçərli olmamaqla birlikdə, heç bir şey ən başından var ola bilməyəcəkdi. Bu tamamilə Kainatı başladan partlayış və bu başlanğıcdan doğulan parametrlər ilə əlaqədardır. Bunlar, canlılığa baxış bucağımızı mənşəyindən dəyişdirə biləcək əhəmiyyətli Fizika həqiqətləridir.
0 şərh var:
Post a Comment