Dinozavrlar soyuqqanlı deyildi

Alimlər yaşayan və nəsli kəsilmiş yüzlərlə növün inkişaf sürətini müqayisə edərək, dinozavrların maddələr mübadiləsi sürətini dəqiqləşdiriblər. Bu faktor sayəsində əvvəllər soyuqqanlı olduqları hesab edilən qədim sürünənlər bu sinifdən xaric edilib.

Aparılmış tədqiqatın nəticələrinə əsasən, milyon illər əvvəl Yer üzündə hökm sürmüş dinozavrlar nə soyuqqanlı, nə də istiqanlı canlılara aiddir. Heyvanların maddələr mübadiləsi və inkişaf sürəti arasındaki əlaqənin tapılması ilə dinozavrlar üçün tamamilə yeni "ara keçid" sinfi yaratmaq lazım olub. Fauna nümayəndələrini istiqanlı və soyuqqanlı sinflərinə ayırd etmədə əsas rolu məhz maddələr mübadiləsi yerinə yetirir.

Məməlilər və quşlar kimi istiqanlı heyvanlar tez-tez qidalanmaq məcburiyyətindədir. Qida da öz növbəsində enerjiyə çevrilərək, bədənin davamlı temperatur saxlanması, hərəkət və beyin fəaliyyətinə sərf edilir.

"Əgər ancaq buterbrodla qidalansaydım, mənə gün ərzində beş buterbrod lazım olardı. Mənim ölçülərimə malik olan sürünən isə həftəni iki buterbrodla yola verə bilərdi", - Nyu-Meksiko Universitetindən olan Con Qreydi qeyd edir.

Bioloqlar heyvanların qida istehlakını "endotermik" (istiqanlılar üçün) və "ektotermik" (soyuqqanlılar üçün) strategiyalarına bölür. Con Qreydi isə hesab edir ki, hər iki sinfdən də fərqlənən dinozavrlar üçün orta "mezotermik" strategiyanı hazırlamaq lazımdır.

İçərisində 21 dinozavr növü olmaqla, ümumilikdə 381 növün inkişaf sürəti müqayisəsi və öyrənilməsi bu iddianı sübut etmək üçün kifayət edib. Tapılmış yetkin və gənc canlılara aid sümüklərin ölçü müqayisəsi işi sayəsində təqiqat üçün əsas yaranıb. Nəsli kəsilmiş növlərin inkişaf sürəti həm də onların maddələr mübadiləsi sürətini öyrənməyə yardım təmin edib. Nəticələrə əsasən, belə parametrlərə görə dinozavrlar təkamüldə soyuqqanlılar və istiqanlılar arasındaki keçid sinfini təmsil edir.

Bəzi mütəxəssislərin rəyinə görə, yeni "mezotermik" sinfə həmçinin tunes balığı, bəzi köpəkbalıqları və yexidna kimi növləri də aid etmək olar.

Həmçinin oxuyun:

Dinozavrlar istiqanlı idilər?
Dinozavrların yaşadığı şərtlərdə insanlar nəfəs ala bilməzdi
Təkamül nəzəriyyəsinə əlavələr edilə bilər

daha ətraflı...

Ayın mənşəyi aydınlaşdırılır

Alimlər ilk dəfə Ayın milyard illər əvvəl nəhəng kosmik cismin Yerlə toqquşmasından yaranmış olduğuna dair dəlillər əldə etdiklərini bildirirlər. "Apollon" missiyası çərçivəsində amerikalı astronavtların Aydan Yerə gətirdiyi qayalıq nümunələri üzərində aparılmış analiz işləri onların, "Teya" adını almış hipotetik cismə aid mineral izləri daşıdığını göstərir. Mütəxəssislər tapıntı sayəsində illər əvvəl irəli sürülmüş Ayın 4,5 milyard illik tarixi ilə bağlı hipotezin nəhayət təsdiq edildiyini deyirlər.

Hipotetik planet yunan mifologiyasında ay tanrıçası Selenanın anası "Teyanın" şərəfinə adlandırılmışdır. Toz və qayalıqlarla örtülü Teyanın Yerlə toqquşması hələ Günəş sisteminin erkən formalaşma mərhələsində baş verib. 1980-ci illərin əvvəllərində təklif edilmiş bu hipotez indiyədək heç bir fakta əsaslanmırdı. Bir tərəfdən analizlər göstərirdi ki, Ay qayalıqları Yer mənşəlidir, digər tərəfdənsə kompüter modelləri Ayın əsasən Teyaya aid qayalıqlardan formalaşmış olduğuna işarə edirdi. Get-gedə bu hipotezə ümidlər azalsa da, nəhayət ki, alimlər daha dəqiq analizlər nəticəsində Ayın Yerə aid olmayan qayalıqlardan qurulduğuna dair sübutlar əldə etdilər.

"Biz, Yer və Ay qayalıqlarının izotop tərkibində cüzi fərqliliklər aşkar etdik ki, bu da toqquşma nəzəriyyəsini təsdiq edir", - Göttingen Universitetindən olan Deniel Hertvarts qeyd edir.

Hertvarts və həmkarları tədqiqatda Yer və Aya aid qayalıqların izotop tərkibindəki oksigen fərqliliklərini dəqiqləşdirdikdən sonra nəticələrin Yer və Teyanın formalaşdığı qayalıqlar üçün identik olduğunu anladılar. Bu qəribə faktı izah etmək üçün mütləq Teyanın Yer yaxınlığında bir yerdə yarandığını və bu səbəbdən oxşar izotop tərkibləri olduğunu əlavə etmək lazımdır. Əgər belədirsə, o zaman Günəş sistemindəki planetlərin yalnız özünə xas kimyəvi tərkibi olduğuna dair hipotez təkzib edilməli olacaq.

Britaniya Açıq Universitetindən olan Maheş Manand isə əldə edilən sübutların hələlik kafi olmadığını və Ayın digər rayonlarına aid nümunələrin də gözdən keçirilməsinin vacib olduğunu deyir.

Həmçinin oxuyun:

Europaya avtomatik zond göndəriləcək
Asteroidin "anatomik atlası" tərtib olundu
İlk ekzopeyk tapılmış ola bilər

daha ətraflı...

"Emosional" robot təqdim edildi

Yapon firması Softbank və fransız firması Aldebaran Robotics tərəfindən hazırlanmış yeni "Pepper" adlı robot faktiki olaraq süni intellektə sahibdir. Belə ki, robot insan emosiyalarını oxuyaraq onlara cavab verə bilir. Robotun iş prinsipi "emosional mühərrik" və süni intellektə əsaslanır. Hava texnologiyası köməyilə "Pepper" jestləri, sifət ifadələrini və səsin emosional çalarlığını analiz etməyə qadirdir.

Mütəxəssislər robotun tamamilə təhlükəsiz olduğunu, insanların onunla eynən ailə üzvləri kimi sakit rəftar edə və ona müxtəlif vəzifələr əmr edə biləcəklərini bildirirlər. Yaxın gələcəkdə bütün dünyada satışa buraxılacaq robotu 1930$-a əldə etmək mümkün olacaq.

"Hər hansı bir insanda empatiya azlığı, emosiya və ya oxuma problemi olduğunu demək istəyəndə onu robotla müqayisə edirlər. Bəşəriyyət tarixinin ilk emosional robotunu təqdim edirik", - Masayosi Son qeyd edir.

Tezliklə belə robotlar insanları əvəz edərək yalnız istehsal sahəsində deyil, həm də ev işlərində, ev heyvanlarına və qocalara nəzarətdə istifadə ediləcək. Xatırladaq ki, hal-hazırda ev robotları Honda və Panasonic kampaniyaları tərəfindən də təkmilləşdirilir.

"Emosional robotlar həyatımıza yeni boyut və texnologiya ilə qarşılıqlı əlaqəmizdə yeni yollar açacaq. Bu, perspektivli reallığın hələ başlanğıcıdır", - Bruno Mezonye deyir.

Qeyd edək ki, məşhur astrofizik Stiven Hokinq bu yaxınlarda verdiyi açıqlamada süni intellektli robotların bəşəriyyətin inkişafındaki ən böyük səhv ola biləcəyini ifadə edib. Alim, gələcəkdə robotların bütün sahələrə yiyələnərək insanlar üzərində qura biləcəkləri hakimiyyətindən ehtiyatlandığını dilə gətirməkdən çəkinməyib.

Videonu izləmək üçün klikləyin

Həmçinin oxuyun:

Hokinq: "Süni intellekt bəşəriyyətin ən böyük səhvi ola bilər"
Yaponiya kosmosdan enerji əldə edəcək
Toxunuş hissiyatlı robot əl hazırlandı

daha ətraflı...

Tapılmış çənə sümüyü fosili məməlilərin mənşəyinə işıq tutur

Avstraliyanın Viktoriya əyalətində tapılan bu kiçik çənə sümüyü fosili yaşayan bütün məməlilərin təkamülünə və mənşəyinə işıq tutur.

Tapıntı ilə bağlı məqalə Monaş Universitetinin saytında dərc olunub. Bishops adı verilən bu yeni məməli növü bizlər də daxil olmaqla bütün məməlilərin əcdadı ola bilər. Təxminən 100 milyon il əvvəl yaşamış olan bu kiçik məməli, o dövrlərdə dinozavrlardan qorunmaq üçün ehtimalla ağaclıq yerlərdə yer altında qazdıqları tunellərdə yaşayırdılar. Çənə fosili yalnız 1,6 sm olan bu kiçik canlının boyu böyük təxminən 15-18 sm ölçüsündədir.

Heyvanın çənə sümüyü fosilini araşdıran antropoloqlar, heyvanın gecələr ortaya çıxıb omnivor (bitkilər, heyvanlar, göbələklər) qidalandığını ifadə edirlər.

"Bishopsun sürünənlərdən plasentalı məməlilərə keçiddə mükəmməl bir nümunə olduğunu düşünürük. Bishopsun çənə quruluşu müasir plasentalı məməlilərə oxşasa da, daha çox sürünənlərin çənə quruluşuna bənzəyir. Bu səbəbdən məməlilərin təkamülündə əhəmiyyətli bir nümunədir", - tədqiqatda iştirak edən Monaş Universitetindən olan antropoloq Karen Yavzki qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

Məməlilərin son əcdadı tapıldı
Nəhəng ördəkburun fosilləri tapıldı
Ən qədim doğan sürünən fosilləri tapılı

daha ətraflı...

Kapteyn ulduz sistemindən iki yeni ekzoplanet

Queen Mary Universitetindən olan astronomlar nəhayət ki Günəş yaxınlığında yerləşən Kapteyn ulduzu orbitində dövr edən iki ekzoplanetin tapıldığına dair açıqlama verib. Planetlərdən biri - Kepler b'nin ulduzu ilə arasındaki məsafəsi orada maye suyun və yadplanetli həyatının mövcudluğunu dəstəkləyir. Üstəlik ulduz sistemi Yerdən cəmi 13 işıq ili uzaqlıqda yerləşir.

Hələ 19-cu ərsin sonlarında kəşf edilmiş Kapteyn məlum olan ikinci ən sürətli ulduzdur və qalaktika örtüyünə - qalaktikamız orbitində dövr edən ulduz buludlarına daxildir. Kütlə baxımından Günəşdən 3 dəfə kiçikdir. Bu qırmızı cırtdan ulduzu hətta həvəskar teleskoplarla belə izləmək olar.

Astronomlar Çilidə yerləşən La Silla rəsədxanasındaki HARPS teleskopu spektrometrinin təmin etdiyi məlumatlarla Kapteyn ulduz sistemindəki kiçik yırğalanmaları ölçdülər. Bununla yanaşı tədqiqatda HIRES və PFS kimi daha iri teleskoplardan istifadə edildi.

Məlumatlar əsasında Kapteyn b və Kapteyn c adı verilən iki planet aşkar edildi. Kapteyn b Yerdən minimum 5 dəfə ağırdır, 11,5 milyard il yaşındadır və orbital dövrü 48 Yer gününə bərabərdir. Yəni planet yetərincə istidir ki, səthində maye suyun mövcudluğunu mümkün etsin. Maye su isə, bildiyimiz qədərilə, kainatda həyatın yaranmasını təmin edən əsas maddədir. İkinci planet Kapteyn c özü ilə birlikdə ağır "superyeri" təqdim edir. Bir ili 121 günə bərabərdir. Astronomlar hesab edir ki, Kepler b'dən fərqli olaraq, Kepler c'də şiddətli soyuqlar səbəbindən maye suyun mövcudluğuna ehtimal yoxdur.

Hələlik məlum olan sadəcə planetlərin bəzi xarakteristikalarıdır: təxmini kütlə, orbital dövr və ulduz ilə aradaki məsafə. Alimlər qeyd edir ki, bir neçə il sonra hazır olacaq yeni nəsil əlatlər köməyilə hər iki planetin atmosferi araşdırılaraq, oradaki su və yaşayış kimi ehtimallar təsdiq edilə bilər. Buna baxmayaraq alimlər xüsusilə Kapteyn b'yə daha çox əhəmiyyət verdiklərini gizlətmirlər. Belə ki, yadplanetlilərin evi ola biləcək ən qədim planet Kapteyn b kosmik miqyasda Günəş sisteminin bir addımlığındadır - bizdən cəmi 13 işıq ili uzaqlıqda yerləşir.

Həmçinin oxuyun:

"Meqa-Yer" tapıldı
Qanimeddə həyat ehtimalı yüksəkdir
Həyat ola biləcək planetlərin sayı daha çoxdur

daha ətraflı...

Üç valideyndən olan uşaqlar gəlir

Tezliklə Böyük Britaniyada üç valideyndən olan uşaqlar doğula bilər. Belə ki, mayalanma prosesində uşağın iki gələcək valideyni ilə birlikdə sağlam mitoxondriyə sahib "ikinci ana" da iştirak edəcək. Belə dölləndirmə texnologiyası anadan ötürülən DNT qüsurlarının səbəb olduğu ölümcül xəstəliklərlə mübarizə üçün inkişaf etdirilib. Bu xəstəliklər anadan balaya ötürülən mitoxondri qüsurları ilə ortaya çıxır. Statistikaya əsasən mitoxondri içərisində daşınan xəstəliklər yeni doğulan hər 6500 uşaqdan birində görülür, hansılar ki əzələ distrofiyası, korluq, ürək çatışmazlığı və digər bir çox təhlükəli xəstəlikləri meydana gətirir.

Britaniya insan embriologiyası və dölləndirilməsi idarəsi (HFEA) iki qadının yumurta hüceyrəsi və bir kişinin sperması istifadə ediləcək yeni mayalanma üsulu üçün şərtlər təqdim edir. Belə mayalandırma ilə doğulacaq uşaqlara hər üç valideyndən genetik irsilik ötürüləcək.

"Getdiyimiz istiqamət metodun təhlükəsizliyini təsdiq edir, amma yenə də bizi nələrin gözlədiyini dəqiq proqnozlaşdıra bilmirik, bu səbəbdən hələlik diqqətli olmağa çalışırıq. Sağlam uşaq doğulmayanadək bu texnologiyaların 100% təhlükəsiz olduğunu ifadə edə bilmərik", - HFEA-nın bir yerə topladığı elmi konsiliumun iştirakçılarından olan Robin Lovel-Bac qeyd edir.

Bu üsul həmçinin yeni gen terapiyası növünə qapı açır. Genetik dəyişiklikləri mühim edən metod sayəsində dəyişdirilmiş informasiya nəsillər ərzində ötürülə biləcək. Gen terapiyası əleyhdarları isə bunun gələcəkdə insan üzərində genetik modifikasiyalar aparılmasına qədər inkişaf edəcəyini deyərək, etirazlarını bildirirlər. Buna baxmayaraq alimlər yeni mayalandırma üsulunun nə qədər tez həyata keçsə, insanlar üçün bir o qədər faydalı ola biləcəyini deyirlər. Səhiyyə Nazirliyindən olan Salli Devisin sözlərinə görə, bu, həm də uşaqları ölümdən xilas etməyin çarəsidir.

Yaxın perspektivdə hökümətin dəstəyi ilə tədqiqatlar aparılacaq. Yalnız bundan sonra qanunvericiliyə ediləcək dəyişikliklərin vaxtı aydınlaşdırıla bilər.

"Mitoxondri donorluğu sistemi ağır mitoxondrial xəstəlikləri olan qadınlara da gələcəkdə irsi genetik xəstəliklərdən əziyyət çəkməyəcək uşaqlara sahib olmağa şans yaradacaq", - Səhiyyə Nazirliyi nümayəndəsi sözlərinə əlavə edir.

Həmçinin oxuyun:

Anabioz həyata keçir: Xəstələr dondurularaq müalicə ediləcək
Spermatozoid və yumurtanın "sirli tanışlığı" aydınlaşdırıldı
Yeni nəsil spermalar: Transgenik heyvanlar

daha ətraflı...

Bürokratiya elmi məhv edir

Dörd Nobel mükafatı laureatı daxil olmaqla, 30-dan çox məşhur alim müasir maliyyə sisteminin elm qarşısındaki manealəri və təhlükələrinə dair məktub imzalayıb. Alimlərin yazdığına görə, dövrümüzdəki bürokratik sistem elmin nəhəng kəşfləri qarşısında əngəldir və hər kəsi bununla bağlı xəbərdar etmək lazımdır.

Mütəxəssislər qeyd edir ki, hər hansı bir elmi tədqiqatın maliyyələşdirilməsi ilə bağlı yaşanan çətinliklər nəhəng elmi kəşflər üçün maneədir. Alimlərin apardığı bəzi tədqiqatlar uzunmüddətlidir və davamlı maliyyələşdirmə tələb edir. Belə tədqiqatlar insanlıq və onun gələcəyi üçün faydalı olsa da, nə qədər uzun sürsə, bir o qədər artıq maliyyə dəstəyinə ehtiyac duyur. Bu səbəbdən də müasir elm durğunluq təhlükəsi ilə qarşı-qarşıyadır.

Məktubu yazan London Universitet Kollecindən olan geoloq Donald Breyben bu yaxınlarda yeni bir kitab dərc edib. Kitabı son 30 il ərzində elmi tədqiqatları maliyyələşdirməyin necə çətin hal aldığından bəhs edir.

"XX-ci əsrin alimləri öz hənəng elmi kəşflərini müasir maliyyə sistemində edə bilməzdilər. Bu mövzu ilə əlaqəli diskussiyalar hər hansı bir tərəfin güzəştlərə getməməsi səbəbindən axır-əvvəl arxa plana keçir", - Breyben qeyd edir.

Alimin araşdırmalarına görə Maks Plank mövcud sistemin məhdudiyyətləri çərçivəsində enerji kvantını kəşf etmək üçün şans əldə edə, Piter Mitçell isə enerjinin bioloji membranda başqa şəklə düşmə mexanizmini tərtib edə bilməzdi.

Məktubu imzalayan alimlərdən dördü Nobel premiyası laureatı adını daşıyır: Con Holl (fizika üzrə Nobel mükafatçısı, 2005), Dadli Herşbax (kimya üzrə Nobel mükafatçısı, 1986), Harold Kroto (kimya üzrə Nobel mükafatçısı, 2004) və Riçard Con Roberts (fiziologiya və tibb üzrə Nobel mükafatçısı, 1993).

Həmçinin oxuyun:

Universitet mühazirələri darıxdırıcı və faydasızdır
Hokinq İngiltərə millisinin uğur düsturunu təqdim etdi
Televizor seyr etmək insanın təkamülünü gecikdirir

daha ətraflı...

"Meqa-Yer" tapıldı

İsveçrə, İtaliya və Böyük Britaniyadan olan alimlərdən ibarət beynəlxaq tədqiqatçı qrup Kepler teleskopu vasitəsilə "Kepler-10c" adı verilən planeti kəşf edib. SuperWASP rəsədxanası köməyilə planetin strukturu araşdırıldıqdan sonra onun tamamilə yeni planet tipinə (Meqa-Yer) aid olduğu aydınlaşdırılıb. Belə ki, "Kepler-10c" Yerdən 17 dəfə ağırdır.

"Kepler" - NASA-nın Günəş sistemindən kənarda - digər ulduz sistemlərində yerləşən Yerə oxşar ekzoplanetləri kəşf etmək üçün hazırladığı astronomik peykdir. Bu, belə məqsədlə hazırlanmış ilk kosmik cihazdır. Aparat, planetlərin hərəkət qanunlarını kəşf etmiş alman riyaziyyatçısı və astronomu İohann Keplerin şərəfinə adlandırılıb.

Sərt səthə malik qeyri-adi planet silisium, dəmir və digər sərt qayalıqlardan ibarətdir. Yerdən təxminən 560 işıq ili uzaqlıqda yerləşir. Öz ulduzu ətrafında bir dövrü 45 Yer gününə bərabər olan "Kepler-10c"-nin diametri 29 min kilometr təşkil edir, bu da Yerin diametrini 2,3 dəfə üstələdiyini göstərir.

Alimlərin dediyinə görə, planetin qeyri-adiliyi bundan ibarətdir ki, bütün nəzəri modellər böyük və eyni zamanda sərt qayalıq səthə malik planetlərin mümkünlüyünü dəstəkləmir, çünki belə nəhənglərin güclü cazibə qüvvəsi sərt materiallardan başqa həm də kainatda çoxluq təşkil edən hidrogen və heliumu planetə cəzb etməli idi. Bu proses də "Kepler-10c"-ni sərt qayalıqlara sahib planetə deyil, daha çox Yupiterə oxşayan qaz nəhənginə çevirlməli idi.

"Belə planetlərin mövcudluğu kainatda həyatın necə inkişaf etmiş olduğu ilə əlaqəli tədqiqatlar üçün yeni üfüqlər açır", - Cenevrə Universitetindən olan Stefan Udri qeyd edir.

"Kepler-10c" ilə eyni ulduz sistemində yerləşən digər planet "Kepler-10b" isə Yerdən 3 dəfə ağırdır. Bu planet ulduzuna o qədər yaxındır ki, onun ətrafındaki dövrü cəmi 20 Yer saatı müddətinə tamamlanır. Nəzəri olaraq bu planetin əsasən maye dəmirdən ibarət olduğunu demək olar.

"Kepler-10c"-nin yaşının təxminən 11 milyard ilə bərabər olduğu bildirilir (müqayisə üçün - Yerin yaşı 4,5 milyard ildir). Belə ağır obyektlərin meydana gəlməsi üçün ağır elementlərə ehtiyac var. Planetin sıxlığı da onun sərtliyindən xəbər verir. Alimlər "Kepler-10c"-nin atmosferə sahib ola biləcəyini istisna etmirlər. Tədqiqat göstərir ki, belə ağır və sərt ekzoplanetlər hələ kainatın başlanğıcında formalaşıb, indiyədək varlıqlarını davam etdirə bilər.

Həmçinin oxuyun:

"Yerin əkizi" adına layiq planet kəşf edildi
Həyat zonasında yerləşən daha 3 "superyer" tapıldı
Fantastikanın belə təxmin edə bilmədiyi 5 qeyri-adi planet

daha ətraflı...

Qarabəniz yoxsa sarışın - cəmi bir hərflik fərq

İnsanın xarici görünüşü əsasən onun dəri və saçının rəngi ilə müəyyən edilir. Alimlər uzun müddətdir ki, belə əlamətlərin genetik əsası və təkamülünün axtarışındadırlar. Son 6 il ərzində minlərlə insan üzərində aparılmış tədqiqatlar nəticəsində yalnız sarışınlara xas minimum 8 DNT hissəsi aşkar edilib. Tapılmış bəzi genetik mutasiyalar eyni anda həm dəri, həm də saç rəngini dəyişdirməyə qadirdir. Digər mutasiyalarsa bədənin yalnız bir və ya bir neçə hissəsinin genetik informasiyasını dəyişdirdiyindən, məsələn, saç rəngini dəyişdirə, dəri rəngini isə olduğu saxlaya bilər.

Sarışınların yayğın olduğu Şimali Avropa insanlarında KITLG geni var, hansının ki dəyişikliyi birbaşa saç rəngi ilə əlaqəlidir. Bu gen orqanizmdəki hüceyrələrin düzgün yerləşiminə və spesializasiyasına cavabdeh olan zülalı kodlaşdırır. Stenford Universitetindən olan Devid Kinqsli uzun müddətdir ki, təknukleotidli polimorfizmləri araşdırırdı. Alim, həmkarları ilə birlikdə tikanlı balıqların rəngini məhz bu genin dəyişdirdiyini tapmağa nail olmuşdu. Tikanlı balıqlar buzlaqların çəkilməsindən sonra duzlu göllərdə təcrid olunmuşdular və hər populyasiya bir-birindən ayrı inkişaf edirdi. Suyun şəffaflığından asılı olaraq, balıqlar daha tünd və daha açıq rənglər alırdı.

İndi isə Kinqslinin tədqiqatçı qrupu eyni dəyişikliklərin insanların da saç rənginə təsir etdiyini irəli sürüb. İlk öncə alimlər Niderland və İspaniya sakinlərindən alınan KITLG geninin nukleotid ardıcıllığını ətraflı araşdıraraq, saç rənginə təsir edə biləcək bütün təknukleotidli polimorfizmləri qeyd etdilər. Ardından hər bir polimorfizm hadisəsi üçün iki gen versiyası yaratdılar. Bunlardan birində kodun əsas hərfini saxlayaraq, digərində onu "əks" nukleotidlə əvəz etdilər (adenin-quanin). Bu genlər siçanların hüceyrələrinə yerləşdirildi. Nəticələrə əsasən, belə kiçik dəyişikliklər boz tükləri ağ tüklərlə əvəz etməsə də, çalarlıqda nəzərə çarpacaq qədər açıqlaşma baş verdi.

Laboratoriyada yetişdirilmiş insan hüceyrələri üzərindəki eksperimentlər göstərdi ki, təknukleotidli polimorfizm geni nə aktiv, nə də deaktiv edir, sadəcə onun aktivliyini təxminən 20% azaldır. Bu, saçın daha tünd və ya daha açıq rəng alması üçün kifayətdir. Başqa deyimlə, DNT-nin cəmi bir müəyyən nukleotidinin dəyişdirilməsi ilə çalarlığı fərqləndirmək olar.

Genetika nöqteyi-nəzərindən digər bəzi variasiyalardan fərqli olaraq, sarışınlara aid bütün stereotiplər təsdiqlənmiş deyil. Məsələn, məlumdur ki, kürən saçlı insanların genetik dəyişikliyi onların zülal strukturuna təsir etməklə yanaşı, həm də orqanizmdəki bir çox funksiyalara da təsir edir.

Həmçinin oxuyun:

Qədim avropalı mavi gözlü və qarabəniz idi
Alçaqboylular daha uzunömürlüdür
İnsanın ən qədim genomu canlandırıldı

daha ətraflı...

Anabioz həyata keçir: Xəstələr dondurularaq müalicə ediləcək

Xəstəyə ölüm diaqnozu qoyulduqda xəstə həqiqətən də ölü olur? Belə vəziyyətdə xəstəni diriltməyin hər hansı bir üsulu var? Gələcəyin uzun sürən kosmik səyahətlərini 70-80 illik insan ömrü ərzində necə reallaşdıra bilərik? Mütəxəssislərin dediyinə görə, əldə edilmiş yeni tibbi metodika sayəsində bu suallar cavablandırılacaq.

ABŞ-dan olan alimlər tibb tarixində ilk dəfə insanlar üzərində anabiozla əlaqəli kliniki sınaqlar keçirməyi planlaşdırır. Sınaqlar Amerika Dərman və Qida Komissiyası tərəfindən dəstəklənib. Uğurlu nəticələr alınsa, cərrahlar hətta ən ağır yaralı və çoxlu qan itirmiş insanların belə həyatlarını xilas edə biləcəklər. Bununla yanaşı metodika digər sahələrdə - gələcəkdə uzun sürən kosmik səyahətlərdə də istifadə edilə bilər.

Anabioz - orqanizmin elə bir halıdır ki, bu zaman canlılarda bütün həyat prosesləri (maddələr mübadiləsi və s.) o qədər zəifləyir ki, həyat təzahürləri müşahidə edilmir. Termin ilk dəfə 1873-cü ildə alman alimi Uilyam Preyer tərəfindən təklif edilib.

Tədqiqatçıların əsas vəzifəsi ağır yaralı insanların həyatını xilas etməyin üsulunu tapmaqdır. İnsanı süni ölümə salan "bədənin dondurulması texnologiyası" məhz bu məqsədlə inkişaf etdirilir. Bədən dondurulduqda həyati orqanlar bir növ yuxuya dalır və ən mənfi nəticəsi qida çatışmazlığı olur. Bu prosesdə isə həkimlər əlavə vaxt qazanırlar, dolayısı ilə xəstəni xilas etmək şansı da artmış olur.

İnsanı anabioz vəziyyətinə salmaq üçün Pittsburqdan olan həkimlər xəstənin qanını xüsusi duzlu məhlulla əvəz etmək istəyirlər - bu, bədəni içəridən soyudacaq. Süni qan dövranı cihazı köməyilə isə qan sirkulyasiyasını bərpa edərək, insanı yenidən "diriltmək" mümkün olacaq.

Proses, texniki olaraq, belə tətbiq ediləcək. Xəstənin aortasına soyuducu məhlul yeridilir. Məhlul ürəkdən keçərək xilas edilməli olan ilk orqana - beynə çatır. 15 dəqiqə sonra isə xəstənin bədəni 10 dərəcə soyumağa başlayır. Nəticədə xəstə nəfəs almağı dayandırır, ürəyi döyünmür və beyin aktivliyi qeydə alınmır. Faktiki olaraq, ölür. Lakin belə vəziyyətdə hüceyrələrdə maddələr mübadiləsi, demək olar ki, baş vermədiyindən, oksigenə ehtiyac duyulmur. Oksigensiz reaksiyalar müəyyən bir miqdarda enerji hasil edilməsini təmin edir, hansı ki belə vəziyyətdə lazımlı hesab edilir. Normal temperaturlarda hüceyrələr bu cür anaerob vəziyyətdə 2 dəqiqədən artıq yaşaşa bilmir, dondurulmuş vəziyyətdə isə onlar bir neçə saat ərzində sağ qalmağa qadirdir.

Ardından xəstənin bütün aparatlarını söndürərək, onu əməliyyət otağına köçürürlər. Ağır yaraları sağaltmış həkimlər daha sonra duzlu məhlulu bədəndən xaric edərək, qanı geri qaytarır və ən mühim mərhələ hesab edilən "diriltmə" müalicəsinə keçid alırlar.

"Biz, həyatı dayandırırıq. Amma bunu anabioz adlandırmaq daha çox elmi fantasika kimi səslənir. Bunu, təcili qorunub saxlanma və bərpa adlandırardım", - tədqiqatın başında duran cərrah Semüel Tişerman qeyd edir.

"Əgər xəstə öldükdən 2 saat sonra xəstəxanaya gətirilirsə, onu dirildə bilməyəcəyik. Amma əgər xəstəni öldükdən əvvəl anabioz vəziyyətinə salsaq, anatomik problem aradan qaldırıldıqdan sonra xəstə həyata qayıdacaq", - tədqiqatın müəlliflərindən olan Arizona Universitetindən olan Piter Ri deyir.

Canlıları anabioz vəziyyətinə salma texnologiyası hələ 2000-ci ildə inkişaf etdirilib. O vaxt Piter Ri donuzlar üzərində eksperiment aparmışdı. Nəticədə ölümə məhkum olan laboratoriya canlılarının 90%-i uğurla həyata qaytarılmışdı.

"O vaxt eksperimentlər apardıqdan sonra ölümün tərifinin dəyişdiyini anladım. Hər gün işdə xəstələrə ölüm diaqnozu qoyuram. Onlarda heç bir həyat əlamətləri olmur, ürək döyünmür, beyin aktivliyi dayanır. Kağızlara imza atıram, amma yenə də qəlbimin dərinliklərində anlayıram ki, onlar əslində ölməyiblər. Mən, onları müvəqqəti söndürə bilərəm. Amma bunun əvəzinə onları morqa göndərməli oluram. Bunun həlli olduğunu bildiyim üçün çox kədərlənirəm. Biz ki artıq hüceyrələri dondura bilərik", - Piter Ri əlavə edir.

Anabiozla əlaqəli ilk kliniki təcrübələrdə çoxlu qan itirdikdən sonra koma vəziyyətinə düşmüş 10 xəstə iştirak edəcək. Onlar üzərində alınan nəticələr ənənəvi üsullarla sağaldılmağa çalışılacaq bir neçə anoloji xəstə ilə müqayisə ediləcək. Alimlər uğurlu nəticələr alındığı təqdirdə, bunu gələcəkdə digər sahələrdə də istifadə edilə biləcəklərini bildirirlər. Bədənin müvəqqəti dondurulub bir müddət sonra yenidən işlək hala salına bilməsi fikri hələlik yalnız elmi fantastika hesab edilən uzun kosmik səyahətlər mövzusunda yeni ümidlər təmin edir.

Həmçinin oxuyun:

Həyat və ölüm arasındaki "sərhəd" nədir?
İlk avtonom süni ürək köçürüldü
Yaşlanma prosesi dal-dalı getdi

daha ətraflı...

Kosmosda həyat necə keçir?

Kosmonavtlar saçlarını necə qırxır? Çəkisizlikdə ağlasaq nə baş verər? Dişlərin yuyulmasından sonra diş məcununu hara tüpürməliyik? Beynəlxalq Kosmik Stansiyası astronavtı Kris Hedfild bütün kosmik sirrlərə aydınlıq gətirir.

Kosmos heyranları məkan deformasiyası, teleportasiya ötürücüləri, plazma silahları və yadplanetli həyatı haqda danışmağı sevir. Bununla yanaşı real kosmik həyatda başqa kifayət qədər maraqlı detallar da var və bunlar haqda yalnız orbital stansiyada olmuş insanlar xəbərdardır.

Kanadalı astronavt Kris Hedfild (açıq kosmosda olmuş ilk kanadalı) hazırladığı videoroliklərində bu sirrlərdən bir neçəsini öz izləyicilərinə təqdim edir: Beynəlxalq Kosmik Stansiyasında həyat necə keçir?

1. Kosmosda nəmli dəsmalı sıxsaq nə olar?

2. Dırnaqları tutduqda onların ətrafa dağılmaması üçün hava kanalından yararlanmaq lazımdır

3. Çörək qırıntılarının ətrafa dağılmaması üçün buterbrod hazırladıqda lavaşdan istifadə etmək lazımdır

4. Dişləri yuduqda məcundan qurtulmağın yeganə yolu onu udmaqdır

5. Astronavt qusduqda mayenin ətrafa yayılmasının qarşısını almaq üçün xüsusi paketlər hazırlanmışdır

6. Saçı qırxdıqda tüklərin dağılmaması üçün saç qırxan aparata tozsoran yerləşdirilmişdir

7. Kosmik desertlər plastik kisələr içərisində saxlanan pudinqlərdir

8. Tərəvəz və göyərti qurudularaq sellofanlara yerləşdirilir. İspanaq yeməzdən əvvəl isə onu yaxşıca islatmaq lazımdır

9. Astronavtlar əl yumaq üçün içərisində hazır sabunlu su olan flakonlar istifadə edir

10. Çəkisizlikdə çərəz qabını açmaq

11. Yuxuda olarkən təsadüfən uçmamaq üçün astronavtlar kayutanın divarına bağlanmış xüsusi geyimlərdə yatırlar

12. Kosmosda nəbadə ağlayasan, çünki sonra yaşdan qurtulmaq baş ağrısı olacaq

Həmçinin oxuyun:

Ən məşhur elmdən kənar əfsanələr
Kosmos gözümüzü zədələyir?
Yüz ildən sonra Mars ikinci Yer olacaq

daha ətraflı...

Antimaddə hara yox oldu?

Alman fiziklər bır sıra eksperiment keçirərək protonun maqnit hərəkətini dəqiq ölçməyə çalışıblar. Tədqiqatlarla müasir elmin ən böyük sirlərindən biri aydınlaşdırıla bilər. Nature jurnalında dərc edilən məqalədə içərisində yaşadığımız dünyanın necə formalaşdığına dair cavabların axtarışından bəhs edilir.

Qəbul edilmiş nəzəriyyəyə əsasən, 13 milyard il əvvəl Böyük Partlayış (The Big Bang) toqquşduqda annihilyasiya oluna biləcək eyni miqdarda maddə və antimaddə doğurub. Sual yaranır: əgər kainatımızın əvvəlki mərhələlərində eyni miqdarda maddə və antimaddə mövcud idisə, həmin antimaddə hara yox oldu və yaşadığımız kainat niyə əsasən maddədən ibarətdir?

Son illər ərzində fiziklər bu sirrin üstünü açmağa çalışırdı. Ən perspektiv istiqamətlərdən biri hissəcik və antihissəciklərin maqnit hərəkətinin müqayisəsidir. Onlar arasındaki hətta cüzi fərq belə mövcud maddə və antimaddə assimetriyasını izah edə bilər.

Alman fiziklərin apardığı genişmiqyaslı tədqiqatlar bu sualların cavablandırılmasına kömək edəcək. Son tədqiqatda alimlər vacib nəticələrə yiyələndiklərini qeyd edirlər. Belə ki, ilk dəfə ayrı protonun maqnit hərəkətini dəqiqliklə ölçməyə nail olublar. Nəticələr Penninq tələsində ələ keçirilmiş hissəcik spektroskopiyası vasitəsilə əldə edilib. Tədqiqatın başında duran Andreas Mozer indiyədək bu vacib ölçünün heç vaxt bilavasitə ölçülmədiyini qeyd edir.

Hazırladıqları məqalədə alimlər protonun maqnit hərəkəti ölçüsünün dəqiqlik dərəcəsinin üç dəfə yaxşılaşdırıldığını bildirirlər -  0,000000003-ə qədər. Beləliklə, son 42 il ərzində ilk dəfə bu cür vacib fundamental konstant dəqiqləşdirilib. Penninq tələsində ayrı hissəcikləri istifadə edən yeni metodika tezliklə antiprotonun maqnit hərəkətinin daha dəqiq ölçülməsində tətbiq ediləcək.

Həmçinin oxuyun:

Antiqravitasiya axtarışları başlandı
İşıqdan materiya əldə ediləcək
Nobel mükafatına layiq kəşfə imza atıldı

daha ətraflı...

Hokinq İngiltərə millisinin uğur düsturunu təqdim etdi

2014-cü il futbol üzrə dünya çempionatında İngiltərə millisinin uğuru hansı faktorlardan asılı olacaq? Məşhur britaniyalı nəzəri fizik Stiven Hokinq bu sualı cavablandırmağa çalışır.

Futbol üzrə 2014-cü il dünya çempionatı 12 iyun-13 iyul tarixləri arasında Braziliyada keçiriləcək. İngiltərə millisi D qrupunda rəqibləri olan Uruqvay, Kosta-Rika və İtaliya komandaları ilə mübarizə aparmalı olacaq. Stiven Hokinq, vətənini təmsil edən İngiltərə futbol millisinin dünya çempionatında qələbə şansını necə artıracağı barədə açıqlama verib. Nəzəri fizik 1966-cı ildən bəri millinin çıxışlarına təsir edən əsas faktorları araşdıraraq, uğurlu oyun göstərmək üçün lazımlı olan optimal şərtləri izah edən xüsusi düstur hazırlayıb.

"Sivilizasiyanın başlanğıcından bəri insanlar dünya quruluşunun nizamına dair biliklərə yiyələnmək üçün alışıb-yanırdılar. Bir çox hadisələrin izahedilməz olduğu fikri onları məmnun etmirdi. Futbol üzrə dünya çempionatı da həmin seriyadan olan hadisədir", - Hokinq qeyd edir.

Tədqiqatın nəticələrinə əsasən, İngiltərə millisi qırmızı formada çıxış etməlidir. Hokinqin dediyinə görə, futbolçular 4-3-3 sxemi (4 müdafiəçi, 3 yarımmüdafiəçi və 3 hücumçu) ilə fizioloji nöqteyi-nəzərindən özlərinə daha əmin olacaqlar. Hokinq izah edir ki, qapıya penalti yerinə yetirildikdə qapıçıların sola və ya sağa tullanması nəticəsində qolun qarşısı 18%-lik ehtimalla alına bilər. İngiltərə millisinin qələbə şansı həm də ekoloji faktorlardan asılıdır.

"Temperaturun 5 dərəcə artması qələbə şansımızı 59% azaldır. Millimiz dəniz səthinin ən az 500 metr hündürlüyü səviyyəsində ikiqat artıq qələbə qazanır", - Hokinq deyir.

Bununla yanaşı fizik matçların İngiltərə vaxtı ilə 15.00-da başlanmasının daha sərfəli olduğunu açıqlayır - belə olduqda qələbə şansı bir neçə dəfə artır. Futbolçuların uğurlu çıxışının isə hakimlərdən asılı olduğunu hesab edir. Statistikasına əsasən, hakimlərin avropalı olduğu qarşılaşmaların 63%-ndə İngiltərə millisi qalibiyyət qazanıb. Bütün bunlara baxmayaraq, Hokinq Braziliya millisini yaxşıca dəyərləndirməyin vacib olduğunu vurğulayır.

"Bütün riyazi və rasional fikirlər burada işləmir - mən ingilisəm və çempionatın finalı yolunda bizim uşaqlara azarkeşlik edəcəm. Lakin Braziliya millisindən çəkinməmək üçün ağılsız olmalısan. Onlar, futbol üzrə bütün əvvəlki çempionatların 30%-i qazanıblar və məlumdur ki, öz vətənlərində oynadıqları səbəbindən iqlim və psixoloji üstünlükləri var", - Hokinq son olaraq əlavə edir.

Həmçinin oxuyun:

Hokinq: "Süni intellekt bəşəriyyətin ən böyük səhvi ola bilər"
Hokinq mərci udduğunu hesab edir
Hokinq: "Qara dəliklər mövcud deyil"

daha ətraflı...

Təkamül nəzəriyyəsinə əlavələr edilə bilər

Amerikalı alimlər ilk dəfə dəniz daraqlılarının genetik şifrəsini oxuyaraq, təkamül nəzəriyyəsinin təməl qanunlarını şübhə altına salıblar.

Florida Universitetindən olan alimlər "dəniz gəlmələri" adlanan daraqlıların strukturunu araşdıraraq, onların genetik şifrəsini oxumağa nail olublar. Tədqiqatın nəticələri göstərib ki, daraqlılar təkamül prosesində unikal sinir sistemi formalaşdırıblar, hansına ki heç bir digər növdə rast gəlinmir.

İndiyəcən hesab edilirdi ki, heyvanlar aləmi nümayəndələrinin sinir sistemi sıravi sinir hüceyrəsindən mürəkkəb beynə qədər inkişaf edib. Lakin daraqlıların yenicə əldə edilmiş genetik məlumatı təkamülün onlar üçün fərqli istiqamət seçdiyini göstərir. "Dəniz gəlmələri" neyronların formalaşmasına cavabdeh olan genlərə sahib deyil. Bununla yanaşı orqanizmlərində sinir impulslarının ötürülməsini təmin edə biləcək kimyəvi maddələr də yoxdur. Onların sinir sistemi digər mexanizmlərlə işləyir.

Bir çox mütəxəssislər əldə edilmiş nəticələrlə heyvanlar aləminin yenidən təsnif edilə biləcəyini bildirir, çünki daraqlıların genetik informasiyası ənənəvi təkamül nəzəriyyəsinə bir sıra dəyişikliklər edilməsinin vacib olduğunu göstərir. Bundan başqa aparılmış tədqiqat sayəsində neyronların formalaşması üçün lazımlı olan və elmə məlum olmayan müxtəlif maddələr kəşf edilmiş ola bilər, bu da tibb sahəsində Altshaymer və Parkinson kimi xəstəliklərin müalicəsində əhəmiyyətli irəliləyişlər etməyimizə gətirib çıxara bilər.

Alimlər əlavə edir ki, daraqlılar həm də möhtəşəm regenerasiya bacarığına malikdir. Onlar, sinir hüceyrələrini bərpa edərək hətta ən güclü zədələri belə sağalda bilirlər.

Həmçinin oxuyun:

Çoxhüceyrəlilərin yeni əcdadı məlum oldu
Çoxhüceyrəlilər inkişaf üçün oksigenə ehtiyac duymurdu
İnsanlar və kalmarların gözü niyə oxşardır?

daha ətraflı...

Yer orqanizmləri Marsda yaşamağa qadirdir

Bioloqlar laboratoriyada Mars şərtlərinə oxşar mühit yaradaraq, oraya metan istehsal edən Yer mikroorqanizmlərini yerləşdiriblər. Tədqiqatın nəticələrinə əsasən Yerin ən qədim və primitiv orqanizmlərindən olan metanogenlər Marsda yaşamağa qadirdir.

Metanogenlər - enerji qaynağı kimi hidrogen və karbondioksid köməyilə metan istehsal edən arxeylərdir. Bu təkhüceyrəli orqanizmlərə bataqlıqlarda, iri buynuzlu mal-qara bağırsağında və ayrılan orqanik materiallarda rast gəlmək olar. Anaerob metanogenlər nə oksigenə, nə də orqanik qida maddələrinə ehtiyac duyur. Onlar həmçinin yerin altında yaşamağa qadirdir, bu səbəbdən də Marsda yaşamağa ən ideal namizədlərdəndir.

Arkanzas Universitetindən olan aspirant Rebekka Mikkol laboratoriyada iki metanogen növünün süni Mars şərtlərindəki davranışını araşdırıb. Mikkolu, hər şeydən əvvəl, Marsın donma və ərimə tsikllarında bu orqanizmlərin sağ qalıb-qala bilməyəcəyi maraqlandırırdı. Təcrübədə arxeylər, onların artması üçün təhlükəli olan aşağı temperaturlara tab gətirməli oldular.

"Marsın səth temperaturu Mars sutkaları ərzində ani dəyişikliklərə məruz qalır: -90°C və 27°C arası. Marsa düşmüş istənilən orqanizm sağ qalmaq üçün bu cür temperatur dəyişikliklərinə uyğunlaşmalıdır. Araşdırılan hər iki metanogen növü Marsın ənənəvi donma və ərimə tsikllarından sağ çıxmağı bacardı, bu isə o deməkdir ki, onlar Qırmızı planetin səthinin altında yaşamağa qadirdir", - Rebekka Mikkol izah edir.

Hipotezlərə əsasən, bu gün də Marsda metan istehsal edən orqanizmlər yaşayır. 2004-cü ildə alimlər Mars atmosferi tərkibində metan tapmışdılar, onun mənşəyi isə hələ də mübahisə mövzusudur. Bioloq Timoti Kral bu versiyalara əsaslanaraq, Mars səthi altında metanogen kimi yadplanetli orqanizmlərin aşkar ediləcəyinin istisna olunmadığını qeyd edir.

Həmçinin oxuyun:

Qədim Mars gölləri həyatı tam dəstəkləyirdi
Marsa aid ən qədim meteoritlər
Marsın ilk sakinləri uşaq doğmayacaq

daha ətraflı...

İşıqdan materiya əldə ediləcək

Alimlər işıqdan materiya əldə edilməsi sxemini təqdim ediblər. Hazırlanacaq xüsusi qurğu sayəsində fotonlar (kütləsi olmayan işıq hissəcikləri) ağır hissəciklərə çevriləcək.

1934-cü ildə Qreqori Breyt və Con Uiler ilk dəfə işıqdan materiya əldə edilməsini izah edən nəzəri əsas hazırlamışdılar. Alimlər o vaxtlar nəzəriyyənin laboratoriya şəraitində yoxlanıla biləcəyinə inanmırdı. Lakin London Krallıq Kollecindən olan nəzəri fiziklər bu yaxınlarda konsepsiyanın necə təsdiq ediləcəyini izah etməyə nail olublar.

Breyt-Uiler prosesində foton cütü hissəcik-antihissəcik cütünə (məsələn, elektron-pozitron cütü) çevrilir. Aparılmış yeni tədqiqat göstərir ki, bu prosesin praktiki yoxlanılması mümkündür. Tədqiqatçılar yeni foton kollayderi qurğusunun planını hazırladılar. Alimlər qeyd edir ki, bu qurğu fizika və kainatın təməllərini araşdırmaq üçün xüsusilə vacibdir. Belə ki, yeni kollayder sayəsində kainatımızın ilk 100 saniyəsində hansı hadisələrin baş verdiyini anlaya bilərik. Bundan başqa qamma-sıçrayışların da təbiətini izah etmək mümkün ola bilər.

Foton kollayderi eksperimenti bir neçə mərhələdən ibarətdir. İlk öncə intensiv güclü lazer elektronları təxmini işıq sürətinə qədər sürətləndirəcək, ardından isə həmin elektronlar nazik qızılı folqaya ötürüləcək. Nəticədə yüksək energetik foton toplusu əldə edilmiş olacaq. Fotonlar xüsusi radiasiya sahəsi olan qızılı boşluğa göndəriləcək. Bu boşluğa ötürülmüş fotonlarla əvvəldən orada yerləşən fotonlar birlikdə çoxlu elektron-pozitron cütü yaradacaq. Beləliklə Breyt-Uiler prosesi təsdiq ediləcək və işıqdan materiya əldə ediləcək.

Mütəxəssislərin rəyinə görə, belə bir eksperimentin reallaşması üçün lazımlı bütün texnologiyalar artıq bu gün mövcuddur. Geriyə qalan isə yalnız optimal laboratoriya tapmaq və tədqiqatçı qrupu bir yerə toplamaqdır.

Həmçinin oxuyun:

Zamanda informasiya mübadiləsi mümkündür
Yeni materiya forması kəşf edilmiş ola bilər
Yaponiya kosmosdan enerji əldə edəcək

daha ətraflı...

Zamanda informasiya mübadiləsi mümkündür

İndiyəcən hesab edilirdi ki, Albert Eynşteynin irəli sürdüyü işıq fotonlarının göndəriləcəyi zaman-məkan tunelləri uzun müddət mövcud ola bilməz. Mütəxəssislərin gəldiyi son nəticə isə elm ictimaiyyətinə yeni ümid verir. Təklif olunan yeni konsepsiya zamanda informasiya mübadiləsini mümkün edir.

Kembric Universitetindən olan fizik Lyuk Butçer qeyd edir ki, zaman-məkanda "köstəbək dəlikləri" (və ya "soxulcan dəlikləri") adı ilə tanınan kosmik tunellər olmalıdır, hansılar ki uzun müddət ərzində açıq vəziyyətdə qalır. Bu vəziyyətdən yararlanaraq onlar içərisindən fotonları gələcək və ya keçmişə ötürmək mümkü ola bilər.

Zaman səyahəti - elmi fantastikanın ən sevilən mövzularındandır, amma nəzəriyyədə alimlər tərəfindən çox ciddi araşdırılır. "Köstəbək dəliyi" ideyası bundan ibarətdir ki, kosmik məkanda xüsusi texnologiyalarla keçmiş və gələcəyi bir-biri ilə bağlayan tunel açılır və onun vasitəsilə çox uzun məsafələri çox qısa müddətə qətt etmək imkanı yaranır. İdeyaya məkan və zaman deformasiyasını əlavə etmək olar. Belə bir tunelin nəyi xatırladacağını təsəvvür etmək üçün əlinizə götürdüyünüz kağızı qatlaya və bir ucunu digərilə birləşdirə bilərsiniz. Albert Eynşteynin bu nəzəriyyəsi eynən kağız kimi, kosmik məkanın da əyilə, bükülə və qatlana bilən, bir sözlə deformasion xüsusiyyətdə olduğunu göstərir.

Lakin alimlər bildirirdi ki, oxşar tunellər çox qısa zaman aralığında mövcud ola bilər. Bu müddət isə nəinki insana, hətta işıq sürətilə hərəkət edən fotona belə oradan keçmək şansı vermir. Bu səbəbdən alimlər bir neçə on ildir zaman səyahətini dilə gətirməkdən çəkinirdi. Yalnız 1988-ci ildə Kip Torn "köstəbək dəliklərinin" daha uzun müddət ərzində açıq vəziyyətdə saxlanması ideyasını irəli sürdü. Hipotezinə əsasən, tunelləri açıq saxlamaq üçün "mənfi enerji" adı ilə tanınan Kazimir enerjisini istifadə etmək lazımdır. Fərziyyə çoxlarının ürəyincə olsa da, heç kim tunel içərisində mənfi enerjinin necə yaradılacağını təsəvvür belə edə bilmədi.

Lyuk Butçer isə apardığı son araşdırmaların nəticələrinə əsaslanaraq Kazimir enerjisinin elə köstəbək dəliklərində ola biləcəyini qeyd edir, dolayısı ilə zaman-məkan tunelləri hesab ediləndən daha artıq müddətdə açıq qala bilər. Hesablamalarına görə belə tunellər hazırlayaraq içəridən fotonlar kimi elementar hissəciklər göndərmək mümkündür.

"Köstəbək dəlikləri" fizikası hələlik yaxşı öyrənilmiş olmasa da, müasir elmi məlumatlara dayanaraq belə bir keçiddən yararlanıb ən azı işıq informasiyasını gələcəyə və keçmişə göndərə biləcəyimizi demək olar.

Həmçinin oxuyun:

Zaman səyahətçisi internetdə axtarılır
Qara dəliyin içərisində yaşayırıq?
Elmi fantastika: İşıq sürətini keçən kosmik gəmilər

daha ətraflı...

Televizor seyr etmək insanın təkamülünü gecikdirir

Orta hesabla hər insanın bir il ərzində televizor qarşısında keçirdiyi müddət 30-45 günə bərabərdir. Alimlərin gəldiyi son nəticəyə əsasən, bu mənasız zaman israfı insanın təkamülünü gecikdirir. Halbuki itirilmiş bu qədər vaxt ərzində elm, tibb və texnologiyada nəhəng irəliləyişlər etmək olardı.

Yerin orta statistik sakini hər bir ilinin təxminən bir ayını televizor seyri ilə itirir, ki alimlərin dediyinə görə bu müddəti daha faydalı işlərə sərf etmək daha məqsədəuyğun olardı. Mütəxəssislər qeyd edir ki, televizor seyri hər hansı ictimai və sosial faydalı işlərlə nəticələnmir, konkret individin inkişafına səbəb olacaq fəaliyyəti meydana gətirmir, fiziki və əqli akivliyi azaldır, karyera qurulmasına və yaxınlarla əlaqənin yaxşılaşmasına kömək etmir.

1970-ci ildə alimlər televizor seyri vaxtı insan beyni fəaliyyətinin öyrənilməsi üçün bir eksperiment keçirməyi qərara almışdılar. Elektroensefaloqraf köməyilə beynin dalğa aktivliyini müşahidə edirdilər. Təcrübələr göstərmişdi ki, televizor işə salındığı anda tamaşaçı qismindəki insanın beynindəki beta-dalğalar alfa-dalğalarla əvəz edilirdi. Beta-dalğalar aktivlik və oyaqlığa xarakterikdir, alfa-dalğalar isə yuxu və ya istirahət anında üstün mövqedə olur. Alfa-dalğaların aktivliyi diqqətin yayınması, baş verənlərin kritik qavrayışının zəifləməsi, tanıma bacarıqlarının azalması və görmə və eşitmənin deaktivləşməsi ilə müşaiyət olunur. Nəticələrə əsasən, televizor söndürüldükdə eksperimentdəki iştirakçıların passivliyi aradan qalxırdı.

Vizual və ya səsli ani və əvvəldən naməlum qıcıqlandırıcılar qeyri-iradi olaraq insanın diqqətini çəkir - beynimiz belə qurulmuşdur. Buradan çıxarılan nəticəyə görə, televerilişlər və müxtəlif videoroliklər göstərilən televizorlar, əsən (dəyişən) görüntülər və ani dəyişilən səslər olaraq, diqqətin boğulmasına səbəb olur, əvəzində isə tamaşaçı heç nə əldə etməyərək, faktiki olaraq kütləşir.

Bəs alimlər internet haqda nə düşünür? İlk baxışdan kompüterlər də görüntü və səs dəyişilməsindən ibarətdir, lakin TV-lərdən fərqli olaraq internetə sahib kompüter istifadəçisi digər insanlarla ünsiyyət qura və öz istəyinə uyğun olaraq məqalələr, videoroliklər və audiomateriallar hazırlaya bilər. Alimlər bildirir ki, televizordan fərqli olaraq, kompüter çoxfunksiyalıdır. Amma əgər bu funksiyalara televizoru da əlavə edəsi olsaq, yuxarıda qeyd edilmiş mənfi nəticələr kompüterlərə də aid ediləcək.

Pensilvaniya Ştatı Universitetindən olan Lenq və Şiam Sundar internetin insan üzərindəki təsiri problemini araşdıraraq, açıq məlumat bolluğunun çox faydası olmadığı qənaətinə gəliblər. Apardıqları eksperimentdə iştirak edənlərin dediyinə görə, saytlarda keçidlər (link) nə qədər çoxdursa, informasiya axını üzərindəki nəzarət hissi və seçim genişliyi də daha artıq olur. Lakin alimlər belə düşüncənin əksər hallarda saxta olduğunu qeyd edirlər, çünki informasiya bolluğunun müəyyən bir mərhələsində insanlar bezir, beyinləri isə oxunan və ya seyr edilən məlumatı seçə və qiymətləndirə bilmir.

Həmçinin oxuyun:

Beynimizin içindəki kompüter oyunları
Yuxularımıza necə nəzarət edə bilərik?
Körpələr sağ qalmaq üçün gecələr oyanır

daha ətraflı...

Yuxularımıza necə nəzarət edə bilərik?

Şüurlu yuxular - insanın özünü dərk etdiyi və baş verən qeyri-real hadisələri nəzarət altında saxladığı, çox nadir rast gəlinən yuxu növünə deyilir. Alimlər istəkli şəkildə belə yuxular görmək üçün beynin elektrik stimulyasiyasını istifadə etməyin kifayət etdiyini bildirirlər.

Yeni tədqiqatlar göstərir ki, yatan insanları 40 Hs (hers) tezliyindəki elektrik cərəyanı ilə stimulyasiya etdikdə, eksperimentdəkilərin 77%-i şüurlu yuxu görməyə başlayır.

"Onlar çox həyəcanlı idilər. Həmin yuxu haqqında çox şey danışa bilmədilər, amma deyirdilər ki, yuxu aydın idi, sanki özlərinin yuxuda yatdıqlarını görürdülər", - Frankfurt Universitetindən olan Ursula Foss qeyd edir.

Şüurlu yuxuları şüurun iki halının birgə fəaliyyəti kimi təsəvvür etmək olar: birincisi - yuxudaki şüur, ikincisi isə oyaq olduqdaki, qavrayışın və nəzarətin daha yüksək olduğu şüur. İnsan oyaq olduqda özü, keçmişi, gələcəyi və s. haqda düşünməyə başlayır. Bu, məhz oyaq şüurun adi halıdır. Şüurlu yuxularda biz faktiki olaraq qavrayışımızın elementləri və refleksiyalarını yuxuya ötürürük.

Şüurun iki müxtəlif halının birgə fəaliyyətini EEQ (elektroensefaloqramma) vasitəsilə qeydə alınan beyin dalğalarının öyrənilməsində daha yaxşı anlayırıq. Normal yuxuları olan insanların EEQ göstəriciləri alimlərə məlumdur. Lakin şüurlu yuxularda insanların EEQ-lərində qamma-diapazonda dalğalar meydana gəlir, hansılar ki oyaq insanın beyin göstəricilərinə tipikdir. Belə dalğalar adi yuxularda praktiki olaraq yox olur.

Eksperiment prosesində 27 könüllü iştirakçının başına elektrodlar taxıldı. Bundan əvvəl onların heç birisi şüurlu yuxu təcrübəsi yaşamamışdı. Elektrodlardan ötürülən elektrik cərəyan beynin ön qabığını stimulyasiya edərək, şüurlu yuxularda olduğu kimi, qamma-dalğaları süni şəkildə aktivləşdirməli idi.

Stimulyasiya 2-100 Hs tezliyində tətbiq edilirdi. Bir neçə dəqiqə sonra eksperimentdəkiləri oyadaraq, hansı yuxuları gördüklərini danışmalarını istədilər. Nəticədə beynin qamma aktivliyinin 25-40 Hs elektrostimulyasiya tezliyində artdığı məlum oldu. Digər tezliklərdə isə EEQ-də hər hansı bir dəyişiklik qeydə alınmadı.

Yeni üsul şüurlu yuxular fenomenini daha yaxşı öyrənmək üstünlüyü qazandırır. Bundan başqa gecə kabusları və qarabasmalar kimi hadisələrin müalicəsində də istifadə edilə bilər. Xəstələr, öz şüurlarına nəzarət edərək, yuxudaki hadisələrin istiqamətini dəyişdirə və hətta ən qorxulu yuxuları belə maraqlı xəyali macəralara çevirə biləcəklər.

Həmçinin oxuyun:

IQ və yuxu əlaqəsi

Elektroşok vasitəsilə xatirələr silindi

Ruhları biz yox, beynimiz görür

daha ətraflı...

Universitet mühazirələri darıxdırıcı və faydasızdır

Uzun müddətdir ki, bir çox mütəxəssislər müasir təhsil sisteminin tədris üsullarına qarşı fikirlər səsləndirirlər. Bəziləri metodikaların dəyişdirilməsinin, digərləri isə başdan-ayağa yeniləndirilməsinin tərəfdarlarıdır. Yeni bir tədqiqatın müəllifləri leksiyaların darıxdırıcı olmaqla yanaşı, həm də qeyri-effektiv tədris üsulu olduğunu iddia edirlər. Nəticələrə əsasən, saatlarla mühazirə dinləyən tələbələrin imtahanda müvəffəqiyyət qazanma şansı da azdır.

Tədqiqatda Vaşinqton Universitetindən olan bioloq Skott Friman və qrupu dəqiq elmlər öyrədən 225 kursun dərs metodunu analiz etdi. Məlum oldu ki, tələbələrin passiv dinləyicilərdən aktiv iştirakçılara çevrildiyi metodikalarda onlar ikiqat yaxşı nəticələr qazanır.

"Universitetlər 11-ci əsrdə Qərbi Avropada yaranıb. O vaxtdan bəri mühazirə tədrisin vacib formalarından hesab edilir. Lakin son zamanlarda bir çox alimlər bu üzrə mübahisələr edib, üstünlüyün, xüsusilə dəqiq elmlər öyrənən tələbələrdə qrup fəaliyyətinə verilməli olduğunu deyirlər", -  Skott Friman qeyd edir.

Artıq 27 ildir ki, köhnəlmiş mühazirə keçirmə üsullarına qarşı çıxan Harvard Universitetindən olan fizik Erik Mazur bu tip fəaliyyətin daha vacib, leksiyalarınsa tamamilə maraqsız, bu səbəbdən də yararsız olduğunu bildirir.

"Leksiyaların köhnəlmiş və qeyri-effektiv üsul olduğunun sübutlarını görmək sevindiricidir", - Mazur deyir.

Friman əlavə edir ki, müasir texnologiyalar hətta mühazirələrə belə interaktivlik qata bilər: məsələn, tələbələrin pult vasitəsilə müəllimin verdiyi suallara cavab verməyi və ya mübahisəli suallarda konsensusa gəlməyi daha effektivdir. Friman artıq böyük auditoriyalarda bu üsuldan istifadə etməyə başlayıb.

Qeyd etmək lazımdır ki, aparılan tədqiqat mühazirənin yeni formatının effektivliyini araşdırmır. ABŞ Təhsil Departamentinin məlumatına görə, onlayn-leksiya və auditoriyalardaki ənənəvi leksiya arasında heç bir prinsipial fərq yoxdur.

Həmçinin oxuyun:

Niyə uşaqlar 7 yaşlarından əvvəlini xatırlamır?
Genetik "GPS" hazırlandı
İntellekt geni kəşf edildi

daha ətraflı...